Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Sự chuyển đổi diễn ngôn lý luận, phê bình văn học Việt Nam từ thời kỳ đổi mới đến nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO<br /> TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI<br /> <br /> Trần Thị Ngọc Anh<br /> <br /> SỰ CHUYỂN ĐỔI DIỄN NGÔN<br /> LÝ LUẬN, PHÊ BÌNH VĂN HỌC VIỆT NAM<br /> TỪ THỜI KỲ ĐỔI MỚI ĐẾN NAY<br /> <br /> Chuyên ngành : Lý luận văn học<br /> Mã số<br /> <br /> : 62.22.01.20<br /> <br /> TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN<br /> <br /> HÀ NỘI, 2015<br /> <br /> Công trình đƣợc hoàn thành tại:<br /> TRƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nôi<br /> <br /> Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Trần Đình Sử<br /> <br /> Phản biện 1: PGS.TS Trịnh Bá Đĩnh<br /> Phản biện 2 PGS.TS Lí Hoài Thu<br /> Phản biện 3: PGS.TS Đào Thủy Nguyên<br /> <br /> Luận án sẽ đƣợc bảo vệ trƣớc Hội đồng chấm luận án cấp Trƣờng họp tại:<br /> Vào hồi …..giờ … ngày … tháng… năm<br /> <br /> Có thể tìm hiểu luận án tại:<br /> - Thƣ viện Quốc gia Việt Nam<br /> - Thƣ viện Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội<br /> :<br /> <br /> 1<br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Lí do chọn đề tài<br /> 1.1. Lý luận, phê bình văn học từ thời kỳ đổi mới đến nay là một đề tài<br /> lớn nhận được nhiều sự quan tâm của giới nghiên cứu văn học. Các công trình<br /> đã được thực hiện dường như có chung một quy luật, chủ yếu bàn về lý luận,<br /> phê bình văn học từ góc độ nhận thức luận. Đó là sự phân tích và chỉ ra những<br /> giới hạn đúng – sai, rộng – hẹp, mới – cũ, thành tựu – hạn chế ... trong lý luận,<br /> phê bình văn học mà bỏ qua vai trò trung gian của ngôn ngữ trong nhận thức<br /> khoa học văn học. Đây là một cách nhìn cần được bổ sung. Bởi vì, ngoài việc<br /> mang các tính chất, quy luật khoa học một cách thuần túy, lý luận, phê bình văn<br /> học cũng là một hệ thống ký hiệu về văn học được biểu hiện qua ngôn ngữ. Mọi<br /> sự chuyển đổi, cách tân lý luận, phê bình văn học đều thể hiện qua sự thay đổi<br /> bộ mặt ngôn ngữ của nó. Lý luận, phê bình văn học vì vậy, có thể xem như là<br /> một không gian ngôn ngữ đặc thù. Tư cách ngôn ngữ ấy của lý luận, phê bình<br /> văn học lại không chịu sự quy định của các đặc điểm ngữ âm, từ vựng, ngữ<br /> pháp một cách thuần túy mà chịu sự quy định của mối quan hệ tương tác giữa<br /> các cơ chế tâm lý, chính trị, xã hội và hệ hình tri thức chủ lưu. Điều này tất yếu<br /> đòi hỏi một cách thức tiếp cận khác về lý luận, phê bình văn học.<br /> 1.2. Sự xuất hiện của lý thuyết “diễn ngôn” về căn bản đã làm thay đổi<br /> quan niệm, cách tiếp cận, cách nghiên cứu về ngôn ngữ và các vấn đề xã hội<br /> trong đó có văn học nghệ thuật. Trước khi thuật ngữ này trở nên thông dụng,<br /> người ta vẫn quan niệm “ngôn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy”. Nhưng trên<br /> thực tế, ngôn ngữ không chỉ tồn tại như một công cụ, kí hiệu để phản ánh mà nó<br /> còn chính là nội dung được biểu đạt. Một phát ngôn được hình thành không chỉ<br /> phụ thuộc vào quy tắc tạo nghĩa của ngôn ngữ mà còn phụ thuộc vào cơ chế<br /> phát sinh của nội dung cụ thể. Cơ chế đó ràng buộc, quy định các phát ngôn của<br /> cá nhân trong các điều kiện xã hội lịch sử cụ thể được nói gì, không được nói gì<br /> và nên nói như thế nào hay dựa vào đâu để nói. Do đó diễn ngôn còn được hiểu<br /> là “hoạt động diễn đạt bằng lời nói biểu nghĩa được hiểu như tổng thể của quá<br /> trình và kết quả, nó có bình diện ngôn ngữ học thuần tuý và cả những bình diện<br /> ngoài ngôn ngữ học”.<br /> 1.3 Nghiên cứu lý luận phê bình văn học từ thời kì đổi mới đến nay ở góc<br /> độ diễn ngôn là hướng đi quan tâm đến không gian ngôn ngữ chứa đựng những<br /> quan điểm về học thuật, quan tâm đến sự sinh sôi, nảy nở của các hệ thuật ngữ<br /> chính trong lý luận, phê bình văn học cũng như toàn bộ nền văn học. Lý thuyết<br /> diễn ngôn sẽ cho phép nghiên cứu lí luận, phê bình văn học như một phương<br /> tiện giao tiếp có chức năng truyền đạt, lưu giữ và sáng tạo thông tin của cá nhân<br /> cũng như xã hội. Từ góc độ tiếp cận này, người nghiên cứu có thể nhận ra chân<br /> lí khoa học không chỉ phụ thuộc vào đối tượng khách quan mà còn phụ thuộc<br /> vào chủ thể nhận thức. Nó không chỉ là hình ảnh hiện thực mà còn là sự đồng<br /> thuận liên chủ thể trong hoạt động giao tiếp. Cũng từ góc độ tiếp cận này, lịch<br /> <br /> 2<br /> sử khoa học nói chung, lịch sử lí luận và phê bình văn học nói riêng, sẽ hiện lên<br /> như một tiến trình có sự bứt phá, nhưng cũng có những bước đứt gẫy, mâu<br /> thuẫn, tiếp biến vô cùng phức tạp.<br /> 1.4. Cho đến nay, việc vận dụng lý thuyết diễn ngôn trong nghiên cứu văn<br /> học trên thế giới cũng như ở Việt Nam vẫn còn non trẻ và có nhiều bất đồng.<br /> Tuy nhiên, chúng tôi mong rằng, kết quả của luận án sẽ tiếp tục khẳng định<br /> hướng tiếp cận các vấn đề của văn học nói chung và lý luận, phê bình văn học<br /> Việt Nam thời kỳ đổi mới nói riêng từ góc nhìn diễn ngôn là khả thi, hiệu quả.<br /> 2. Đối tƣợng, phạm vi ngiên cứu<br /> 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu<br /> Đối tượng nghiên cứu của luận án là sự chuyển đổi diễn ngôn lý luận phê bình<br /> văn học Việt Nam từ thời kì đổi mới đến nay.<br /> 2.2. Phạm vi nghiên cứu<br /> Với đối tượng nghiên cứu như trên, luận án xác định phạm vi nghiên cứu<br /> là: các công trình lý luận, phê bình văn học Việt Nam thời kì trước và sau đổi<br /> mới dưới góc nhìn diễn ngôn. Thời gian đổi mới được chúng tôi xác định bắt<br /> đầu từ 1986 đến nay theo dấu mốc Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ VI<br /> (1986) – Đại hội của kỷ nguyên đổi mới và hội nhập toàn cầu.<br /> Tuy nhiên, do số lượng các công trình lý luận, phê bình văn học trước và<br /> sau đổi mới rất lớn nên chúng tôi tập trung chủ yếu vào các công trình nghiên<br /> cứu đã được công nhận, đánh giá cao và có ý nghĩa đối với việc tạo ra sự thay<br /> đổi diễn ngôn lý luận, phê bình văn học như: các văn kiện, chỉ thị, nghị quyết<br /> của Đảng về văn hóa, văn học, giáo trình lý luận văn học, giáo trình văn học<br /> phương Tây, giáo trình văn học Việt Nam, các tập bài giảng về văn học, văn<br /> hóa của Trường Chính trị trước, một số chuyên luận văn học trước và sau đổi<br /> mới; các bài lý luận, phê bình văn học trên các tạp chí như: Tạp chí Cộng sản –<br /> với tư cách là cơ quan ngôn luận của Đảng cộng sản Việt Nam – nơi tập trung<br /> quyền lực chính trị xã hội mạnh nhất với diện phổ biến rộng nhất và tạp chí<br /> Nghiên cứu văn học – vốn được coi là không gian học thuật uy tín của lý luận,<br /> phê bình văn học trước và sau đổi mới. Các nghiên cứu lý luận, phê bình văn<br /> học trên báo Văn nghệ, Tạp chí Khoa học cũng được chúng tôi sử dụng phối kết<br /> hợp trong quá trình triển khai các vấn đề quan trọng của luận án.<br /> 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án<br /> 3.1 Mục đích của luận án là tìm hiểu quy luật vận động của diễn ngôn lý<br /> luận, phê bình văn học Việt Nam. Từ đó thấy được tác động của diễn ngôn lý luận<br /> phê bình, văn học đến thực tiễn nghiên cứu văn học từ thời kỳ đổi mới đến nay.<br /> 3.2 Nhiệm vụ của luận án là mô tả, tổng kết vấn đề chuyển đổi diễn ngôn<br /> lý luận phê bình văn học thời kì đổi mới như một hệ quả tất yếu nhưng cũng là<br /> một quá trình chưa hoàn thành, chưa kết thúc và vẫn đang tiếp diễn.<br /> 4. Phƣơng pháp nghiên cứu<br /> Thực hiện luận án, chúng tôi sử dụng phối hợp nhiều phương pháp nghiên cứu:<br /> <br /> 3<br /> - Phương pháp xã hội học lịch sử: Nghiên cứu sự chuyển đổi diễn ngôn lý<br /> luận, phê bình văn học là nghiên cứu tiến trình của diễn ngôn lý luận, phê bình<br /> văn học theo dòng lịch sử. Vì thế, sử dụng phương pháp xã hội học lịch sử sẽ<br /> giúp chúng tôi nghiên cứu, chỉ rõ những tác động của bối cảnh lịch sử đến sự<br /> chuyển đổi diễn ngôn lý luận, phê bình văn học.<br /> - Phương pháp nghiên cứu liên ngành. Đây là phương pháp quan trọng<br /> đối với chúng tôi khi tiến hành nghiên cứu đề tài này. Vì bản thân việc phân<br /> tích diễn ngôn luôn phải tính đến bản chất liên ngành, liên văn bản, liên chủ thể.<br /> - Phương pháp tiếp cận hệ thống: Việc nghiên cứu sự chuyển đổi diễn<br /> ngôn lý luận, phê bình văn học cần được nghiên cứu theo quan điểm hệ thống<br /> để đảm bảo tính lôgic và biện chứng của quá trình chuyển biến diễn ngôn trước<br /> và sau đổi mới.<br /> - Phương pháp loại hình: Phương pháp này được chúng tôi sử dụng trong<br /> quá trình mô hình hóa các kiểu cấu trúc diễn ngôn lý luận, phê bình văn học trước<br /> và sau đổi mới.<br /> - Phương pháp miêu tả: Phương pháp này giúp chúng tôi có thể mô tả một<br /> cách cụ thể thực tiễn lý luận, phê bình văn học thời kỳ đổi mới dưới ảnh hưởng<br /> của chiến lược và trật tự diễn ngôn.<br /> Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cũng sử dụng phối kết<br /> hợp các thao tác trong nghiên cứu văn học nói chung và lý luận, phê bình nói<br /> riêng như: phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê, đối lập ...<br /> 5. Đóng góp của luận án<br /> - Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống về lý<br /> luận, phê bình văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới như một hình thức diễn ngôn.<br /> - Từ góc độ diễn ngôn, luận án sẽ làm rõ thực tiễn lý luận, phê bình văn<br /> học Việt Nam thời kì đổi mới thông qua vai trò của hệ thống quyền lực trong xã<br /> hội và sự chuyển đổi của khung tri thức biểu hiện qua: các quan niệm văn học,<br /> hệ thuật ngữ chủ đạo, các con đường vận dụng lý luận, phê bình đối với nghiên<br /> cứu văn học. Từ đó luận án chỉ ra quy luật vận động, chuyển đổi diễn ngôn lý<br /> luận, phê bình văn học Việt Nam đương đại.<br /> - Luận án cũng góp phần chỉ ra những khả năng và thách thức trong sự<br /> phát triển của diễn ngôn lý luận, phê bình văn học cũng như nền lý luận, phê<br /> bình văn học Việt Nam trong tương lai.<br /> 6. Cấu trúc luận án<br /> Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Thư mục tham khảo, Các công trình khoa<br /> học đã công bố có liên quan đến luận án, Nội dung của luận án gồm 4 chương:<br /> Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu<br /> Chương 2: Lý luận, phê bình văn học như một hình thức diễn ngôn<br /> Chương 3: Diễn ngôn lý luận, phê bình văn học thời kỳ đổi mới từ<br /> nguyên tắc đối lập đến hội nhập đa phương<br /> Chương 4: Diễn ngôn lý luận, phê bình văn học thời kỳ đổi mới từ<br /> nguyên tắc chính trị sang học thuật<br /> <br />