TẠP CHÍ KHOA HỌC KINH TẾ - SỐ 11(03) 2023 - 2024
87
TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VỀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN
SỨC KHỎE TINH THẦN CỦA NHÂN VIÊN
FACTORS AFFECTING EMPLOYEES’ MENTAL HEALTH: LITERATURE REVIEW
Ngày nhận bài: 14/05/2024
Ngày nhận bản sửa: 30/07/2024
Ngày chấp nhận đăng: 29/08/2024
Đồng Thị Ngọc Châu
TÓM TẮT
Nhân viên là tài sản quý giá nhất của doanh nghiệp vì tính chất lấy con người làm trung tâm. Tại
nơi làm việc, xem xét sức khỏe tinh thần của nhân viên một cách liên tục là hữu ích và vô cùng
quan trọng để nâng sức khỏe tinh thần của nhân viên đồng thời giảm các khả năng làm gián đoạn
năng suất của nhân viên cũng như hiệu suất và sự tồn tại của tổ chức. Dựa vào việc xem xét tài
liệu một cách có hệ thống, tác giả đã phân tích 14 bài báo được công bố trên các tạp chí uy tín
nhằm mục đích tổng quan lý thuyết các nghiên cứu gần đây về những yếu tố ảnh hưởng tới sức
khỏe tinh thần của nhân viên, xác định những khoảng trống nghiên cứu liên quan và đề xuất
khung lý thuyết về sức khỏe tinh thần của nhân viên có thể áp dụng cho bối cảnh Việt Nam. Kết
quả tổng quan cho thấy các yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần của nhân viên trong các
nghiên cứu trước đây được phân loại thành năm nhóm yếu tố: yêu cầu công việc, nguồn lực công
việc, nguồn lực cá nhân, quá trình suy giảm sức khỏe (mệt mỏi, kiệt sức) và quá trình tạo động lực
(sự hài lòng với không gian làm việc, ảnh hưởng tích cực, sự gắn kết với công việc).
Từ khóa: Gắn kết với công việc; nguồn lực cá nhân; nguồn lực công việc; yêu cầu công việc; sức
khỏe tinh thần.
ABSTRACT
In any business, employees are the most valuable asset because of its human-centric nature. In
the workplace, viewing employee mental health on a continuum is useful and vital to improving
employee mental health and reducing potential disruptions to employee productivity as well as
organizational performance and survival. Based on a systematic literature review, the author
analyzed 14 papers published in top journals to provide a theoretical review of recent studies on
factors influencing employee mental health, identify research gaps related to employee mental
health, and propose a theoretical framework on employee mental health that can be applied to the
Vietnamese context. The overall results show that the factors affecting employee mental health in
previous studies are classified into five groups: job demands, job resources, personal resources,
health impairment process (fatigue, burnout), and motivational process (satisfaction with the
workspace, positive affect, work engagement).
Keywords: Job demands; job resources; mental health; personal resources; work engagement.
1. Giới thiệu
Không thể phủ nhận, sức khỏe tinh thần là
một vấn đề phổ biến trên toàn thế giới, đặc
biệt là tại nơi làm việc, không có gì ngạc
nhiên khi sức khỏe tinh thần của nhân viên
đã nổi lên như một trong những thách thức
lớn nhất trong lĩnh vực hành vi tổ chức và
thực tiễn về quan hệ sản xuất và nhân viên
(Singh và Ramdeo, 2023). Greenwood và
cộng sự (2019) lưu ý rằng hơn 200 triệu ngày
làm việc bị mất do tình trạng sức khỏe tinh
thần mỗi năm trên toàn cầu.1Thực tế cho thấy
nhiều nơi làm việc ở các nước phát triển và
đang phát triển vẫn phải vật lộn với các vấn
đề về sức khỏe tinh thần của nhân viên. Do
đó, vấn đề này ngày càng được công nhận là
quan trọng tại nơi làm việc (Singh và
Ramdeo, 2021).
Đồng Thị Ngọc Châu, Trường Đại học Kinh tế
Thành phố Hồ Chí Minh
Email: chaudong.52210207454@st.ueh.edu.vn
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
88
Nghiên cứu này cung cấp cái nhìn tổng
quan về các yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe
tinh thần của nhân viên tại nơi làm việc. Các
hướng tiếp cận chính của nghiên cứu bao
gồm các tiền tố ảnh hưởng đến sức khỏe tinh
thần từ góc độ kế thừa mô hình lý thuyết.
Những yêu cầu và Nguồn lực Công việc (JD-
R) (Bakker và Demerouti, 2007).
Hướng thứ nhất, liên quan đến yêu cầu
công việc bao gồm tất cả các khía cạnh của
bối cảnh công việc đòi hỏi năng lượng đáng
kể, chẳng hạn như áp lực công việc, tình
trạng bất an trong công việc, đảm nhiệm
nhiều công việc và tnh trạng việc làm của
nhân viên là những yếu tố ảnh hưởng đáng
kể đến sức khỏe tinh thần cng như mức độ
gn kết của nhân viên tại nơi làm việc.
Hướng thứ hai, hướng đến nguồn lực
công việc, trong khi yêu cầu công việc có
ảnh hưởng tiêu cực đến sự gn kết công việc
và sức khỏe tinh thần của nhân viên thì
nguồn lực công việc được cho là có ảnh
hưởng tích cực đến cả hai khía cạnh đó.
Nguồn lực công việc được thể hiện thông qua
các điều kiện công việc về thể chất, tâm lý,
xã hội và tổ chức cần thiết để hoàn thành
mục tiêu công việc, giảm yêu cầu công việc
và các yếu tố tâm lý cng như chi phí sinh lý
hoặc là kích thích sự tăng trưởng, học tập và
phát triển của các cá nhân đang làm việc
(Demerouti và cộng sự, 2001; Bakker và
Demerouti, 2007).
Hướng tiếp cận thứ ba của nghiên cứu
liên quan đến một nguồn lực thiết yếu có thể
thúc đẩy sức khỏe tinh thần của nhân viên đó
chính là nguồn lực cá nhân. Những nguồn
lực cá nhân như vốn tâm lý, năng lực bản
thân, khả năng tự đánh giá cốt li, đối phó,
tính cách chủ động, đặc điểm tính cách cá
nhân và khả năng nhận thức được các mối lo
ngại về dịch bệnh, tài chính có vai trò quan
trọng trong việc tự thúc đẩy và bảo tồn nguồn
lực của nhân viên để đạt được kết quả tích
cực trong môi trường căng thẳng mà cá nhân
đang làm việc và kết quả tích cực từ đó gn
liền với sức khỏe của bản thân.
Theo JD-R, hướng tiến cận thứ tư của
nghiên cứu này hướng đến quá trình suy
giảm sức khỏe (mệt mỏi, kiệt sức, tâm lý tách
biệt). Lin và cộng sự (2016) đã cho thấy rằng
kiệt sức đóng vai trò trung gian trong mối
quan hệ giữa căng thẳng trong công việc và
trầm cảm, kết quả nghiên cứu còn tiết lộ rằng
các y tá thường chịu mức độ căng thẳng
trong công việc cao s có tình trạng kiệt sức
trong công việc cao hơn cng như mức độ
trầm cảm và lo lng cao hơn. Bên cạnh đó,
mệt mỏi đã được chứng minh là không
những tác động tiêu cực đáng kể đến sức
khỏe tinh thần của nhân viên tại nơi làm việc
mà nó còn làm trung gian tiêu cực cho mối
quan hệ giữa việc tham gia vào mạng xã hội
và sức khỏe tinh thần của nhân viên (Wu và
cộng sự, 2020). Ngoài ra, sự tham gia vào
mạng xã hội trong khi làm việc dẫn đến sự
tách biệt tâm lý ra khỏi công việc lại có khả
năng làm cạn kiệt nguồn lực tinh thần của
nhân viên, có thể làm tăng sự mệt mỏi và ảnh
hưởng đến sức khỏe tinh thần nếu cá nhân
cảm thấy khó kiểm soát nó và không hỗ trợ
họ quay lại và tiếp tục công việc (Wu và
cộng sự, 2020).
Cuối cng, hướng tiếp cận thứ năm đề cập
đến quá trình tạo động lực dẫn đến những hệ
quả tích cực gồm có sự hài lòng với không
gian làm việc, ảnh hưởng tích cực và sự gn
kết với công việc hỗ trợ cho việc giảm áp lực
từ yêu cầu công việc cng như nâng cao
nguồn lực cải thiện sức khỏe tinh thần và
hiệu suất của nhân viên. Nghiên cứu tại văn
phòng cng chỉ ra rằng các yếu tố chất lượng
môi trường làm việc được coi là rất quan
trọng trong quá trình tạo động lực và thúc
đẩy cải thiện sức khỏe tinh thần của nhân
viên (Kallio và cộng sự, 2020). Quá trnh tạo
động lực tiếp theo được hnh thành khi nhân
viên có xu hướng cảm thấy ảnh hưởng tích
TẠP CHÍ KHOA HỌC KINH TẾ - SỐ 11(03) 2023 - 2024
89
cực thường xuyên hơn và trải nghiệm tình
cảm tích cực càng nhiều thì sức khỏe tinh
thần của họ càng cao. Nói cách khác, vào
những ngày mà các cá nhân nhận thấy họ có
nhiều ảnh hưởng tích cực hơn th s có xu
hướng cảm thấy tinh thần khỏe mạnh hơn
(Junça-Silva và Caetano, 2023). Kế đến, gn
kết công việc được xem là một hệ quả tích cực
quan trọng trong quá trình tạo động lực. Gn
kết công việc được định nghĩa là “một trạng
thái tinh thần tích cực, thoả mãn, liên quan
đến công việc, được đặc trưng bởi sức sống,
sự cống hiến và sự say mê” (Schaufeli và
cộng sự, 2002, trang 74) và trạng thái tinh
thần này đã được xác định là một yếu tố chính
dự báo tích cực đáng kể sức khỏe tinh thần
của nhân viên (Hult và Terkamo-Moisio,
2023; Lupsa và cộng sự, 2020; Sharma và
Kumra, 2020; Tisu và cộng sự, 2020).
Sau khi tổng quan lý thuyết, các nhóm
yếu tố tác động đến sức khỏe tinh thần của
nhân viên đã được nghiên cứu này phân loại
theo các hướng tiếp cận cụ thể trên. Có thể
thấy nghiên cứu về quản lý liên quan đến sức
khỏe tinh thần của nhân viên được thể hiện
rời rạc, cần một báo cáo tổng quan tập hợp
một cách hệ thống các nghiên cứu, từ đó phát
hiện những khoảng trống đang tồn tại, đưa ra
khung lý thuyết các yếu tố ảnh hưởng đến
sức khỏe tinh thần của nhân viên được đề
xuất thực hiện cho bối cảnh Việt Nam.
Nghiên cứu này mở rộng đáng kể kiến thức
liên quan đến nguồn lực tổ chức và cá nhân
có thể thúc đẩy sức khỏe tinh thần của nhân
viên để cống hiến nỗ lực và tăng cường khả
năng của họ cho nhiệm vụ công việc. Nhìn
chung, nguồn lực này tại nơi làm việc gn
liền với sức khỏe tinh thần và sự gn kết của
nhân viên nhiều hơn.
Ngoài ra, nghiên cứu hiện tại này đóng
góp vào dòng nghiên cứu bằng cách cung cấp
một khuôn khổ tổng hợp các phát hiện và
điều tra các cơ chế giải thích cho những cách
thức cng như những hoạt động quản trị
nguồn nhân lực liên quan đến sức khỏe tinh
thần của nhân viên đồng thời khám phá các
vai trò trung gian, điều tiết có thể có liên quan
đến sức khỏe tinh thần của nhân viên. Trong
phần còn lại của bài viết, tác giả s trình bày
phương pháp nghiên cứu và mô tả cẩn thận
quá trình xem xét tài liệu. Trong phần kết quả,
tác giả trình bày các nhóm yếu tố tác động đến
sức khỏe tinh thần của nhân viên, cung cấp
các bằng chứng cho các mối quan hệ được tìm
thấy và giải thích dựa trên các phương pháp lý
thuyết khác nhau. Những ý nghĩa thực tiễn
cng như những hạn chế và đề xuất cho
nghiên cứu trong tương lai s được đề cập
trong phần thảo luận của bài viết.
2. Phương pháp
Vì mục tiêu của nghiên cứu này là tiếp
cận để phát triển một khuôn khổ tích hợp bao
gồm các mối quan hệ khác nhau giữa tất cả
các yếu tố liên quan đến phát triển nguồn lực
cải thiện sức khỏe tinh thần của nhân viên.
Để rút ra khuôn khổ tích hợp này, tác giả đã
thực hiện đánh giá tài liệu có hệ thống vì
phương pháp này mang lại khả năng phân
tích chuyên sâu tất cả các bài viết có liên
quan về chủ đề này, cng như có khả năng
phát hiện các khái niệm chưa được khám phá
khác. Hơn nữa, việc xem xét một cách có hệ
thống luồng tài liệu s nâng cao chất lượng
của quá trình và kết quả xem xét bằng cách
triển khai một quy trình minh bạch và có thể
tái sử dụng (Tranfield và cộng sự, 2003) và
bằng cách kết hợp tìm kiếm toàn diện và
không thiên vị để xác định và đánh giá một
lượng lớn tài liệu (Mulrow, 1994). Đối với
nội dung phân tích mẫu cuối cùng của bài
viết, tác giả đã sử dụng phương pháp nghiên
cứu quy nạp.
2.1. Mô tả quá trình thu thập tài liệu: Thu
thập cơ sở dữ liệu
Để thu thập cơ sở dữ liệu, tác giả sử dụng
các từ khóa “Sức khỏe tinh thần, yêu cầu
công việc, nguồn lực công việc, nguồn lực cá
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
90
nhân, gn kết công việc” để tìm kiếm trong
các nội dung cần tm như tên bài báo, phần
tóm tt hoặc các từ khóa từ các công trình
nghiên cứu trước đó bao gồm cả bài báo
được viết trong và ngoài nước. Nguồn dữ
liệu được sử dụng xuất phát từ Scopus
(Elsevier), Google Scholar và Web of
Science (WoS), đây là những nơi lý tưởng và
toàn diện nhất cng như cơ sở dữ liệu lớn
nhất hiện có với các tạp chí khoa học xã hội
được bình duyệt. Đối với tìm kiếm ban đầu,
tác giả đã sử dụng các thuật ngữ và từ khóa
tìm kiếm một cách độc lập, sau đó kết sử
dụng các cú pháp kết nối như “và”, “hoặc”
để tiếp tục công tác tìm kiếm.
Các bài viết được xác định phải phù hợp
với các tiêu chí nhất định để được đưa vào
quá trnh xem xét đánh giá này. Để tiếp cận
được tính mới và thiết thực của chủ đề
nghiên cứu, đối với việc tổng quan tài liệu
một cách có hệ thống này tác giả chỉ chọn
những bài báo được xuất bản từ năm 2019
trở đi. Hơn nữa, các bài báo cần phải được
xuất bản trên các tạp chí uy tín và có bao
hàm các yếu tố cần thiết cho chủ đề nghiên
cứu v chúng được coi là cung cấp dữ liệu
hợp lệ và do đó có ảnh hưởng lớn nhất trong
lĩnh vực này (Podsakoff và cộng sự, 2005),
được viết bằng tiếng Anh, chứa nghiên cứu
về sức khỏe tinh thần; điều tra các yếu tố tác
động cng như các mối quan hệ với sức khỏe
tinh thần đồng thời trình bày kết quả của các
mối quan hệ riêng lẻ này một cách riêng biệt.
Cuối cùng, tác giả kết thúc đánh giá tài liệu
với một bản tóm tt các chủ đề chính và đề
xuất nghiên cứu.
2.2. Quy trình trích xuất dữ liệu
Bước đầu tiên của phân tích mẫu bao gồm
kiểm tra dữ liệu dư thừa. Sau đó, các bản tóm
tt đã được xem xét dựa trên các tiêu chí đưa
vào, nếu bài viết vẫn có vẻ phù hợp thì các
phần phương pháp luận và thảo luận s được
đọc và tóm tt bao gồm mọi tác động của các
yếu tố ảnh hưởng tới sức khỏe tinh thần. Một
quy trình hóa mở đã được thực hiện dẫn đến
phân tích nội dung quy nạp.
Hình 1 trình bày một biểu đồ trực quan
hóa quá trình lựa chọn các bài báo được đưa
vào nghiên cứu này. Bước 1, tổng cộng 75
bài báo được đã được xác định từ Scopus
(Elsevier), Google Scholar và Web of
Science (WoS). Bước 2 đã giảm xuống 9 bài
báo do có sự dư thừa giữa các công cụ tìm
kiếm khác nhau. Ở bước 3, các bài báo tiếp
tục được lọc sơ bộ theo các tiêu chí và 25 bài
báo được loại bỏ, sau đó thêm 15 bài báo
được gạn lọc do không đủ tiêu chí liên quan
khi được kiểm tra lại. Còn lại 26 bài được
đánh giá xem xét nội dung chính. Cuối cùng,
phần giới thiệu, phương pháp luận và thảo
luận của các bài báo này đã được kiểm tra chi
tiết dựa trên tiêu chí đưa vào ban đầu dẫn đến
thêm 12 bài báo bị loại bỏ. Bộ lọc cuối cùng
này còn lại 14 bài viết đáp ứng đầy đủ các
tiêu chí đầu vào.
Hình 1. Biểu đồ hình dung quá trình chọn lọc
bài viết
TẠP CHÍ KHOA HỌC KINH TẾ - SỐ 11(03) 2023 - 2024
91
2.3. Mô tả phân tích mẫu
Để đảm bảo rằng các nghiên cứu sử dụng
cách giải thích nhất quán về sức khỏe tinh
thần, các định nghĩa và thang đo đã được
xem xét cng như các mục được sử dụng để
đo lường sức khỏe tinh thần đã được kiểm
tra. Sau khi tác giả đánh giá các khái niệm
phù hợp với sức khỏe tinh thần được đưa vào
xem xét trong nghiên cứu của tác giả. Các
bài báo được so sánh dựa trên các yếu tố sau
đây: câu hỏi/ mục tiêu nghiên cứu, các khung
lý thuyết được áp dụng, các thực tiễn quản trị
nhân sự liên quan đến sức khỏe tinh thần của
nhân viên được xem xét, thiết kế và phương
pháp nghiên cứu từ các mẫu được sử dụng
cùng với kết quả nghiên cứu. Các định nghĩa
được thông qua và sự liên kết của những định
nghĩa này với các thang đo được sử dụng đã
được đánh giá. Điều này nhằm đảm bảo rằng
thực tiễn quản trị nhân sự liên quan đến sức
khỏe tinh thần của nhân viên được nghiên
cứu bởi các nhà nghiên cứu khác nhau nhìn
chung có điểm tương đồng. Bằng cách này,
việc xác định các phương pháp quản lý tổ
chức nhân sự tốt nhất để tăng cường sức
khỏe nhân viên dựa trên phương pháp quy
nạp của cách tiếp cận này.
Trong quá trình nghiên cứu, tác giả đã
xem xét các tài liệu nghiên cứu liên quan
trong những năm gần đây từ các tạp chí uy
tín. Trong đó, có 4 bài báo được công bố gần
đây nhất là vào năm 2023, 01 bài báo năm
2022, 02 bài báo năm 2021, 06 bài báo năm
2020 và 01 bài báo năm 2019. Tất cả các bài
báo đều được công bố bởi các tạp chí uy tín,
cụ thể là 11 trong 14 bài báo từ các tạp chí
xếp hạng Q1, còn lại 03 bài báo từ các tạp
chí xếp hạng Q2. Số mẫu cuối cng được
chọn lọc đã nêu bật một số quan hệ nổi bật
với sức khỏe tinh thần của nhân viên bao
gồm những yêu cầu - nguồn lực công việc,
nguồn lực cá nhân, mệt mỏi, kiệt sức và gn
kết với công việc.
3. Kết quả
3.1. Sức khoẻ tinh thần
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2004) định
nghĩa sức khỏe tinh thần là “trạng thái khỏe
mạnh trong đó cá nhân nhận ra khả năng của
chính mình, có thể đối phó với những căng
thẳng thông thường trong cuộc sống, có thể
làm việc năng suất và hiệu quả, và có thể tạo
ra một cuộc sống tốt đẹp hơn, đóng góp cho
cộng đồng của mnh.”
Sức khỏe tinh thần còn được định nghĩa
(mental health) là khái niệm tích cực về sự
hưng thịnh, điều này giải thích mức độ hạnh
phúc tâm lý hoặc chủ quan cao
(Guomundsdóttir, 2011).
Trong nhiều năm, các nhà nghiên cứu đã
phát triển nhiều công cụ khảo sát sức khỏe
tinh thần bao gồm cả hạng mục đo lường tích
cực và tiêu cực, nhằm mô tả chính xác hơn
sức khỏe tâm lý hoặc tinh thần (Winefield và
cộng sự, 2012). Mặc dù không hoàn toàn trái
ngược với mục đích lý thuyết, nhưng sức
khỏe tâm lý và nỗi đau tâm lý thường được
sử dụng để đánh giá sức khỏe tinh thần tổng
thể nói chung (Jiang, 2020). Hạnh phúc tâm
lý thường được khái niệm hóa là sự kết hợp
của các trạng thái cảm xúc tích cực (quan
điểm khoái lạc) và hoạt động với hiệu quả tối
ưu trong đời sống cá nhân và xã hội (quan
điểm eudaimonic) (Deci và Ryan, 2008);
trong khi đau khổ tâm lý phần lớn được định
nghĩa là trạng thái đau khổ về mặt cảm xúc
được đặc trưng bởi các triệu chứng trầm cảm
(ví dụ: mất hứng thú, buồn bã, vô vọng) và lo
lng (ví dụ: bồn chồn, cảm thấy căng thẳng)
(Mirowsky và Ross, 2002).
Ngoài ra, sức khỏe tinh thần còn được
khám phá từ góc độ nguồn lực, khi đó tnh
trạng sức khỏe tinh thần vốn được tiếp cận
chủ yếu từ góc độ tiêu cực, chẳng hạn như
tập trung vào tình trạng kiệt sức (Niinihuhta
và cộng sự, 2022).