4 0 NGHIỀ N CỨ U - TRAO Đổ l
MỘ T SỐ NHẬ N ĐỊ NH
VỂ HOẠ T BỌ NG
t r a o b ổ
I
HÀNG HỐ A GIỮ A CÁC
DÂN T ộ c ở TÂY NGUYÊN
TRẦ N HOÀI
M ở đ ầ u
Trong nhiề u công trình nghiên cứ u góp
phầ n đị nh hư ớ ng phát triể n Tây Nguyên sau
năm 19S6, vùng này vẫ n đư ợ c xem như nơ i
xa xôi, hẻ o lánh, khép kín, yên lành và tách
biệ t so vớ i đồ ng bằ ng trung tâm, văn minh,
màu mỡ . Theo cái nhìn đó, trong thờ i kì tiề n
thuộ c đị a, các dân tộ c vùng cao vố n tự trị
rộ ng rãi trên các phư ơ ng diệ n kỉ nh tế , chỉ nh
trị , văn hoá, và hư ở ng nhữ ng cuộ c số ng yên
bình cho tớ i khi họ bị “binh đị nh” bở i chỉ nh
quyề n thuộ c đị a (Oscar Saỉ emink, 2008a:
51). M ộ t trong nhữ ng nét củ a cuộ c sổ ng yên
bỉ nh đó là sự hạ n chế nhữ ng kế t nổ i, đi ỉ ạ ỉ ,
traọ đổ i kỉ nh tế , chỉ chú trọ ng vào các hoạ t
độ ng sả n xuẩ t tự cung tự cấ p và chư a có nề n
kinh tế hàng hóa, cầ n hòa nhậ p vào thị
trư ờ ng chung củ a kinh tế Việ t Nam.
Trong bài viế t này, tôi sẽ điể m qua
nhũng ghi chép, các nghiên cứ u dân tộ c họ c
khác cùng chủ đề nhằ m đua ra mộ t sổ thả o
luậ n trở lạ i đố i vớ i cách nhìn nhậ n trên về các
hoạ t độ ng trao đổ i hàng hóa ở Tây Nguyên.
Trư ớ c hế t, tôi sẽ điể m qua nhữ ng nộ i
dung chính toong cách đánh giá về kinh tế
hàng hóa ở Tây Nguyên củ a mộ t sổ công
trình nghiên cứ u góp phầ n đị nh hư ớ ng phát
triể n Tây Nguyên sau năm 1986. Trong các
phầ n tiế p theo, tôi sẽ từ ng bư ớ c dùng nhữ ng
nghiên cứ u khác để thả o luậ n trở lạ i vớ i các
nhậ n đị nh này.
1. M ộ t n ề n k ỉ n h tế t ự c u n g tự cáp
M ộ t toong nhũng luậ n đỉ ẻ m chung củ a
các ỷ kiế n này cho rằ ng, kinh tế truyề n
thố ng củ a các dân tộ c Tây Nguyên toong
thờ i kỉ tiề n thuộ c đị a, hay tiề n xã hộ i chủ
nghĩa, trao đổ i hàng hóa chư a thể đư ợ c xem
là phát triể n, chỉ dùng lạ i ở m ứ c độ tự cấ p
tự túc như bứ c tranh tẻ nhạ t đư ợ c phác họ a
dư ớ i đây.
“Trư ớ c thờ i Pháp, do dâ n cư thư a thớ t,
ch ợ bú a ch ư a x u ẩ t hiệ n, cá c ngành thủ
công chư a tách kh ỏ i n ô n g nghiệ p và nhấ t là
chư a ra đ ờ i m ộ t tầ ng lớ p thư ơ n g nhân bả n
đị a nên thư ơ ng n gh iệ p Tây N gu yên hầ u như
còn kém p h á t triể n. Đ ồ n g tiề n chư a thấ y
xu ấ t hiệ n. H ìn h th ứ c thư ơ n g nghiệ p d uy
nhấ t là h à n g đ ổ i h à n g ' (Bùi M inh Đạ o,
1986:185).
Như vậ y, bên cạ nh việ c ch ư a có tầ ng
lở p th ư ơ ng nhân, tỉ nh p h i hàn g h ỏ a củ a
nhữ ng sân p h ẩ m đư ợ c trao đổ i là m ộ t toong
nhữ ng quan điể m cơ bả n. Ngay cả toong
hinh thứ c thư ơ ng nghiệ p duy nhấ t củ a Tây
Nguyên “truyề n thố ng” thì nhũng vậ t đem
ra trao đổ i chỉ là “hàng hỏ a cấ n thiế t cho
đờ i số n g hà n g n gày" (Bùi M inh Đạ o, 1986:
185). Do đó “Việ c dù n g h à n g đổ i hàn g ở
đây chi m ang ý ngh ĩa trao đ ổ i lao đ ộ n g '
nên “vớ i ng ư ờ i T ây N guyên cổ truyề n, trao
đổ i chư a m ang m ụ c đ ich buôn bả n" (Bùỉ
M inh Đạ o, 1986:186-187).
Như vậ y, nhữ ng vậ t đư ợ c đem trao đổ i,
theo quan điể m củ a cách đánh giá này, chỉ
đư ợ c coi là nhũng vậ t chứ a đụ ng công lao
độ ng, chư a trở thành hàng hóa.
“N ế u đem trao đổ i sả n p h ẩ m lao độ ng,
cũng chư a đư ợ c qua n niệ m là hàn g hóa
(theo nghĩa hiệ n đợ i). V ậ y nên sả n p h ẩ m
bả n ra cũ ng giố ng n h ư sả n ph ấ m cho chỉ nh
m ình dùng. Sả n vậ t trao đ ổ i biể u th ị tình
hữ u nghị giữ a m ộ t bên là ngư ờ i sàn xuấ t,
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 6/2013 41
m ộ t bên là ngư ờ i tiề u thụ , H a i ngư ờ i hay
hai làng tra o đ ổ i sả n p h ẩ m là anh em, là
bạ n. D o đẩ y, ngư ờ i sả n x u ấ t không kể cô ng
sứ c, không tiế c th ờ i gian, kh ông tỉ nh đế n
giả thành đúng n h ư nhộ n x é t củ a Ph.
Ẩ nghen đ ổ i vớ i ngư ờ i ngụ yên thủ y" (Đặ ng
Nghiêm Vạ n, 1986:45).
Nhậ n xét trên phả n ả nh rõ quan điể m
đánh giá trao đổ i sả n phẩ m dự a trên quan
hệ bằ ng hữ u, không tỉ nh đế n giá thành chỉ
là vậ t dùng trong trao đổ i củ a trình độ
nguyên thủ y, chư a phả i là hàng hóa theo
nghĩa hiệ n đạ i - nhữ ng sả n phẩ m đư ợ c
“hàng hóa hóa” nhằ m đem lạ i giá trị thặ ng
dư .
Tích lũy tài sả n ỉ à căn cứ phê phán tiế p
theo frong cách nhậ n đị nh này. Theo đó,
ngư ờ i Tây Nguyên cổ truyề n “ít có sự m ở
rộ ng sả n xuấ t, kh ô n g cỏ n hiề u sả n p hẩ m
thặ ng dư ; đ iề u m à x ã hộ i cổ truyề n Tây
N guyên chư a cô đ iề u kiệ n thự c hiệ n. S ự tích
lữ y tài sả n ban đâu c h ỉ nhằ m thu vào nhữ ng
sả n p h ẩ m p h i sả n xu ấ t n h ư chiêng, ché,
trâu, nồ i đồ ng... m ặ c dầ u, g ầ n đây, ở vùng
ven đô th ị đ ã có chở m n ở tự tích lũy cả c tư
liệ u sả n xu ấ t" (Đặ ng N ghiêm Vạ n, 1986:
45).
Việ c sử dụ ng tài sả n vào các dị p hộ i hè
lễ lạ t cũng bị phê phán vì: “C ả c sá n p h ẩ m
lư ơ ng thự c sả n x u ấ t ra đ ư ợ c chi p h í thiể u
kể hoạ ch, thiế u tỉ nh toán, khôn g p h ụ c vụ
cho việ c sả n x u ấ t và tá i sả n xuấ t, m à vung
p h í tron g hộ i hè lễ thứ c, tôn giả o, nhữ ng
dị p tiể p khách cư ớ i xin, m a chay... N gày
mùa, ngư ờ i, g ia súc, g ia cầ m ăn th ừ a thãi.
Đ ể n n g à y g iá p hạ t, tấ t c ả đ ề u thiể u thố n.
Trong m ộ t nóc, lư ơ n g thự c, cùa cả i là cùa
chung, p h ân p h ố i bình quăn. Ở đây, m ọ i
ngư ờ i lao đ ộ ng theo sứ c lự c, như ng khi
hư ở ng thụ lạ i không theo nguyên tắ c ngư ờ i
làm nhiề u hư ở ng nhiề u, làm ít hư ở ng ỉ t"
(Đặ ng Nghiêm Vạ n, 1986:45).
Do đó, để phát triể n, Tây Nguyên “cầ n
từ bỏ nề n lành tể tự sả n, tự tiêu, chuyể n
sang xâ y dự n g m ộ t nề n kinh tể h àng hóa
X H C N trên q u y m ô th ị trư ờ ng cả nư ớ c”
(Đặ ng Nghiêm Vạ n, 1986: 65). Để thự c
hiệ n đư ợ c công cuộ c đó, theo quan điể m
này, ngư ờ i Tây Nguyên cũng cầ n trờ thành
nhữ ng con ngư ờ i mớ i, vớ i nhữ ng tổ chấ t
mớ i nhằ m đáp úng đư ợ c nề n kinh tế hàng
hóa:
“Ở Tây N guyên, đó là việ c giáo dụ c con
ngư ờ i cổ truyề n, con ngư ờ i cùa m ộ t x ã hộ i
còn ở gia i đoạ n m ạ t Aỉ nguyên thủ y, mớ i
bư ớ c sang th ờ i là m anh nha có g ia i cấ p, lợ i
chị u ả n h hư ở ng củ a ch ủ nghĩa thự c dân, trở
thành con ngư ờ i X H C N ; vớ i m ộ t nề n công
nghiệ p, m ộ t tổ chứ c x ã hộ i khoa họ c, vớ i
m ộ t c ơ chế tổ chứ c p h ứ c tạ p, có tính toàn
quố c” (Đặ ng Nghiêm Vạ n, 1986: 56).
Nhiệ m vụ đó có thể tóm tắ t ữ ong bả ng
so sánh (Đặ ng Nghiêm Vạ n, 1986 : 58)
Con ngư ờ ỉ cổ trụ yề n Con ngư ờ i XHCN
T ự cấ p tự túc, tiêu
thụ tạ i chỗ , phân
ph ố i bỉ n h quân,
không tín h đ ế n năn g
suấ t lao đ ộ n g từ n g
ngư ờ i, k hông tinh
đế n giá thành , đ ế n
th ờ i gian, k hôn g ch ủ
ỷ tái sả n x u ấ t m ở
rộ ng.
Sả n xuấ t sả n phẩ m
hàn g hóa ph ụ c vụ kể
ho ạ ch cả nư ớ c và đị a
phư ơ n g. C ầ n tính đế n
thờ i gian, đế n giá
thà nh, đế n năng suấ t.
C hố n g chủ nghĩa
b ìn h quân trong phân
phổ i. H ư ở n g thụ , theo
tài năng, theo lao
độ ng. T ich lũy vổ n để
tái sả n x uấ t m ở rộ ng.
Nhữ ng phát triể n kỉ nh tế thị trư ờ ng
trong nhữ ng năm gầ n đây lạ i đư ợ c đánh gỉ á
là do “tác đ ộ ng củ a kinh tể thị trư ờ ng, giao
thông p h á t triể n, dị ch vụ m u a và bán đã
đư ợ c m ở rộ ng đ ế n hầ u h ế t các buôn làng”.
Trong đó, nhu cầ u m ua bán ngày càng tăng
lên đư ợ c 11 giả i là “do sự vẳ ng bóng dầ n
42 NGHIÊN CỨ U -TRA OĐỔ I
cùa nư ơ n g rẫ y và do s ự su y giả m củ a kinh
tể r ừ n g ' (Bùi M inh Đạ o, 2010: 124), vì:
“Sàn p h ẩ m bán ra khôn g c h i là lư ơ n g
thự c, gia súc, g ia cầ m m à còn là lâm sả n,
sả n phẩ m cậ y cô ng nghiệ p. Sán phẩ m m ua
vào không ch i là cá c nhu y ể u p h ẩ m côn g
nghệ n h ư x à phòng , thuổ c lả , đư ờ ng, sữ a,
kẹ o, bả nh... m à ở nhiề u vùng, nhấ t là ở các
vùng gầ n đư ờ n g g ia o thông và cây công
nghiệ p p h á t triể n còn là các tiệ n nghi sin h
hoạ t m ớ i như x e đẹ p, đài, tivi, x e m ả y...”
(Bùi M inh Đạ o, 2010:124).
Như vậ y, nhữ ng phê phán sự chậ m phát
triể n củ a kinh tế hàng hóa trong xă hộ i Tây
Nguyên truyề n thố ng củ a nhữ ng quan điể m
trên căn cứ vào nhữ ng lậ p luậ n về m ộ t nề n
kinh tế tự cấ p tự túc, chư a có tầ ng lỏ p
thư ơ ng nhân, các sả n phẩ m trao đổ i chư a
đư ợ c gọ i là hàng hóa, chư a biế t tích lũy tài
sả n, phung phí nhữ ng tài sả n có đư ợ c. Dư ớ i
đây, tôi sẽ điể m qua nhữ ng ghi chép hay
nhữ ng nghiên cứ u dân tộ c họ c khác cùng
chủ đề , vớ i nhũng góc nhìn khác nhằ m thả o
luậ n trở lạ i vớ i nhữ ng quan điể m này.
2. T ây N g u y ên - đ à u n g u ồ n c ủ a
n h ữ n g th ư ơ n g lộ q u ố c tể
Nhữ ng sả n phẩ m từ Tây Nguyên vố n
là nhữ ng thư ơ ng phẩ m ư ên đư ờ ng buôn
bán quố c tế , xuyên biên giớ i. M ộ t sổ
nghiên cứ u gầ n đây (Oscar
Salemink, 2008a, 2008b; Li Tana, 1999)
đã chứ ng tỏ rằ ng, xuyên suố t lị ch sử từ
thờ i Champa đế n triề u đình Nguyễ n, khu
vự c Tây Nguyên vổ n vẫ n bị coi như vùng
ngoài lề vớ i các chính quyề n trung ư ơ ng
miề n xuôi, như ng cũng chỉ nh là m ộ t trong
nhữ ng mắ t xích quan trọ ng, là nguồ n hàng
hóa góp phầ n tạ o nên nề n hả i thư ơ ng nổ i
tiế ng m ộ t thờ i củ a Champa hay sau này
đả m bả o cho thờ i ki chúa N guyễ n nguồ n
thu thư ơ ng nghiệ p từ các sả n vậ t từ miề n
núi đem lạ i tiề m lự c tài chính, sứ c mạ nh
quân sự cho họ trong việ c gây dự ng cơ sở
ở vừ ng đấ t mớ i, xây dự ng m ộ t chỉ nh quyề n
đủ mạ nh chổ ng lạ i Đàng Ngoài.
“(...) chính h oạ t đ ộ n g thư ơ ng m ạ ỉ đõ
củ n g tạ o ra liề n kể t g iữ a m iề n n ủ ỉ cũ n g như
đồ n g bằ ng giố n g n h ư các m ạ n g lư ớ i buôn
bán quố c tể . H o ạ t đ ộ ng buôn bán đư ờ ng
dàỉ đ õ kế t n ổ i g iữ a các vụ n g cũn g như cả c
cộ ng đồ ng dân cư ở m iề n n ú i và đ ằ n g bằ ng,
vớ i nhữ ng tác độ n g chinh trị ' v à văn hỏ a
quan trọ ng đ ổ i vớ i cả ha i khu vự c. Đ iề u này
thể hiệ n rấ t rõ thô ng qua danh sách nhữ ng
lâm sả n (vùng cao) n h ư n g à voi, sừ ng tề
giác, sá p ong, câ y lô hộ i, qu ế đư ợ c x u ấ t ra
nư ớ c ngoài bở i các nhà nư ớ c ở đồ ng bằ ng
- điề u đ ã đư ợ c g h i chép trong các bả o cáo
và thư tị ch cổ về Đ ông N am Ả lụ c đị a.
Tư ơ ng tự n h ư vậ y, điề u đỏ c ũng đư ợ c
kh ẳ ng đị nh thông qu a m ộ t loạ t nhữ ng sả n
p h ẩ m u y tin đư ợ c “nhậ p k h ẩ u ” n h ư cồ ng
chiêng bằ ng đồ ng từ M ian m a và bình, lọ từ
Trung Q uố c vớ i vai trò tron g việ c biể u thị
uy tín về tâm linh và chinh trị ở kh u vự c
m iề n nứ i trên toàn bộ vù n g đấ t liề n và
Đ ô n g N am Ả h ả i đả o, tro n g đỗ , m ặ t hàng
đặ c biệ t quan trọ n g là m uỗ i (biể n), thự c
p h ẩ m tố i cầ n thỉ ể t đ ể duy trì s ự số n g ở Cao
N gu yên ” (Oscar Salemỉ nk, 2008b: 17).
Trong chuSi hoạ t độ ng thư ơ ng mạ i đó,
nhữ ng tộ c ngư ờ i ở Tây Nguyên không đóng
vai trò bị độ ng củ a nhữ ng ngư ờ i bị khai
thác m à có ý thứ c chủ độ ng coi nhữ ng sả n
vậ t củ a mình như nhữ ng loạ i hàng hóa cho
trao đổ i. Chẳ ng hạ n, trong ghi chép về
nhữ ng loạ i sả n phẩ m đư ợ c tiề n trong trao
đổ i củ a ngư ờ i M ơ Nông Gar, Condominas
(1997: 383) chi ra rằ ng, “nhữ ng cái váy
đư ợ c gọ i là suu sreeny chi đư ợ c sàn xuấ t để
bán bở i vỉ nhũng ngư ờ i phụ nữ Mnông Gar
không mặ c nhũng cái đó”.
TẠ P CHÍ VHDG s ố 6/2013 43
Dam Bo (2003: 37) cũng chỉ ra răng,
mỗ i tộ c ngư ờ i ở Tây Nguyên cũng chủ
độ ng tậ n dụ ng thế m ạ nh củ a riêng minh
nhằ m biế n cả c sả n phẩ m tự cấ p trở thành
hàng hóa trao đổ i nhằ m đáp ứ ng cho nhữ ng
nhu cầ u khác trong cuộ c sổ ng.
“Các tộ c ngư ờ i già u th óc gạ o cổ sả n
xu ấ t thừ a đ ể đem đế n vùng ngư ờ i M ạ đ ổ i
lấ y nhữ ng tẩ m ch ăn và q uầ n ả o vả i bông;
ngà voi, chẻ , chiêng thì đồ i tậ n bên
Cam puchia. N h ữ ng tộ c n gư ờ i khô n g làm ra
đư ợ c đù lúa ăn thì lạ i có m ộ t th ứ cô n g nghệ
nào đó cho p h ép họ đem sả n p h ẩ m ấ y đổ i
lẩ y ngũ cố c, hoặ c nhữ n g ng ư ờ i làm ruộ ng
tìm để n c h ỗ họ , h o ặ c chính h ọ m ang hàng
để n đế n đổ i lấ y g ạ o tạ i chỗ . Đ ô i khi cả ha i
p h ía đề u ngày càn g giàu có khá g iả lên.
N gày nay, trong các nhà giàu, ta còn thấ y
nhữ ng chiế c ch iêng c ổ rấ t quý, nguyên g ố c
Căm puchia hay Lào, là b ằ n g chứ ng củ a
nhữ ng cuộ c trao đ ổ i thờ i p h ồ n thị nh ẩ y”.
Ngư ờ i Cor số ng quy tụ ở khu vự c núi
Cà Đam củ a dãy Trư ờ ng Sơ n vố n ỉ à chủ
nhân củ a sả n phẩ m quế nổ i tiế ng mộ t thờ i
góp phầ n tạ o ra sự thị nh vư ợ ng cho thư ơ ng
cả ng Hộ i An cũng coi cây quế minh trồ ng
như mộ t loạ i hàng hóa. Họ hát như thế bằ ng
điệ u xru trong vụ thu hoạ ch (Cao Chư ,
2011:131 - 132).
Trồ ng quế , ta trô ng khẳ p n o i
Trồ ng quế , ta trồ n g cho khắ p núi
Trồ ng q u ế ch o xa nh trờ i
Trồ ng qu ế cho đẹ p núi
Trồ ng qu ế m à ta có trâu
Có chiên g ta già u
Giàu nồ i bung, n ồ i bậ y
Có chiêng, có chẻ đ ầ y nhà
Trồ ng quể , ta có chiề ng, có vỏ ng
Trồ ng quế , ta có chiên g cỏ nồ i
Trồ ng quế , ta có m u ẻ i ăn
Trông quể ta cỏ rìu, có rự a
M u ố i đổ đầ y trong bể p
H ãy trồ ng q uể nhiề u n h ư cây rừ n g!
H ã y trồ n g q u ể cho chậ t núi!
C hăm cho cây q u ế ca o n h ư câ y rhoóc
G iữ cho câ y q u ế lở n n h ư câ y rhao
Đ ế n m ùa lộ t vỏ
H àng ngư ờ i H án về đây buôn M ư ơ i N ga
H à n g ngư ờ i D o ả t về đầ y buôn M ư ơ i ú t
Vả i về đầ y nhà
Còn thừ a lợ p trạ i
C ây q u ế lên chậ t cả rừ ng ta trồ ng
C hiêng s ẽ biế t đi, chén s ẽ nhả y m ú a!
Chiêng, chén, vả i, m u ố i đầ y nhà
vì có quế ta trông.
Vậ y, cấ u trúc, sự vậ n hành củ a đư ờ ng
buôn quố c tế này như thế nào, và vùng đầ u
nguồ n Tây N guyên đóng vai trò gì trong
mạ ng lư ớ i ấ y? Bennet Bronson (1977) đư a
ra mô hỉ nh “hệ thố ng trao đổ i ven sông
(riverrine exch ange n etw ork) theo đó các
lâm thồ sả n đư ợ c thu thậ p và tậ p kế t tạ i mộ t
điể m ở thư ợ ng nguồ n rồ i xuôi theo dòng ra
các thư ơ ng cả ng, tham gia vào dòng hả i
thư ơ ng quố c tế . Andrew Hardy (2010: 58)
lạ i vẽ ra mô hình lí thuyế t về hệ thố ng các
đoạ n, các “kỉ p” buôn bán theo hư ớ ng Đông
Tây qua Tây Nguyên, nơ i mỗ i nhân tố xuấ t
hiệ n tạ i mộ i đị a hình cụ thể : "N gư ờ i H o a tạ i
vù ng biể n và đ ồ ng bằ ng, ngư ờ i Việ t tạ i
đồ n g b ằ n g v à T run g du, từ n g nhóm ngư ờ i
Thư ợ ng tợ i nhữ n g khu vự c cụ th ể tạ i m iề n
núi. M ỗ i nhóm d i chuyể n g ỉ ừ a các điề m
buồ n bả n trên m ộ t đ o ạ n cùa co n đư ờ ng
thư ơ ng mạ i. K h ô n g có nhóm nào ho ạ t độ ng
trên su ố t toàn bộ hệ thố ng, do đó m à bả o
đả m đư ợ c tỉ nh đ a d ạ ng về tộ c n gư ờ i củ a hệ
thổ ng n à ỹ \
Sự phân đoạ n đó, đư ợ c ghi chép và cả m
nhậ n m ộ t cách sinh độ ng ữ ong ghi chép
cử a Dam Bo. Ông gọ i nhữ ng con đư ờ ng
thông thư ơ ng lớ n đư ợ c vẽ ra trên bả n đồ
Tây Nguyên bở i nhữ ng tộ c ngư ờ i Tây
Nguyên như nhữ ng tuyể n ả nh hư ở ng, trong
44 NGHIỀ N CỨ U - TRAO Đổ i
đó mỗ i tộ c ngư ờ i nắ m mộ t vai trò, trong
mộ t mạ ng lư ớ i, như mộ t “v/ tr ỉ - chìa
khóa", chẳ ng hạ n, ngư ờ i M ạ "trở thành m ộ t
cánh cử a m ở về p h ia C am puchia", hay
ngư ờ i Raglay vớ i vai trò trung gian giữ a cư
dân trong nộ i đị a vớ i ngư ờ i Champa và
ngư ờ i Việ t, lạ i như "m ộ t cánh cử a quay,
vừ a là n ơ i đ i q ua cùa ngư ờ i N oup và ngư ờ i
N oang ở vùng Đ ông -B ẳ c vừ a là cả nh cử a
m ở xu ố n g vùng duyên h ả i Đ ô n g - N am ".
Nhữ ng vai trò cầ u nố i cùng mố i quan hệ
giao thư ơ ng chặ t chẽ , hữ u cơ trên con
đư ờ ng buôn bán đó đã khiế n ông tô đậ m
thêm ấ n tư ợ ng về bứ c tranh tộ c ngư ờ i ở Tây
Nguyên thờ i kì này như sự "trộ n lẫ n vào
nhau" vì sự tiế p xúc đỏ "khiế n không có tộ c
ngư ờ i nào không đư ợ c bỉ ể t đế n".
"M ộ t khi đ ã biế t nhau, họ thả n ph ụ c
nhau, p h á n x é t nhau, p h ê p h á n nhau: ngư ờ i
M ạ thông cả m vớ i ngư ờ i S rê hơ n; họ cầ n
thiể t lăn cho nhau. N gư ờ i Ê Đ ê nhìn ngư ờ i
Srê n h ư n hữ n g kẻ hạ đ ẳ ng đả ng khỉ nh,
ngư ờ i Srê đế n lư ợ t m ình lạ i xem nhữ ng
ngư ờ i C il khổ n khổ n h ư lo ạ i n gư ờ i hạ ng
bẻ t, và ngư ờ i Cil, chẳ ng ch ủ t tự tôn, sẵ n
sà ng chấ p nhặ n. C ả c ngọ n nủ ỉ dố c đ ứ n g
khô cằ n cùa họ chẳ ng p h ả i khô ng làm ph a i
nhợ t tính cách củ a h ọ " (Dam Bo, 2003:39).
Các dẫ n chúng trên đã chứ ng tỏ vị trí
quan trọ ng củ a Tây Nguyên trong tuyế n
thư ơ ng mạ i quố c tế như vùng đầ u nguồ n.
Vớ i sự năng độ ng trong việ c vậ n hành và
duy tri dòng chả y hàng hóa, các tộ c ngư ờ i
trong khu vự c Tây Nguyên đa biế n khu vự c
này không chỉ là nod xuấ t hàng, mà còn là
mộ t “kíp” trao đổ i hàng hóa quan họ ng. Đó
cũng chỉ nh là nhữ ng dòng chả y nổ i kế t
quan hệ tộ c ngư ờ i vớ i nhữ ng va chạ m văn
hóa đa sắ c. Nhữ ng tài liệ u này đã phả n bác
hỉ nh ả nh tư ở ng tư ợ ng về m ộ t Tây Nguyên
tẻ nhạ t, vớ i nề n kỉ nh tế tự cấ p tự túc như đã
đư ợ c điể m ra ở ừ ên.
Tuy nhiên, nhữ ng biế n chuyể n củ a thờ i
cuộ c đã làm mổ t đi dòng chả y đó, mà thay
vào là mộ t hệ thổ ng khác như Dam Bo mô
tả khi ông cho rằ ng chính làn sóng chằ u Âu
đa hạ n chế đi lạ i, làm khô cạ n các dòng trao
đổ i và làm thụ t lùi sự phồ n vinh trư ớ c đây
củ a Tây Nguyên.
Ngày nay không còn như thế nữ a. Các
biế n cổ chính trị , các cuộ c chiế n tranh khiế n
các con đư ờ ng không còn an toàn; nhữ ng sự
gò bó củ a chế độ thuộ c đị a khiế n các khố i
ngư ờ i ừ ở thành bẩ t độ ng. Ở m ộ t vùng,
ngư ờ i Tây Nguyên không dám phiêu lư u
quá xa; ngoài ra họ chẳ ng còn có thỉ giờ
rong ruổ i ttên đư ờ ng. Kế t quả là tình trạ ng
nghèo khổ và m ộ t sự suy thoả i nhấ t đị nh.
"C ác cuộ c du hành n g ày na y b ị hạ n chế
về nhị p độ và tầ m đư ờ ng. Thờ i k ì đư ợ c lự a
chọ n lu ôn là m ùa khô, sau vụ th u hoạ ch;
như ng n gư ờ i ta đ ã bỏ cá c con đ ư ờ n g lớ n.
N gư ờ i ta khôn g cồ n đ i về p h ía d ụ yên hả i,
m à là về các tỉ n h lị trong n ộ i đ ị a nơ i ngư ờ i
Việ t đ ã đế n và độ c q uyề n buôn b ả n" (Dam
Bo, 2003:39).
Nhữ ng ấ n tư ợ ng về m ộ t hình ả nh giàu
có và năng độ ng củ a Tây Nguyên trong quá
khử chác hẳ n sẽ làm nả y ra câu hỏ i về
nhữ rig thư ơ ng nhân vậ n hành “kíp” vậ n
hành quan trọ ng củ a thư ơ ng lộ quố c tế này.
Họ đã đóng vai trò ra sao, ý thứ c về tích lũy
tài sả n hay tìm kiế m “giá trị thặ ng dư ”
trong hoạ t độ ng kỉ nh tế củ a họ như thế nào?
Đó là nhữ ng nộ i dung m à tôi sẽ điể m qua ờ
phầ n dư ớ i đây.
3 . "N g ư ờ i ta tích tr ữ tiề n đ ể tiêu ”', cách
sử d ụ n g tà i sả n c ủ a n g ư ờ i T â y N g u y ê n
Trong nhiề u mô tả về hoạ t độ ng kinh tể
Thư ợ ng - Xuôi, nế u như hình ả nh củ a các
thuố c lả i, nhữ ng lái buôn khôn ngoan mư u
mẹ o ngư ờ i V iệ t đư ợ c khác họ a là triề u đình
Nguyễ n và sau này ì à chính quyề n thuộ c