Luận án Tiến sĩ Triết học: Triết lý đạo đức trong kho tàng tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam

HäC VIÖN CHÝNH TRÞ QuèC GIA Hå CHÝ MINH

Lª Huy Thùc

TriÕt lý ®¹o ®øc

trong kho tμng Tôc ng÷,

ca dao, d©n ca viÖt nam

LuËn ¸n tiÕn sÜ triÕt häc Chuyªn ngµnh: CNDVBC Vµ CNDVLS

GS,TS NguyÔn Ngäc Long

Hμ Néi - 2015

HäC VIÖN CHÝNH TRÞ QuèC GIA Hå CHÝ MINH

Lª Huy Thùc

TriÕt lý ®¹o ®øc

trong kho tμng Tôc ng÷,

ca dao, d©n ca viÖt nam

LuËn ¸n tiÕn sÜ triÕt häc Chuyªn ngµnh: CNDVBC Vµ CNDVLS M∙ sè: 62 22 03 02

NHDKH: GS.TS. NGUYỄN NGỌC LONG Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: GS,TS NguyÔn Ngäc Long

Hμ Néi - 2015

Lêi cam ®oan

T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng

t«i. C¸c sè liÖu, kÕt qu¶ nªu trong luËn ¸n lµ trung thùc, cã

nguån gèc râ rµng vµ ®−îc trÝch dÉn ®Çy ®ñ theo quy ®Þnh.

T¸c gi¶

Lª Huy Thùc

GI¶I THÝCH ch÷ viÕt t¾t

CNDVBC Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng/

chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng

CNDVLS Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö/

chñ nghÜa duy vËt lÞch sö

NHDKH Ng−êi h−íng dÉn khoa häc

ViÖn sÜ / viÖn sÜ VS

Gi¸o s− / gi¸o s− GS

Phã gi¸o s− / phã gi¸o s− PGS

TSKH TiÕn sÜ khoa häc / tiÕn sÜ khoa häc

TS TiÕn sÜ / tiÕn sÜ

NXB Nhµ xuÊt b¶n

V.v. V©n v©n

v.v. v©n v©n

t. tËp

q. quyÓn

tr. trang

Môc lôc

trang

Më ®Çu .................................................................................................... 1

Ch−¬ng 1. TæNG QUAN T×NH H×NH NGHI£N CøU .................... 4

1.1. Tõ gãc ®é nghiªn cøu tôc ng÷, ca giao, d©n ca ViÖt Nam ...

1.2. Tõ nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc x∙ héi nãi chung................

1.3. C¸ch hiÓu c¸c kh¸i niÖm triÕt lý, triÕt luËn, ®¹o ®øc,

tôc ng÷, ca dao, d©n ca ..............................................................................

Ch−¬ng 2. gi¸ trÞ ®¹o ®øc vμ thãi ®êi ........................................ 18

2.1. Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o ®øc ...................................................................

2.2. Phª ph¸n thãi ®êi .........................................................................................

Ch−¬ng 3. t×nh c¶m, viÖc lμm thiÖn vμ hμnh vi ¸c ........... 64

3.1. BiÓu d−¬ng, ca ngîi c¸i thiÖn ..............................................................

3.2. Lªn ¸n, tè c¸o hμnh vi ¸c ........................................................................

Ch−¬ng 4. vÊn ®Ò h¹nh phóc vμ bÊt h¹nh .................................. 109

4.1. Bμn luËn vÒ h¹nh phóc .............................................................................

109

4.2. Quan niÖm vÒ bÊt h¹nh .............................................................................

125

KÕt luËn ................................................................................................................ 149

danh môc c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t¸c gi¶ ®∙

c«ng bè cã liªn quan ®Õn luËn ¸n .............................................. 151

Danh môc tμi liÖu tham kh¶o ......................................................... 155

Më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

Toµn §¶ng, toµn d©n, toµn qu©n ViÖt Nam ®·, ®ang trong qu¸ tr×nh thùc

hiÖn chñ tr−¬ng, ®−êng lèi, chÝnh s¸ch ®æi míi, c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, héi nhËp, hîp t¸c víi c¸c n−íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi ®Ó tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, mµ thùc chÊt vµ vÊn ®Ò cèt tö nhÊt lµ x©y dùng nÒn kinh tÕ cã n¨ng suÊt cao, ph¸t triÓn nhanh, m¹nh, bÒn v÷ng, ®ång thêi tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc theo xu thÕ chung cña thêi ®¹i.

VÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi nãi trªn ë n−íc ta hiÖn nay kh«ng nh÷ng kh«ng t¸ch rêi, biÖt lËp, mµ cßn cã quan hÖ biÖn chøng, g¾n bã m¸u thÞt víi nhiÖm vô quan träng kh¸c lµ x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ míi x· héi chñ nghÜa

trªn Tæ quèc ta lóc nµy. Bëi v×, thùc tiÔn lÞch sö ®· chøng minh kh¼ng ®Þnh sau ®©y cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam hoµn toµn chÝnh x¸c: “V¨n ho¸ lµ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi, võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi” [25, tr.110].

V× thÕ, trong qu¸ tr×nh ®æi míi ®Ó ph¸t triÓn, §¶ng ®· nhiÒu lÇn nhÊn

m¹nh t¹i kh«ng Ýt v¨n kiÖn quan träng vÊn ®Ò ph¶i x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc vµ kÕ thõa, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng tÝch cùc, tiÕn bé cña d©n téc.

V¨n ho¸, v¨n nghÖ d©n gian lµ mét phÇn quan träng trong toµn bé di s¶n tinh thÇn, t− t−ëng cña d©n téc. §ã lµ mét ®Ò tµi võa mang tÝnh lÞch sö, võa mang tÝnh thêi sù. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· ghi râ trong B¸o c¸o chÝnh trÞ tr×nh §¹i héi VIII nh− sau: “KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn, ®¹o ®øc vµ thÈm mü, c¸c di s¶n v¨n ho¸, nghÖ thuËt cña d©n téc” [25, tr.111].

§Õn §¹i héi X, §¶ng tiÕp tôc nhÊn m¹nh: “B¶o tån vµ ph¸t huy v¨n ho¸, v¨n nghÖ d©n gian. KÕt hîp hµi hoµ viÖc b¶o vÖ, ph¸t huy c¸c di s¶n v¨n ho¸ víi c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ” [27, tr.107]. Vµ, t¹i §¹i héi XI gÇn ®©y, viÖc “b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa tèt ®Ñp cña d©n téc” [28, tr.189] ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét nhiÖm vô chñ yÕu ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n−íc.

Tóm lại, trong giai đoạn cách mạng mới hiện nay, Đảng ta có sự coi

trọng nhân lên các giá trị tích cực của phẩm chất đạo đức và di sản văn hóa

dân gian của dân tộc.

Làm thế nào để bảo tồn, kế thừa và phát huy được các giá trị trong văn hóa dân gian của dân tộc theo chủ trương của Đảng một cách tự giác? Câu trả lời là, tất yếu phải tìm hiểu nội dung, ý nghĩa của di sản quý báu đó. Cần tiếp cận để hiểu biết các nội dung, ý nghĩa tích cực trong văn hóa, nghệ thuật dân

gian rồi mới có được ý thức và việc làm bảo tồn, phát huy những giá trị đáng trân trọng tại di sản ấy.

Chính vì vậy, đã từ lâu, đặc biệt trong giai đoạn đổi mới để phát triển hiện nay, giới nghiên cứu của chúng ta có sự tập trung tâm trí và sức lực làm sáng tỏ nhiều vấn đề thuộc kho tàng văn hóa, nghệ thuật dân gian Việt Nam. Ở ta đã ấn

hành nhiều công trình bàn về văn hóa, văn nghệ dân gian nói chung viết rất công phu, bề thế, dày khoảng 300, 400 trang, có quyển gồm ngót 3000 trang. Nhưng, việc nghiên cứu về đạo đức dưới góc độ triết học trong sáng tác dân gian đến nay có thể nói còn quá ít ỏi. Chưa có công trình nào bàn luận đến mức tương đối kỹ lưỡng, chuyên sâu khoảng 100, 200 trang về vấn đề đạo đức và các nội dung triết học khác trong tục ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam.

Đấy là những lý do đã thôi thúc tôi nghiên cứu và viết luận án về triết

lý đạo đức trong tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam.

Làm công việc trên, tôi có ý thức quán triệt tư tưởng, chủ trương, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về văn hóa nói chung, về văn hóa dân gian nói riêng; thêm nữa, góp phần vµo viÖc cÇn ®−îc bï ®¾p trong đời sống nghiên cứu của chúng ta hiện nay.

2. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu T¸c gi¶ nh»m môc ®Ých chøng tá cã mét hÖ thèng triÕt lý vÒ ®¹o ®øc t¹i kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam, vµ kh¼ng ®Þnh trong ®ã gåm nhiÒu quan ®iÓm, t− t−ëng ®¸ng ®−îc coi träng, tõ ®Êy gãp phÇn thùc hiÖn chñ tr−¬ng cña §¶ng là kÕ thõa, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn, ®¹o ®øc, thÈm mü, v¨n hãa, nghÖ thuËt cña d©n téc, vµ bæ tóc n¬i cßn khiÕm khuyÕt trong ®êi sèng lý luËn ë ViÖt Nam lóc nµy.

Muèn vËy, ng−êi viÕt luËn ¸n ph¶i hoµn thµnh nh÷ng nhiÖm vô sau: 1) Tæng luËn kÕt qu¶ nghiªn cøu h÷u quan, x¸c ®Þnh néi hµm mét sè

kh¸i niÖm ®−îc ®Ò cËp trong néi dung luËn ¸n.

2) Tiếp cận mấy vấn đề chung về đạo đức tại kho tàng tục ngữ, ca dao,

dân ca Việt Nam trong truyền thống.

3) Bàn về cái thiện - khái niệm, vấn đề trung tâm của đạo đức học - và các

hành vi ác - cái đối lập với cái thiện - trong tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam.

4) Trình bày về hạnh phúc và bất hạnh - những khái niệm, vấn đề cơ bản

của đạo đức học được diễn giải trong tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam.

3. §èi t−îng, ph¹m vi nghiªn cøu

§èi t−îng nghiªn cøu cña t¸c gi¶ luËn ¸n lµ kho tµng tôc ng÷, ca dao,

d©n ca ViÖt Nam vµ nhiÒu t¸c phÈm h÷u quan.

Ph¹m vi tiÕp cËn cña ng−êi viÕt c«ng tr×nh nµy xin ®−îc giíi h¹n hÑp, cô thÓ h¬n ®Ó ®ñ thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu nãi trªn, tøc lµ chØ t×m hiÓu nh÷ng mÖnh ®Ò, t¸c phÈm triÕt lý vÒ ®¹o ®øc t¹i kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®−îc l−u gi÷ tõ trong truyÒn thèng.

4. C¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu C¬ së lý luËn cña c«ng tr×nh nµy lµ nh÷ng quan ®iÓm, nguyªn lý trong chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ v¨n kiÖn §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam.

Ph−¬ng ph¸p khoa häc ®−îc ¸p dông ®Ó hoµn thµnh luËn ¸n lµ: kÕt hîp ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch víi ph−¬ng ph¸p tæng hîp, lÞch sö víi l«gÝch, quy n¹p víi diÔn dÞch, trõu t−îng víi cô thÓ, v.v.. 5. §ãng gãp míi cña luËn ¸n

1) Gãp phÇn chøng minh, kh¼ng ®Þnh trong tôc ng÷, ca dao d©n ca ViÖt Nam hµm chøa nhiÒu nh©n tè, quan ®iÓm, lý luËn triÕt häc nãi chung vµ triÕt häc vÒ ®¹o ®øc nãi riªng ®¸ng ®−îc ghi nhËn, tr©n träng, gi÷ g×n vµ qu¶ng b¸. 2) Tr×nh bµy cã hÖ thèng, nhiÒu khÝa c¹nh mét sè vÊn ®Ò ®¹o ®øc d−íi gãc

®é triÕt häc.

3) §Ò xuÊt mét sè ý kiÕn, c¸ch gi¶i thÝch míi trong nghiªn cøu tôc ng÷,

ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

6. ý nghÜa cña luËn ¸n

C«ng tr×nh nµy cã thÓ dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o cho häc viªn, sinh viªn, c¸n bé nghiªn cøu, gi¶ng d¹y, cho bạn đọc thưởng thức vÒ tôc ng÷, ca dao, d©n ca, vÒ lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, vÒ ®¹o ®øc, triÕt häc nãi chung vµ gãp phÇn gi¸o dôc, x©y dùng con ng−êi cã nh©n c¸ch, phÈm chÊt míi ë n−íc ta hiÖn nay.

7. KÕt cÊu cña luËn ¸n

LuËn ¸n gåm cã phÇn më ®Çu, tiÕp theo lµ 4 ch−¬ng, tÊt c¶ gåm 9 tiÕt, vµ kÕt luËn; kÕ ®Õn b¶n kª 36 c«ng tr×nh ®· ®¨ng t¶i cña t¸c gi¶ cã liªn quan víi luËn ¸n; cuèi cïng lµ danh môc 118 tµi liÖu tham kh¶o.

Ch−¬ng 1

Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu

Chương này tổng luận 3 nhóm tác phẩm có liên quan với đề tài là: 1.1.

Từ góc độ nghiên cứu tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam; 1.2. Từ những

nghiên cứu về đạo đức xã hội nói chung; 1.3. Cách hiểu các khái niệm triết lý,

triết luận, đạo đức, tục ngữ, ca dao, dân ca.

1.1. Tõ gãc ®é nghiªn cøu tôc ng÷, ca dao, d©n ca

ViÖt Nam

Cuèn s¸ch Tôc ng÷ ca dao d©n ca ViÖt Nam cña Vò Ngäc Phan [85] lµ

b¶n in lÇn thø 11 cã söa ch÷a, bæ sung b¶n in ®Çu vµ 9 b¶n in sau ®ã. Ngoµi phÇn

s−u tËp, tuyÓn chän tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam, t¸c gi¶ cßn cã nhiÒu trang viÕt giíi thiÖu, bµn luËn vÒ: c«ng viÖc s−u tËp, nghiªn cøu tôc ng÷ ca dao ViÖt Nam tõ x−a ®Õn nay; ®Æt vÊn ®Ò t×m hiÓu tôc ng÷, ca dao cña ta xuÊt hiÖn vµo nh÷ng thêi kú nhÊt ®Þnh nµo kh«ng; ca dao lÞch sö thùc chÊt lµ g×; thÕ nµo lµ tôc ng÷, ca dao vµ d©n ca; néi dung vµ h×nh thøc cña tôc ng÷, ca dao; ®Êt n−íc vµ con ng−êi qua tôc ng÷, ca dao; ¶nh h−ëng qua l¹i gi÷a tôc ng÷, ca dao vµ v¨n häc thµnh v¨n; v.v.. Tøc lµ nhµ v¨n, nhµ nghiªn cøu Vò Ngäc Phan bµn luËn vÒ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam d−íi gãc ®é v¨n häc lµ chÝnh, vÒ ®¹o ®øc còng

®−îc thÓ hiÖn th«ng qua viÖc ph©n chia nh÷ng t¸c phÈm nãi trªn theo chñ ®Ò nh−: t×nh yªu nam n÷, t×nh nghÜa vî chång, nçi khæ cùc (bÊt h¹nh) cña n«ng d©n, v.v.. Bé gi¸o tr×nh V¨n häc d©n gian ViÖt Nam cña ba t¸c gi¶ §inh Gia

Kh¸nh (chñ biªn), Chu Xu©n Diªn vµ Vâ Quang Nh¬n [47] lµ cuèn s¸ch t¸i b¶n cã bæ sung, ®iÒu chØnh trªn c¬ së hai tËp gi¸o tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n. C¸c ch−¬ng môc trong bé gi¸o tr×nh nµy viÕt vÒ c¸c h×nh thøc sinh ho¹t ca h¸t d©n gian vµ vÊn ®Ò ph©n lo¹i ca dao, d©n ca ViÖt Nam, lÞch sö vµ x· héi,

®Êt n−íc vµ con ng−êi trong ca dao, d©n ca ViÖt Nam, c¸c thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian vµ nh÷ng truyÒn thèng nghÖ thuËt cña ca dao, d©n ca ViÖt Nam, v.v. ®Òu chñ yÕu nh»m môc ®Ých phôc vô cho viÖc gi¶ng d¹y, häc tËp vµ nghiªn cøu

v¨n häc. T¹i ®©y còng tiÕp cËn tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam d−íi gãc ®é triÕt häc nãi chung, ®¹o ®øc häc nãi riªng, cô thÓ lµ bµn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nh©n nghÜa, h¹nh phóc, ®Êu tranh phª ph¸n hµnh vi ¸c,v.v. trong kho tµng s¸ng t¸c trªn ë møc ®é nhÊt ®Þnh ®Ó kh«ng ®i chÖch môc tiªu nghiªn cøu.

Mét c«ng tr×nh ph¶i nãi lµ rÊt ®å sé, bÒ thÕ vÒ sè trang mang tªn Thi ca

b×nh d©n ViÖt Nam - tßa l©u ®µi v¨n hãa d©n téc cña NguyÔn TÊn Long, Phan

Canh [66; 67; 68; 69]gåm 4 tËp (t.1 dµy 627 tr., t.2: 754 tr., t.3: 615 tr., t.4:

699 tr.). TËp 1 cã phô ®Ò lµ Nh©n sinh quan, tËp 2: X· héi quan, tËp 3: Vò trô

quan, tËp 4: Sinh ho¹t thi ca. Trong ngãt 3000 trang s¸ch khæ 14,5 x 20,5

(cm), ngoµi phÇn lín sè trang s−u tËp th¬ ca d©n gian cßn cã hµng tr¨m trang

lµ nh÷ng phÇn môc chuyÓn t¶i kÕt qu¶ nghiªn cøu cña t¸c gi¶ bé s¸ch vÒ thi ca

d©n gian. C¸c tiªu ®Ò trªn kh¸ ®Ëm mµu s¾c triÕt häc. Tuy vËy, nh÷ng vÊn ®Ò

vÒ ®¹o ®øc d−íi gãc ®é triÕt häc - nh− lÏ sèng, ®øc hiÕu, t×nh yªu quª h−¬ng

d©n téc, ®¹o lý cña con ng−êi, v.v. - trong thi ca b×nh d©n ch−a ®−îc c¸c t¸c

gi¶ cña bé s¸ch nµy bµn luËn.

C«ng tr×nh cña Cao Huy §Ønh mang tªn T×m hiÓu tiÕn tr×nh v¨n häc

d©n gian ViÖt Nam [31] còng bµn nhiÒu vÒ ca dao, d©n ca ViÖt Nam. ë ®©y,

t¸c gi¶ c«ng tr×nh cã tiÕng vang kh¸ lín nµy ®· bµn vÒ nh÷ng chøng tÝch v¨n

nghÖ d©n gian, nguån s¸ng t¸c d©n gian, sù ph¸t triÓn cña th¬ ca tr÷ t×nh d©n

gian, v.v.. Nh−ng, nh− tùa ®Ò cña nã ®· x¸c ®Þnh, ®©y lµ cuèn s¸ch chØ

nghiªn cøu sù ph¸t triÓn liªn tôc cña v¨n häc d©n gian n−íc ta. C¸c vÊn ®Ò

®¹o ®øc nh− ©n nghÜa, tr¸ch nhiÖm (“Con d¹i, c¸i mang”,v.v.), chØ gi¸o

nh÷ng c¸ nh©n cïng nguån céi cÇn ph¶i yªu th−¬ng, g¾n bã víi nhau (“Kh«n

khoan ®¸ ®¸p ng−êi ngoµi / Gµ cïng mét mÑ chí hoµi ®¸ nhau”,…), c¶nh

b¸o, gi¸o dôc mäi thµnh viªn trong x· héi ph¶i sèng nh©n hËu, tr¸nh lµm viÖc

¸c ( “ë hiÒn gÆp lµnh”; “¸c gi¶, ¸c b¸o”; “¸c gi¶ ¸c b¸o vÇn xoay / H¹i nh©n

nh©n h¹i x−a nay lÏ th−êng”;…) míi ®−îc bµn ë møc ®é phï hîp víi nhiÖm

vô, môc tiªu nghiªn cøu ®· x¸c ®Þnh.

Bé TuyÓn tËp v¨n häc d©n gian ViÖt Nam [1; 14; 96] gåm 5 tËp, mçi tËp

trªn d−íi 1000 trang khæ 16 x 24(cm), c«ng bè kÕt qu¶ s−u tÇm, tuyÓn chän

c¸c t¸c phÈm d©n gian ViÖt Nam, kÌm theo Lêi nãi ®Çu cña nhãm biªn so¹n.

Lêi nãi ®Çu viÕt chung cho c¶ 5 tËp, trong ®ã kh¼ng ®Þnh døt kho¸t vµ cã lý r»ng: 1) Víi bÊt kú mét nÒn v¨n häc, mét quèc gia, d©n téc nµo, v¨n häc d©n gian còng lµ mét c«ng tr×nh s¸ng t¹o ®Ó ®êi, kh«ng chØ mang ý nghÜa vïng miÒn, ®Þa ph−¬ng, khu vùc vµ quèc gia. Theo nhãm biªn so¹n, khi ®· ®¹t ®Õn mét chuÈn mùc gi¸ trÞ nµo ®ã, v¨n häc d©n gian nh− ®−îc ch¾p c¸nh, v−ît qua

biªn giíi cña mét ®Êt n−íc, v−ît qua kh«ng gian, thêi gian ®Ó h−íng tíi mét gi¸ trÞ phæ qu¸t h¬n - gi¸ trÞ toµn nh©n lo¹i. 2) Trong c¸c s¸ng t¸c d©n gian, ng−êi ta ph¸t hiÖn ®−îc vÒ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña con ng−êi, vÒ lÞch tr×nh ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña thÕ giíi, vÒ tri thøc, trÝ tuÖ cña nh©n lo¹i, ®Æc biÖt lµ vÒ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa tinh thÇn, v¨n hãa vËt chÊt tiÒm chøa trong mçi c©u ca,

®iÖu h¸t, mçi c©u chuyÖn cæ. 3) Tõ l©u, ng−êi ta ®· nhËn thøc ®−îc gi¸ trÞ nhiÒu mÆt cña v¨n häc d©n gian vµ dÔ dµng ®i ®Õn thèng nhÊt ë quan ®iÓm xem v¨n häc d©n gian lµ mét nh©n tè quan träng cÊu thµnh v¨n hãa, lµ mét phøc hîp gi¸ trÞ v¨n hãa - v¨n häc - lÞch sö - triÕt häc - ng«n ng÷ - t«n gi¸o - ®¹o ®øc, v.v. cña mçi d©n téc. 4) V¨n häc d©n gian ®ång thêi lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña c¸c bé m«n v¨n hãa häc, sö häc, d©n téc häc, triÕt häc, ®¹o ®øc häc, ng«n ng÷ häc, t«n gi¸o häc, ©m nh¹c häc, vò ®¹o häc, v.v.. Tõ mét thùc thÓ v¨n häc d©n gian, mçi nhµ khoa häc ë nh÷ng lÜnh vùc riªng biÖt cã thÓ nhËn thÊy nhiÒu gi¸ trÞ vµ ph¸t hiÖn ra kh«ng Ýt vÊn ®Ò kh¸c nhau.

Bé s¸ch nãi trªn chñ yÕu tËp trung bµn luËn nhiÒu vÒ gi¸ trÞ v¨n häc,

kh«ng ®i s©u vµo nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc, ®¹o ®øc häc.

Nh−ng, chØ riªng viÖc s−u tËp ®−îc kh¸ nhiÒu mÖnh ®Ò, c©u, bµi, triÕt lý vÒ ®¹o ®øc, bé s¸ch ®· lµ nguån t− liÖu phong phó vµ cã gi¸ trÞ gióp cho c«ng viÖc nghiªn cøu triÕt lý ®¹o ®øc trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam.

QuyÓn V¨n häc d©n gian c¸c d©n téc Ýt ng−êi ë ViÖt Nam cña t¸c gi¶

Vâ Quang Nh¬n [82] lµ mét bé phËn trong hÖ thèng gi¸o tr×nh v¨n häc ViÖt Nam cña Khoa Ng÷ V¨n, Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi. §©y còng lµ mét tËp trong bé s¸ch vÒ lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam cña NXB §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp. §èi t−îng phôc vô cña nã lµ sinh viªn, häc viªn, gi¸o viªn ngµnh v¨n häc c¸c Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi, HuÕ, Thµnh phè Hå ChÝ Minh, Tr−êng §¹i häc S− ph¹m ViÖt B¾c, Tr−êng SÜ quan chÝnh trÞ, Tr−êng Nhµ v¨n trÎ, v.v.. Bëi vËy, viÕt vÒ th¬ ca d©n gian, sö thi vµ truyÖn th¬ d©n gian, ®Òu ®−îc t¸c gi¶ chñ yÕu tiÕp cËn d−íi gãc ®é v¨n häc.

Nh−ng, nh− giíi nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh, tôc ng÷, ca dao, d©n ca nãi

riªng, còng gièng v¨n häc d©n gian nãi chung lµ lo¹i h×nh s¸ng t¸c mang

nhiÒu gi¸ trÞ, cho nªn trong tËp gi¸o tr×nh v¨n häc nµy, t¸c gi¶ cña nã ®· Ýt

nhiÒu ®Ò cËp mét sè vÊn ®Ò vÒ ®¹o ®øc (ch¼ng h¹n, nçi khæ ®au, bÊt h¹nh, sù

biÕt vµ nhí ¬n ng−êi cho h−ëng thô, ghi s©u c«ng cha mÑ sinh thµnh nu«i

d−ìng,v.v.) trong th¬ ca d©n gian c¸c d©n téc thiÓu sè cña n−íc ta. Nh÷ng vÊn

®Ò ®¹o ®øc, triÕt häc nµy cÇn ®−îc giíi nghiªn cøu, gi¶ng d¹y triÕt häc ®Çu t−

nhiÒu c«ng søc ®Ó gãp phÇn tuyªn truyÒn, gi¸o dôc trong céng ®ång mét gi¸

trÞ tinh thÇn ®¸ng quý cña cha «ng ta ®· l−u l¹i.

T¸c phÈm Kho tµng ca dao xø NghÖ, t.I [34] dµy h¬n 500 trang cña

Ninh ViÕt Giao chñ biªn, NguyÔn §æng Chi vµ Vâ V¨n Trùc. §©y lµ c«ng

tr×nh thùc hiÖn NghÞ quyÕt Trung −¬ng 4 khãa VII kh¼ng ®Þnh v¨n hãa võa lµ

môc tiªu võa lµ ®éng lùc cña ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, lµ nguån lùc néi sinh

quan träng cña ph¸t triÓn, lµ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi [23, tr.513]. PhÇn

lín sè trang cña cuèn s¸ch nµy in t¸c phÈm ca dao cña ng−êi ViÖt xø NghÖ.

Bµi nghiªn cøu, giíi thiÖu do Ninh ViÕt Giao viÕt mét c¸ch c«ng phu, dµy dÆn,

tõ trang 17 ®Õn hÕt trang 125. §©y thËt sù lµ mét chuyªn luËn vÒ ca dao cña

ng−êi ViÖt, ng−êi Th¸i vµ vÒ ®ång dao ë xø NghÖ. Ninh ViÕt Giao bµn luËn vÒ

ca dao trªn c¬ së quan niÖm, nhËn thøc ®ã lµ "nh÷ng s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng cña

nh©n d©n lao ®éng ®−îc phæ biÕn réng r·i ë mét vïng, nhiÒu vïng hay trong

toµn quèc, ®−îc l−u truyÒn qua nhiÒu thÕ hÖ, mang nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt

®Þnh", "®· æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng vÒ phong c¸ch, vÒ nghÖ thuËt cÊu tróc ng«n tõ

vµ phÇn lín mang néi dung tr÷ t×nh". HiÓu vµ x¸c ®Þnh b¶n chÊt ®èi t−îng tiÕp

cËn nh− thÕ, cho nªn, nhµ nghiªn cøu Ninh ViÕt Giao ®· khai th¸c, ph¸t hiÖn

®−îc nhiÒu gi¸ trÞ v¨n häc, v¨n hãa nghÖ thuËt trong ca dao xø NghÖ. Nh÷ng

vÊn ®Ò vÒ ®¹o ®øc, triÕt häc trong kho tµng ca dao xø NghÖ nh− träng ®¹o lý,

phÈm chÊt trung thùc, lªn ¸n hµnh vi ¸c, v.v., Ninh ViÕt Giao tuy cã bµn luËn,

nh−ng míi ë møc ®é gi¶n l−îc, ®ã còng kh«ng ph¶i lµ mét khiÕm khuyÕt

trong c«ng tr×nh cña nhµ nghiªn cøu v¨n häc.

C«ng tr×nh 50 n¨m nghiªn cøu, phæ biÕn v¨n hãa, v¨n nghÖ d©n gian [40].

§Êy lµ t¸c phÈm in chung 38 tham luËn khoa häc cña nhiÒu gi¸o s−, t¸c gi¶

næi tiÕng ë c¶ trong vµ ngoµi n−íc ta vÒ nghiªn cøu, gi¶ng d¹y v¨n häc, v¨n

hãa, v¨n nghÖ d©n gian nh− §inh Gia Kh¸nh, Bïi V¨n Nguyªn, TrÇn Quèc

V−îng, T« Ngäc Thanh, v.v. t¹i Héi th¶o khoa häc vÒ 50 n¨m s−u tÇm, nghiªn

cøu, phæ biÕn v¨n hãa, v¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam. Theo GS.TS. T« Ngäc

Thanh, Tæng Th− ký Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam th× trong 50 n¨m

(1947-1997) ®Æc biÖt lµ trong 30 n¨m (1967-1997), giíi s−u tÇm, nghiªn cøu

v¨n hãa - v¨n nghÖ d©n gian ®· ho¹t ®éng kh«ng mÖt mái vµ thu ®−îc nh÷ng

thµnh tùu ®¸ng quý. VÉn theo gi¸o s−, qua c¸c c«ng tr×nh s−u tÇm, nghiªn cøu,

nÒn v¨n hãa - v¨n nghÖ d©n gian cña nh©n d©n ta ngµy cµng hiÖn lªn ®Çy ®ñ

h¬n, toµn vÑn h¬n víi tÊt c¶ d¸ng vÎ r¹ng rì, tÝnh chÊt ®éc ®¸o, víi sù phong

phó, ®a d¹ng vÒ néi dung, vÒ phong c¸ch, vÒ lo¹i h×nh vµ thÓ lo¹i, v× thÕ, ®·

lµm cho ng−êi ®äc nhËn thøc ®−îc ngµy mét râ h¬n tÝnh chÊt cña v¨n hãa -

v¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam lµ "sù thèng nhÊt trong ®a d¹ng". Vµ, theo gi¸o

s−, nh÷ng thµnh tùu s−u tÇm, nghiªn cøu v¨n hãa - v¨n nghÖ d©n gian ViÖt

Nam trong nöa thÕ kû nãi trªn lµ rÊt to lín, ch−a tõng cã trong lÞch sö vµ ®¸ng

®Ó cho chóng ta tù hµo vÒ chóng.

Cuèn V¨n häc d©n gian ViÖt Nam trong nhµ tr−êng cña t¸c gi¶ NguyÔn

Xu©n L¹c [57] nªu lªn nh÷ng kh¶ n¨ng nhiÒu mÆt cña v¨n häc d©n gian trong

viÖc båi ®¾p t©m hån d©n téc cho thÕ hÖ trÎ, chñ yÕu lµ truyÒn thèng nh©n, trÝ,

dòng - cèt lâi cña b¶n s¾c d©n téc ViÖt Nam. Tøc lµ néi dung cuèn s¸ch trªn

®· ®Ò cËp nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc (nhËn thøc) vµ ®¹o ®øc (nh©n nghÜa) trong

c¸c s¸ng t¸c d©n gian ViÖt Nam. Nh−ng, nh÷ng vÊn ®Ò ®ã míi chØ ®−îc bµn

luËn mét c¸ch chung chung xen vµo c«ng viÖc chÝnh lµ tr×nh bµy gi¸ trÞ v¨n

häc nghÖ thuËt cña c¸c t¸c phÈm d©n gian. §Êy còng kh«ng ph¶i lµ h¹n chÕ,

thiÕu sãt cña t¸c gi¶ tËp s¸ch, mµ lµ mét h−íng tiÕp cËn v¨n b¶n ®· ®−îc x¸c

®Þnh vµ giíi h¹n vÊn ®Ò cÇn bµn luËn chñ yÕu ®Ó ®¸p øng c«ng viÖc gi¶ng d¹y,

häc tËp ë tr−êng phæ th«ng.

Vò ThÞ Thu H−¬ng ®· s−u tËp nhiÒu bµi viÕt vÒ ca dao ®Ó lµm thµnh Ên

phÈm mang tùa Ca dao ViÖt Nam - nh÷ng lêi b×nh [45]. Néi dung cuèn s¸ch

gåm mét bµi cña chÝnh ng−êi s−u tËp, biªn so¹n vµ h¬n ba chôc chuyªn luËn

cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c ®−îc chia thµnh hai phÇn. PhÇn I mang tiªu ®Ò: Nh÷ng

®Æc ®iÓm næi bËt cña ca dao ViÖt Nam. PhÇn II: §Õn víi nh÷ng bµi ca dao tiªu

biÓu. Nh×n chung, c¸c bµi trong cuèn s¸ch ®Òu ®em ®Õn cho ®éc gi¶ c¸ch tiÕp

cËn, c¶m thô tinh tÕ vÒ nhiÒu t¸c phÈm ca dao næi tiÕng cña d©n téc.

Cuèn s¸ch do Vò ThÞ Thu H−¬ng s−u tÇm, biªn so¹n cßn cã nhiÒu th«ng

tin míi, bæ Ých cho b¹n ®äc nãi chung. Nh−ng kh«ng cã mét t¸c gi¶, c«ng tr×nh

nµo trong ®ã bµn vÒ nh©n tè triÕt häc vµ ®¹o ®øc.

QuyÓn Tôc ng÷ ViÖt Nam cña nhãm biªn so¹n Chu Xu©n Diªn,

L−¬ng V¨n §ang, Ph−¬ng Tri [17]. Ngoµi phÇn s−u tËp tôc ng÷ ViÖt Nam,

néi dung s¸ch cßn cã bµi nghiªn cøu vÒ kho tµng s¸ng t¸c d©n gian nµy do

Chu Xu©n Diªn viÕt rÊt c«ng phu, gåm h¬n 170 trang khæ 13 x 19 (cm).

Chu Xu©n Diªn ®· bµn luËn nhiÒu vÊn ®Ò triÕt häc trong tôc ng÷ ViÖt Nam.

¤ng ph©n tÝch, chøng minh vµ kh¼ng ®Þnh cã søc thuyÕt phôc r»ng, tôc ng÷

lµ mét hiÖn t−îng ý thøc x· héi, lµ lèi nghÜ cña nh©n d©n, c¸ch nãi cña d©n

téc. ¤ng cßn ®Ò cËp nhiÒu vÊn ®Ò triÕt häc, ®¹o ®øc kh¸c n÷a trong tôc ng÷

ViÖt Nam nh−ng míi dõng l¹i ë c¸ch ph©n lo¹i, chän, s¾p xÕp c¸c t¸c phÈm

tôc ng÷ theo chñ ®Ò nh− thiÖn - ¸c, ©n nghÜa - béi b¹c, tr¸ch nhiÖm, ph¸t

triÓn, suy tµn, sù thay ®æi, v.v. ®Ó phôc vô cho c«ng viÖc häc tËp vµ gi¶ng

d¹y v¨n häc.

T¸c phÈm Tôc ng÷ - ca dao ViÖt Nam [72] do Cao TuyÕt Minh tuyÓn

chän vµ viÕt Lêi nãi ®Çu. Trong Lêi nãi ®Çu vµo lo¹i ng¾n gän nhÊt nµy, ng−êi

viÕt ®· tá ra chó ý ®Õn mÊy vÊn ®Ò ®¹o ®øc trong tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam.

§èi t−îng nghiªn cøu Êy cßn ®−îc t¸c gi¶ c«ng tr×nh l−u t©m tuyÓn chän vµ

ph©n lo¹i gióp ng−êi ®äc dÔ n¾m b¾t ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc trong kho

tµng tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam nh−: t×nh c¶m thÇy trß, t×nh ®oµn kÕt, th−¬ng

yªu, ®øc tÝnh thñy chung, phª ph¸n thãi h− tËt xÊu trong x· héi, v.v..

§äc, tham kh¶o Ên phÈm trªn, ch¾c ch¾n sÏ bæ Ých Ýt nhiÒu cho viÖc t×m

hiÓu vµ hoµn tÊt luËn ¸n vÒ triÕt lý ®¹o ®øc trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n

gian ViÖt Nam.

LuËn v¨n Nh÷ng yÕu tè duy vËt vµ biÖn chøng trong tôc ng÷, ca dao

ViÖt Nam cña Vâ Hoµng Kh¶i [46] nghiªn cøu kh¸ nghiªm tóc vÒ gi¸ trÞ triÕt

häc, trong ®ã cã ®Ò cËp vµi khÝa c¹nh ®¹o ®øc t¹i kho tµng tôc ng÷, ca dao

ViÖt Nam.

TiÓu luËn "C¶m nhËn triÕt lý tôc ng÷, ca dao" cña t¸c gi¶ Song Phan [83]. Tõ trÝch dÉn, ph©n tÝch, b×nh luËn nhiÒu gi¸ trÞ triÕt häc trong t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao, ng−êi viÕt ®· ®i ®Õn mÊy nhËn xÐt x¸c ®¸ng: theo mét lèi suy ngÉm nµo ®ã, cã thÓ coi nh÷ng c©u tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam ®äng l¹i cho ®Õn b©y giê lµ kÕt qu¶ cña v« vµn cuéc tuyÓn chän, nªn th−êng lµ ®iÒu ng−êi h«m nay vÉn t©m ®¾c, thÊy chóng nghiÖm ®óng víi m×nh. Theo ng−êi viÕt bµi b¸o trªn, gi¸ trÞ ®ã lµm nªn tÝnh triÕt lý cña tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam vµ triÕt lý trong tôc ng÷, ca dao võa mang tÝnh riªng cña d©n téc, võa mang tÝnh chung cña toµn nh©n lo¹i.

ë ®©y, t¸c gi¶ bµi b¸o cßn kh¶o s¸t tÝnh triÕt lý trong tôc ng÷, ca dao theo c¸c

b×nh diÖn cña ®êi sèng. Tãm l¹i, c«ng tr×nh nµy t−¬ng ®èi gÇn víi ®Ò tµi vÒ triÕt

lý ®¹o ®øc trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam. Nh−ng râ rµng lµ, trong mét bµi b¸o ng¾n, kho¶ng 1000 ch÷, t¸c gi¶ cña nã míi ®Æt vÊn ®Ò vµ bµn luËn s¬ bé vÒ triÕt lý trong tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam.

TiÓu luËn "T×m hiÓu nh÷ng yÕu tè triÕt häc (hay triÕt lý d©n gian)

trong tôc ng÷ ViÖt Nam" cña TS. Vò Hïng [42]. T¸c gi¶ lËp luËn, tôc ng÷

kh«ng ph¶i lµ triÕt häc nh−ng vÒ ph−¬ng diÖn nµo ®ã nã rÊt gÇn gòi víi triÕt

häc. Nã ®−îc lµm ra víi môc ®Ých triÕt lý, lu«n cè g¾ng ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt

vµ tÝnh quy luËt cña c¸c sù vËt vµ hiÖn t−îng tù nhiªn, x· héi vµ ®êi sèng con

ng−êi. Theo t¸c gi¶, v× thÕ mµ nhiÒu ng−êi cho r»ng, tôc ng÷ lµ “triÕt lý d©n

gian”, “triÕt lý cña nh©n d©n lao ®éng”. §iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn ë chç, trong

néi dung cña tôc ng÷ cã chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè thuéc t− t−ëng triÕt häc.

NghÜa lµ nh÷ng t− t−ëng triÕt häc kh«ng ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ

chÆt chÏ nh− c¸c quy luËt, nguyªn lý vµ mÖnh ®Ò triÕt häc, mµ nã chØ ®−îc

thÓ hiÖn mét phÇn nµo ®ã vµ b»ng c¸ch g× ®Êy trong néi dung cña tôc ng÷.

T¸c gi¶ cña tiÓu luËn trªn còng ®Ò cËp mét vµi khÝa c¹nh ®¹o ®øc trong s¸ng

t¸c d©n gian ®ang xÐt ë ®©y, khi «ng cho r»ng, vÒ mÆt thÕ giíi kh¸ch quan,

tôc ng÷ ViÖt Nam ®· ph¶n ¸nh nh÷ng nhËn thøc cã tÝnh duy vËt tù ph¸t, thõa

nhËn sù tån t¹i vµ vËn ®éng kh¸ch quan cña thÕ giíi kh«ng phô thuéc vµo

con ng−êi, vµ, t− t−ëng duy vËt cña nh©n d©n lao ®éng cßn ®−îc thÓ hiÖn ë

th¸i ®é ph¶n ®èi nh÷ng chuyÖn mª tÝn dÞ ®oan vµ nh÷ng ng−êi lµm nghÒ Êy.

Bµi "H¹t ngäc trÇm tÝch" cña S−¬ng NguyÖt Minh [77] bµn vÒ tôc ng÷

vµ ca dao lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ng−êi ViÖt gi·i bµy t©m tr¹ng, t×nh c¶m hoÆc göi

g¾m t©m sù lóc buån ®au vµ c¶ khi h¹nh phóc. Qua tiÓu luËn ng¾n nµy, ng−êi

viÕt ®· cã suy nghÜ s©u s¾c vµ chøng tá víi ®éc gi¶ mét h−íng tiÕp cËn, hiÓu

nh÷ng c©u tôc ng÷, ca dao nh− thÕ nµo cho ®óng. Theo t¸c gi¶, ngµy nay, hÇu

hÕt c¸c viªn ngäc quý (chØ t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao hay) vÉn cßn nguyªn gi¸

trÞ, rÊt ®¸ng tr©n träng, n©ng niu. Nh−ng, cã mét sè c©u kh«ng cßn phï hîp,

kh«ng ®óng, hoÆc chØ ®óng mét phÇn trong thêi ®¹i ngµy nay. VÝ nh− c©u

“NhÊt vî nh× trêi” cã thÓ coi lµ lêi mØa mai ng−êi ®µn «ng nµo ®ã sî vî còng

®−îc, mµ dïng trong ng÷ c¶nh chång t«n träng vî còng hîp lý. TÝnh hai mÆt

cña ng÷ nghÜa chØ ®óng ë tõng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, tÝnh tæng thÓ

l¹i kh«ng thÝch hîp trong thêi ®¹i d©n chñ ngµy nay. Lóc nµy vî chång ®Òu

cã quyÒn lîi vµ nghÜa vô nh− nhau. C©u “Cha mÑ sinh con, trêi sinh tÝnh”

th−êng ®−îc dïng ®Ó chØ nh÷ng ®øa con h− cña cha mÑ tèt, nh−ng l¹i mang

tÝnh nguþ biÖn. Bëi thùc tÕ, phÇn lín nh÷ng ®øa con h− lµ do cha mÑ cña

chóng qu¸ nu«ng chiÒu chóng. C©u ca dao “ChÝnh chuyªn chÕt còng ra ma /

L¼ng l¬ chÕt còng ®−a ra ngoµi ®ång” víi nghÜa mØa mai ng−êi phô n÷ qu¸

nghiªm cÈn, ®øng ®¾n råi còng sÏ chÕt nh− kÎ l¼ng l¬. Nãi nh− vËy lµ cµo

b»ng, ph¶i tr¸i, tr¾ng ®en lÉn lén, khuyÕn khÝch ng−êi xÊu lµm cµn. C©u

“Chång chung chång ch¹ / Ai khÐo hÇu h¹ / Th× ®−îc chång riªng” còng

kh«ng hîp víi thêi nay ®· vµ ®ang thùc hiÖn chÕ ®é h«n nh©n mét vî mét

chång. Ngay c¶ trong x· héi phong kiÕn, ®Ò cao chuyÖn nµy lµ khuyÕn khÝch

thãi Ých kû cña phô n÷, vÏ ®−êng cho ng−êi ®µn bµ nµo dïng “bµn tay

nhung” ®Ó tranh giµnh h¹nh phóc víi ng−êi kh¸c. Trong hai c©u ca dao “D¹y

con tõ thuë cßn th¬ / D¹y vî tõ thuë b¬ v¬ míi vÒ” th× c©u ®Çu rÊt ®óng.

Gi¸o dôc trÎ ph¶i b¾t ®Çu tõ tuæi mÇm non, ®Ó lín míi d¹y th× rÊt khã. C©u

thø hai hoµn toµn sai. T− t−ëng phong kiÕn b¶o thñ, l¹c hËu, ®Ò cao ng−êi

chång, ¸p ®Æt quyÒn uy lªn ng−êi vî míi. Thêi b©y giê, vî chång b×nh ®¼ng,

khuyªn nhñ nhau chø kh«ng thÓ ¸p ®Æt, d¹y dç nh− trÎ nhá, v.v.. Cuèi tiÓu

luËn nµy, t¸c gi¶ cã c©u kÕt: khi dïng ca dao, tôc ng÷, nÕu kh«ng khÐo chän

läc th× cã thÓ g©y tæn h¹i ®Õn t×nh c¶m gia ®×nh.

§©y lµ bµi viÕt kh«ng dµi vÒ c¸ch tiÕp cËn, hiÓu tôc ng÷, ca dao nh− thÕ

nµo cho ®óng ®Ó kh«ng ph−¬ng h¹i ®Õn t×nh c¶m, ®¹o ®øc trong gia ®×nh. Nã

rÊt cã gi¸ trÞ vµ lµ tµi liÖu kh«ng nªn bá qua ®èi víi t¸c gi¶ c«ng tr×nh vÒ triÕt

lý ®¹o ®øc trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam.

Trë lªn lµ tæng quan kÕt qu¶ s−u tËp vµ nghiªn cøu trong nh÷ng t¸c phÈm tiÕp cËn tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam chñ yÕu d−íi gãc ®é v¨n häc. Trong ®ã, mét sè c«ng tr×nh ®· Ýt nhiÒu bµn s¬ l−îc vÊn ®Ò ®¹o ®øc t¹i kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh nh÷ng Ên phÈm Êy lµ rÊt cã gi¸ trÞ, gióp Ých nhiÒu cho viÖc nghiªn cøu triÕt lý ®¹o ®øc trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

1.2. Tõ nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc x∙ héi nãi chung

Cã kh«ng Ýt tr−íc t¸c vÒ vÊn ®Ò nµy ®· ®−îc x· héi ho¸. Sau ®©y xin

tæng quan nh÷ng c«ng tr×nh tiªu biÓu trong sè nhiÒu nãi trªn. Bµi "H−íng c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc theo hÖ chuÈn gi¸ trÞ ch©n - thiÖn - mü" cña PGS.TS. §Æng H÷u Toµn [103] lµ c«ng tr×nh ®−îc viÕt kh¸ c«ng phu, nghiªm tóc. Nã lµ tµi liÖu cã gi¸ trÞ ®Ó t¸c gi¶ chuyªn luËn vÒ triÕt lý ®¹o ®øc

trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam tham kh¶o. Nhµ nghiªn cøu §Æng H÷u Toµn cho r»ng, chóng ta vµ c¶ céng ®ång nh©n lo¹i võa tr¶i qua nh÷ng thËp niªn cña thiªn niªn kû thø hai víi nhiÒu biÕn ®éng d÷ déi mang tÝnh toµn cÇu ®Ó b−íc sang thiªn niªn kû thø ba ch¾c sÏ l¹i diÔn ra víi kh«ng Ýt biÕn ®éng khã l−êng trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi tõ kinh tÕ, chÝnh

trÞ, qu©n sù ®Õn v¨n ho¸, khoa häc - c«ng nghÖ, tõ cuéc sèng cña mçi con ng−êi ®Õn ®êi sèng x· héi cña c¶ céng ®ång nh©n lo¹i. TÊt c¶ nh÷ng biÕn ®éng Êy ®ang vµ sÏ dÉn c¸c quèc gia, d©n téc tíi sù liªn kÕt quèc tÕ b»ng qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸. Toµn cÇu ho¸, theo lËp luËn, nhËn ®Þnh cña §Æng H÷u Toµn, vÒ thùc chÊt, lµ sù héi nhËp toµn cÇu trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. §ã lµ mét qu¸ tr×nh tÊt yÕu, kh¸ch quan, hîp quy luËt vµ kh«ng thÓ ®¶o ng−îc. Qu¸ tr×nh ®ã tr−íc hÕt lµ toµn cÇu ho¸ vÒ kinh tÕ, theo h−íng ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cho phÐp c¸c n−íc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau héi nhËp khu vùc vµ quèc tÕ. T¸c gi¶ cßn nhÊn m¹nh, toµn cÇu ho¸ theo h−íng ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng khi mµ thang vµ chuÈn gi¸ trÞ ë c¸c n−íc cßn nhiÒu kh¸c biÖt ®ang ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch cho mäi quèc gia, d©n téc trong viÖc ®Þnh h−íng gi¸ trÞ nãi chung, ®Þnh h−íng c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng nãi riªng. KÕt qu¶ nghiªn cøu mang tùa ®Ò "Mèi quan hÖ gi÷a lîi Ých c¸ nh©n vµ ®¹o ®øc x· héi trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam hiÖn nay" cña PGS.TS. Ph¹m V¨n §øc ®· ®−îc x· héi ho¸ [32]. Theo t¸c gi¶, c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh tùu to lín, ®ång thêi ®Æt ra cho chóng ta nhiÒu vô viÖc ®¸ng quan t©m, trong ®ã cã vÊn ®Ò xuèng cÊp ®¹o ®øc. Mét sè t¸c gi¶ cho r»ng, sù xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc x· héi b¾t nguån tõ viÖc khuyÕn khÝch lîi Ých c¸ nh©n cña ng−êi lao ®éng, lîi Ých c¸ nh©n vµ ®¹o ®øc x· héi lµ hai yÕu tè hoµn toµn kh«ng dung hîp víi nhau. NhiÒu nhµ nghiªn cøu kh¸c l¹i kh¼ng ®Þnh, sù chÊp nhËn vµ khuyÕn khÝch lîi Ých c¸ nh©n chÝnh ®¸ng sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn thuËn lîi cña mçi con ng−êi vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn, nhÊt lµ vÒ tµi n¨ng vµ trÝ tuÖ. Cßn Ph¹m V¨n §øc tõ ph©n tÝch, lËp luËn råi ®i ®Õn kÕt luËn: lîi Ých c¸ nh©n trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· t¸c ®éng ®Õn ®¹o ®øc theo hai h−íng tr¸i ng−îc nhau. Theo h−íng tÝch cùc, lîi Ých c¸ nh©n gãp phÇn t¹o nªn c¸c gi¸ trÞ và chuÈn mùc ®¹o ®øc míi. Theo h−íng tiªu cùc, lîi Ých c¸ nh©n cã thÓ lµm b¨ng ho¹i c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña con ng−êi. Ph¹m V¨n §øc cho r»ng, c¶ hai h−íng ®ã ®Òu song song tån t¹i trong nÒn kinh tÕ thÞ

tr−êng. V× vËy, ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh tÝch cùc hay tiªu cùc cña lîi Ých c¸ nh©n ®èi víi ®¹o ®øc, cÇn xem xÐt hiÖu qu¶ mµ lîi Ých ®ã ®em l¹i cã phï hîp víi lîi Ých chung cña toµn x· héi hay kh«ng. §ång thêi, kh«ng thÓ nãi mét c¸ch gi¶n ®¬n r»ng, sù xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc hoµn toµn b¾t nguån tõ viÖc khuyÕn khÝch lîi Ých c¸ nh©n cña ng−êi lao ®éng.

C«ng tr×nh "VÒ tÝnh quy luËt cña sù h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc míi" cña PGS. TS. NguyÔn V¨n Phóc [87] lµ luËn v¨n, nh− tªn gäi cña nã, bµn vÒ sù h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc míi. V× thÕ, ®ã lµ tµi liÖu cÇn tham kh¶o ®èi víi ng−êi viÕt chuyªn luËn vÒ triÕt lý ®¹o ®øc trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam. Nhµ nghiªn cøu NguyÔn V¨n Phóc cho r»ng, mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc coi lµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi sù nghiÖp x©y dùng ®¹o ®øc hiÖn nay lµ h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn ®¹o ®øc

míi. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy, theo t¸c gi¶, trªn b×nh diÖn lý luËn, cÇn ph¶i ph©n tÝch toµn diÖn vµ ®Çy ®ñ nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc míi, trong ®ã, kinh tÕ thÞ tr−êng, tiÕn bé c«ng nghÖ, giao l−u v¨n ho¸ lµ nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n nhÊt. VÉn theo t¸c gi¶ c«ng tr×nh trªn, viÖc ph©n tÝch quy ®Þnh cña nh÷ng nh©n tè ®ã sÏ lµm béc lé nhiÒu tÝnh quy luËt cña sù h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc c¶ vÒ mÆt néi dung, vÞ trÝ, c¶ vÒ mÆt gi¶i ph¸p x©y dùng, hoµn thiÖn hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn ®¹o ®øc míi. Ng−êi viÕt bµi trªn ®©y cßn nhÊn m¹nh, trong qu¸ tr×nh x©y dùng nÒn

v¨n ho¸ míi, nhiÖm vô h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc x· héi míi, phï hîp víi truyÒn thèng, b¶n s¾c d©n téc vµ yªu cÇu cña thêi ®¹i lµ mét vÊn ®Ò quan träng, v× khi nã ®−îc gi¶i quyÕt trong lÜnh vùc ®¹o ®øc th× sÏ h×nh thµnh ®−îc hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc míi phï hîp víi truyÒn thèng d©n téc vµ yªu cÇu cña thêi ®¹i.

Cuèn s¸ch do VS. GS. TSKH. NguyÔn Duy Quý chñ biªn mang tªn §¹o ®øc x· héi ë n−íc ta hiÖn nay: vÊn ®Ò vµ gi¶i ph¸p [91] bµn luËn nhiÒu

vµ s©u s¾c vÊn ®Ò ®¹o ®øc x· héi. Nã còng nh− luËn ¸n nh»m môc tiªu gãp phÇn x©y dùng con ng−êi míi, nÒn ®¹o ®øc míi ë n−íc ta hiÖn nay. Nã chØ ra, ë ta, ph¸p luËt kh«ng ®Çy ®ñ, thiÕu ®ång bé, kÐm hiÖu lùc vµ hiÖu qu¶ víi

kh«ng Ýt nh÷ng biÓu hiÖn nhu nh−îc, non yÕu cña nh÷ng tæ chøc, c¬ quan cã träng tr¸ch thi hµnh, b¶o vÖ ph¸p luËt, sù h− háng, tho¸i ho¸ cña mét bé

phËn c¸n bé, §¶ng viªn, c«ng chøc cã quyÒn lùc. Trong s¸ch cßn ®Ò cËp t×nh tr¹ng ë ta xö lý ph¸p luËt ch−a nghiªm, nguyªn t¾c mäi ng−êi b×nh ®¼ng

tr−íc ph¸p luËt ch−a ®−îc thùc hiÖn nghiªm chØnh. T×nh tr¹ng nµy, theo s¸ch trªn, ch¼ng nh÷ng lµm suy yÕu thÓ chÕ, quyÒn d©n chñ cña mäi ng−êi d©n vµ nguyªn t¾c c«ng b»ng x· héi bÞ vi ph¹m, mµ cßn t¹o ra m¶nh ®Êt dung d−ìng cho nh÷ng hµnh vi ph¶n ®¹o ®øc, nh÷ng c¸i ¸c, c¸i xÊu, c¸i gi¶, phi nh©n tÝnh tån t¹i vµ ph¸t triÓn. T¸c gi¶ nhÊn m¹nh, gi¸o dôc ®¹o ®øc, v¨n ho¸ ®¹o ®øc,

nhÊt lµ gi¸o dôc truyÒn thèng (bao gåm truyÒn thèng lÞch sö d©n téc, truyÒn thèng c¸ch m¹ng, truyÒn thèng vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ tinh thÇn, ®¹o ®øc, v.v.) bÞ xem nhÑ, thËm chÝ ®· cã lóc bá trèng. Ng−êi viÕt cßn chØ ra mét thùc tÕ cÇn ®−îc kh¾c phôc ë n−íc ta hiÖn nay lµ: ®ång tiÒn lªn ng«i, lèi sèng vô lîi, vÞ kû, thùc dông, t«n thê c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt, c¸c tiÖn nghi tiªu dïng vµ h−ëng l¹c, sù trçi dËy cña chñ nghÜa c¸ nh©n cùc ®oan, v.v. ®· lÊn ¸t vµ lµm xãi mßn c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn, lµm huû ho¹i ®¹o ®øc, nh©n c¸ch. HËu qu¶ nµy lµ do xem nhÑ gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ gi¸o dôc truyÒn thèng g©y nªn mµ giê ®©y x· héi ®ang ph¶i høng chÞu, ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t. Coi th−êng ®¹o ®øc vµ c¸c

gi¸ trị nÒn t¶ng cña ®¹o ®øc x· héi khi ®i vµo kinh tÕ thÞ tr−êng th× ®¹o ®øc

cña nhµ gi¸o vµ ng−êi thÇy thuèc bÞ x©m ph¹m, lµm vÈn ®ôc, hoen è c¸c quan hÖ x· héi, lµm tha ho¸ nghiªm träng con ng−êi nãi chung, ®¹o ®øc, nh©n c¸ch cña mçi c¸ nh©n nãi riªng. Tõ nghiªn cøu, t¸c gi¶ cuèn s¸ch ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña ®¹o ®øc x· héi ta hiÖn nay.

Nh÷ng t¸c gi¶ viÕt vÒ ®¹o ®øc t¹i c¸c thêi ®iÓm lÞch sö kh¸c ®Òu cã thÓ coi §¹o ®øc x· héi ë n−íc ta hiÖn nay: vÊn ®Ò vµ gi¶i ph¸p vµ ba c«ng

tr×nh vÒ ®¹o ®øc x· héi ®· ®iÓm qua kÕ trªn lµ tµi liÖu cÇn tham kh¶o. Bëi v× tÊt c¶ nh÷ng tr−íc t¸c Êy ®Òu cã ®iÓm chung lµ bµn vÒ ®¹o ®øc vµ gãp phÇn h×nh thµnh con ng−êi míi mang phÈm chÊt, gi¸ trÞ tiÕn bé.

1.3. c¸ch hiÓu c¸c kh¸i niÖm triÕt lý, triÕt luËn,

®¹o ®øc, tôc ng÷, ca dao, d©n ca

1.3.1. Triết lý

Nhiều người đã định nhĩa triết lý ( với tư cách một danh từ) có nghĩa 1

là "lý luận triết học" [86, tr.1282]. Ở đây, chữ “triết” là triết học, chữ “lý” là lý luận; giải thích “triết lý” là “lý luận triết học”. Đấy là cách hiểu đúng về khái niệm triết lý. Vẫn theo các tác giả đưa ra định nghĩa chính xác nói trên

còn giải thích triết lý (với tư cách một danh từ) có nghĩa 2 là "quan niệm

chung của con người về những vấn đề nhân sinh và xã hội" [86, tr.1282]. Giải

thích này là đúng, nhưng chưa đầy đủ. Bởi vì lý luận triết học, tức triết lý,

không chỉ là quan niệm chung của con người về những vấn đề nhân sinh và xã

hội, mà còn về cả giới tự nhiên nữa.

Triết học bao giờ cũng được dùng với tư cách một danh từ. Còn triết lý

được dùng với tư cách một danh từ, nó có 2 nghĩa như nói ở trên. Nó còn

thường được sử dụng với tư cách một động từ với nghĩa là bàn luận, giải trình

về triết học.

1.3.2. Triết luận

Khái niệm triết luận được dùng trong không ít ấn phẩm. Tác giả luận án

này cũng sử dụng nhiều lần khái niệm ấy. Nội hàm của khái niệm triết luận được

sử dụng với tư cách một tính từ với nghĩa là mang nội dung, ý nghĩa triết học.

1.3.3. Đạo đức

Trong đời sống xã hội, người ta nói và được nghe nhiều về đạo đức. Tại

đời sống lý luận không chỉ có nói, nghe, mà còn viết không ít về đạo đức.

Nhưng, đạo đức là gì thì hiển nhiên tồn tại những sự khác biệt hoặc bất cập

nhất định. Có tác giả định nghĩa đạo đức "là một hình thức ý thức xã hội đặc

biệt, bao gồm một hệ thống những quan điểm, quan niệm, những quy tắc,

nguyên tắc, chuẩn mực xã hội. Nó ra đời, tồn tại, và biến đổi từ nhu cầu của

xã hội" [52, tr.12]. Định nghĩa này nên được lược bỏ đi nhiều chữa thừa. Đạo

đức không phải là hình thái ý thức xã hội đặc biệt. Tôn giáo mới là hình thái ý

thức xã hội đặc biệt và rất phức tạp. Hai chữ "nguyên tắc" thật ra là quy tắc

ban đầu, quy tắc gốc, vì vậy, nó đã được bao hàm trong hai chữ "quy tắc" rồi,

nó không cần phải viết ra cho định nghĩa dài dòng thêm. Định nghĩa trên gồm

hai câu phức nên hơi dài. Định nghĩa một khái niệm cần được diễn đạt ngắn

gọn trong một câu thôi.

Nên định nghĩa ngắn gọn và bảo đảm đầy đủ ý nghĩa cho khái niệm đạo

đức: là một hình thái ý thức xã hội, bao gồm những quy định mang tính lịch

sử về nghĩa vụ của người này đối với người khác và toàn xã hội. Định nghĩa

đạo đức như thế là theo phương pháp của Lênin đã chỉ giáo: đem khái niệm

cần định nghĩa “quy vào một khái niệm khác rộng hơn” [110, tr.171 – 172].

Rồi kế đó, chỉ ra những đặc điểm riêng của khái niệm cần định nghĩa. Nó bảo

đảm quy tắc định nghĩa phải “ngắn gọn” [41, tr.100] vì gồm có một câu

không dài. Nó bao hàm 3 ý nghĩa: 1) Khẳng định đạo đức là một hình thái ý

thức xã hội; 2) Nói rõ đạo đức bao gồm những quy định về nghĩa vụ của con

người; 3) Những quy định về nghĩa vụ của con người nói trên mang tính lịch

sử, tức là nó đúng, phù hợp trong mỗi giai đoạn nhất định, vì thế, có biểu hiện

được coi là phẩm chất tốt vào thời kỳ này, nhưng lại bị phê phán tại hoàn

cảnh lịch sử khác, chẳng hạn, thờ chồng nuôi con, không lấy chồng khác coi

như tấm gương sáng về đạo đức trong chế độ phong kiến, song tại xã hội mới

thì chẳng có gì đáng khen ngợi.

1.3.4. Tôc ng÷

§ã lµ nh÷ng c©u ng¾n gän, th−êng cã vÇn ®iÖu, ®óc kÕt tri thøc, kinh

nghiÖm sèng, phÈm chÊt ®¹o ®øc, lao ®éng s¶n xuÊt, ®Êu tranh x· héi cña

nh©n d©n qua nhiÒu thÕ hÖ. ThÝ dô: "¡n lÊy ch¾c, mÆc lÊy bÒn" [1, tr.26].

ThÝ dô kh¸c: "B¹c ®Çu ch−a hÕt d¹i"; "B¹c ba quan tha hå më b¸t, ch¸o ba

®ång chª ®¾t kh«ng ¨n" [1, tr.27].

1.3.5. Ca dao

Lµ th¬ ca d©n gian ®−îc truyÒn miÖng tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c,

®êi nµy qua ®êi kh¸c, th−êng lµ theo thÓ th¬ lôc b¸t cho dÔ nhí, dÔ thuéc.

ThÝ dô: "Ai ¨n cau c−íi th× ®Òn / Tuæi em cßn bÐ ch−a nªn lÊy chång" [1,

tr.175]; "GÆp em anh ch¼ng d¸m chµo / Sî ba m¸ hái: th»ng nµo biÕt con"

[1, tr.437].

1.3.6. D©n ca

§Êy lµ nh÷ng c©u, bµi h¸t l−u truyÒn cã sù söa ®æi Ýt nhiÒu trong d©n

gian. Ch¼ng h¹n, c©u sau ®©y: "Ng−êi ¬i ng−êi ë ®õng vÒ / Ng−êi vÒ em

nh÷ng khãc thÇm / Bªn song, v¹t ¸o −ít ®Çm nh− m−a / ... Ng−êi vÒ em

nh¾n mÊy lêi / S«ng s©u chí léi, ®ß ®Çy chí ®i" [96, tr.118].

Tôc ng÷, ca dao, d©n ca lµ ba lo¹i h×nh s¸ng t¸c d©n gian kh¸c nhau

vµ th−êng lµ kh«ng râ t¸c gi¶ (chø kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã t¸c gi¶), bëi v×

®−îc l−u truyÒn, thªm bít, söa ®æi trong d©n chóng vµ cïng víi thêi gian.

Nh−ng, mét sè t¸c phÈm ca dao, d©n ca hiÖn ®¹i cã ghi râ t¸c gi¶.

NhiÒu t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao, d©n ca chØ cã sù kh¸c biÖt mét

c¸ch t−¬ng ®èi. Ch¼ng h¹n, c©u "Ta vÒ ta t¾m ao ta / Dï trong dï ®ôc ao nhµ vÉn h¬n" cã thÓ ®−îc coi lµ t¸c phÈm tôc ng÷ [1, tr.140], nh−ng nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho ®Êy lµ c©u ca dao [20, tr.397]; t¸c phÈm ca dao

"§ªm qua míi gäi lµ ®ªm / Ruét xãt nh− muèi, d¹ mÒm nh− d−a" [20,

tr.165], khi ®−îc quÇn chóng lao ®éng hoÆc c¸c nghÖ sÜ d©n gian ®em ra h¸t x−íng th× ®−¬ng nhiªn trë thµnh khóc d©n ca [96, tr.551]. Nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau Êy ®Òu chÊp nhËn ®−îc, chø kh«ng ph¶i lµ tïy tiÖn, bÞ ph¶n b¸c, v× kh«ng hÒ lµm sai lÖch ®i ý nghÜa, néi dung t¸c phÈm d©n gian cña chóng ta.

Mét sè kh¸i niÖm trªn ®©y cßn cã nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau trong giíi nghiªn cøu. V× thÕ, chóng cÇn ®−îc x¸c ®Þnh râ néi hµm ®Ó sö dông t¹i c«ng tr×nh khoa häc vÒ triÕt lý ®¹o ®øc trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. §ã lµ c«ng viÖc chung nªn lµm tr−íc khi bµn vÒ c¸c néi dung cô thÓ theo c¶nh b¸o sau ®©y cña Lªnin: “ng−êi nµo b¾t tay vµo nh÷ng vÊn ®Ò riªng tr−íc khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÉn ®Ò chung, th× kÎ ®ã, trªn mçi b−íc ®i, sÏ kh«ng tr¸nh khái “vÊp ph¶i” nh÷ng vÊn ®Ò chung ®ã mét c¸ch kh«ng tù gi¸c” [109, tr.437].

Qua việc tổng luËn h¬n ba chục tác phẩm, đầu sách tiêu biểu cã liªn

quan ®Õn sưu tầm, nghiên cứu tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam và đạo đức

trên đây cho thấy: vấn đề triết lý đạo đức trong kho tàng tục ngữ, ca dao,

dân ca Việt Nam còn là một khoảng trống, chưa được tập trung bàn luận.

Vì thế, người viết công trình này đã dành nhiều thời gian, công sức để tìm

hiểu vấn đề triết lý nói trên nhằm góp phần: hiện thực hóa chủ trương của

Đảng Cộng sản Việt Nam về kế thừa, phát huy các giá trị tinh thần, đạo

đức, thẩm mỹ, các di sản văn hóa, nghệ thuật của dân tộc, và, bổ túc chỗ

khiÕm khuyÕt trong đời sống lý luận của chúng ta lúc này.

Ch−¬ng 2

gi¸ trÞ ®¹o ®øc vμ thãi ®êi

Mét ®Æc ®iÓm cña ®¹o ®øc x· héi vµ cña ph¹m trï ®¹o ®øc häc cã tÝnh

ph©n cùc râ rµng (thÝ dô: thiÖn vµ ¸c, h¹nh phóc vµ bÊt h¹nh,v.v.). V× thÕ sau

ch−¬ng 1 tr×nh bµy mÊy vÊn ®Ò chung, ®Õn ch−¬ng 2 nµy, t¸c gi¶ luËn ¸n bµn

nh÷ng néi dung, vÊn ®Ò ®¹o ®øc ®èi lËp nhau trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca

ViÖt Nam lµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ thãi ®êi.

2.1. Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o ®øc

Tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam, ®ã lµ nh÷ng mÖnh ®Ò, c©u th¬, khóc

h¸t ng¾n gän, sóc tÝch, ph¶n ¸nh mét c¸ch ch©n thËt cuéc sèng x· héi chñ yÕu

theo lèi b×nh d©n vµ cã nhiÒu h×nh ¶nh, mµu s¾c, ©m h−ëng ®Ó l¹i Ên t−îng

khã quªn trong t©m trÝ ng−êi ®äc. §ã lµ −u thÕ cña kho tµng d©n gian nãi trªn.

ChÝnh vì vậy cha «ng chóng ta ®· cã ý thøc dïng lo¹i h×nh s¸ng t¸c ®ã ®Ó t«n

vinh vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc cho céng ®ång.

2.1.1. §¹o ®øc, mét gi¸ trÞ ®−îc t«n vinh

Trong kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam cã nhiÒu c©u c¸ch

ng«n, ®o¹n hoÆc bµi th¬, khóc h¸t tr÷ t×nh chøng tá c¸c t¸c gi¶ cña nã ®· tr¨n

trë, t− duy s©u s¾c vÒ ®¹o ®øc cña con ng−êi, mét gi¸ trÞ cÇn ®−îc t«n vinh.

Cã thÓ luËn chøng ®−îc r»ng t¸c gi¶ cña kho tµng nµy ®· nhiÒu lÇn nhÊn

m¹nh phÈm chÊt ®¹o ®øc lµ mét gi¸ trÞ thuéc vÒ b¶n chÊt cña con ng−êi ph¶i

chó ý coi träng trªn hÕt, tr−íc tiªn so víi c¸c gi¸ trÞ kh¸c (nh−: viÖc h«n nh©n;

sinh con trai hoÆc g¸i; sù giµu cã vÒ tiÒn tµi vËt chÊt; v.v.) cña mçi c¸ nh©n.

Tõ truyÒn thèng, còng nh− hiÖn t¹i, vµ d¸m ch¾c r»ng, c¶ t−¬ng lai -

mét kho¶ng thêi gian kh«ng thÓ lµ ng¾n - ë ViÖt Nam cña chóng ta ®·, ®ang vµ sÏ vÉn tån t¹i trong ý thøc nhiÒu ng−êi quan niÖm träng nam h¬n n÷, thËm

chÝ cã lóc, cã n¬i träng nam khinh n÷, con trai chào đời th× vui mõng nhiÒu h¬n

sinh con g¸i, tin cËy, yªu th−¬ng con ®Î h¬n con d©u, con rÓ. §iÒu nµy lµ cã c¨n nguyªn cña nã, do thùc tÕ lÞch sö, thùc tiÔn lao ®éng s¶n xuÊt, ®Êu tranh x· héi,

v.v. quyÕt ®Þnh, vµ kh«ng h¼n lµ sai lÇm hoµn toµn ®Õn møc cÇn ph¶i phª ph¸n d÷ déi, phñ ®Þnh tuyÖt ®èi. Ng−êi viÕt kh«ng ®Æt ra môc tiªu, nhiÖm vô bµn luËn vÊn ®Ò ®ã, mµ chØ tr×nh bµy c¸ch hiÓu cïng sù gi¶i thÝch cña c¸c t¸c gi¶ tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc liªn quan ®Õn c¸c khÝa c¹nh

nªu trªn. Trong kho tµng t¸c phÈm nµy gåm nhiÒu c©u triÕt luËn ®¹i lo¹i nh−: "G¸i mµ chi, trai mµ chi, sinh ra cã ng·i cã ngh× lµ h¬n" [1, tr.77], "D©u hiÒn h¬n con g¸i, rÓ hiÒn h¬n con trai", "D©u hiÒn lµ b¸u trong nhµ, kh¸c nµo nh−

gÊm thªu hoa rì rµng" [21, tr.260]. ë ®Êy, râ rµng lµ phÈm chÊt ®¹o ®øc ®·

®−îc t«n vinh, coi träng, ®Æt nã vµo vÞ trÝ cao nhÊt, tr−íc tiªn so víi nhiÒu gi¸ trÞ, nhu cÇu kh¸c cña con ng−êi. Nh÷ng triÕt lý vÒ ®¹o ®øc Êy ®· tá ra thËt sù cã

søc sèng trong lÞch sö v¨n häc, lÞch sö t− t−ëng vµ tại ®êi sèng x· héi. §äc,

nghe chØ mét ®«i lÇn nh÷ng c©u tôc ng÷, ca dao nh− nh÷ng thµnh ng÷, c©u c¸ch ng«n ®ã nhiÒu ng−êi sÏ cã c¶m gi¸c khã quªn vµ ®−îc c¶m ho¸ ngay. Së dÜ t¸c phÈm ®ang kh¶o s¸t ë ®©y mang gi¸ trÞ Êy, kh«ng chØ lµ do nã ®−îc thÓ hiÖn

b»ng nh÷ng mÖnh ®Ò cã vÇn ®iÖu, ch÷ dïng đầy h×nh ¶nh, mµu s¾c, mµ chñ yÕu

bëi néi dung t− t−ëng ph¶n ¸nh chÝnh x¸c thùc t¹i kh¸ch quan, ®óng lèi nghÜ,

c¸ch lµm cña ®¹i bé phËn dân ViÖt Nam.

T¸c gi¶ tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· h¬n mét lÇn t«n vinh gi¸ trÞ ®¹o ®øc khi hä bµn vÒ t×nh yªu nam n÷ vµ viÖc h«n nh©n. C©u ca dao "C©y ®a cò, bÕn ®ß x−a / Bé hµnh cã nghÜa, n¾ng m−a còng chê" [20, tr.78] ®· kh¼ng ®Þnh trong t×nh yªu ®«i løa, phÈm chÊt ®¹o ®øc lµ yÕu tè ®−îc coi träng, ®Ò cao.

ë ®©y chØ lµ ng−êi b×nh d©n (kh¸ch bé hµnh), chø kh«ng ph¶i mét quan chøc

sang träng, nh−ng cã nghÜa vµ lêi hÑn −íc n¬i c©y ®a, bÕn ®ß cña quª h−¬ng n¨m

x−a, nªn dï gÆp khã kh¨n, trë ng¹i nhiÒu vÉn ®−îc ý trung nhân chê ®îi. NÕu

theo c©u ca dao trªn th× ®¹o ®øc tèt kh«ng chØ lµ tiªu chuÈn ®Çu tiªn, cao nhÊt, mµ cßn lµ tiªu chuÈn duy nhÊt, lµ ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó chê ®îi ®i ®Õn h«n nh©n.

Mét hÖ c©u tôc ng÷, ®o¹n, bµi ca dao trong s¸ng t¸c d©n gian ViÖt Nam

®−îc trÝch dÉn sau ®©y cã chung chñ ®Ò kh¼ng ®Þnh ®¹o ®øc lµ gi¸ trÞ ®−îc coi träng trªn hÕt, tr−íc tiªn trong quan hÖ t×nh yªu, h«n nh©n. "Yªu v× nÕt, ch¼ng

chÕt v× ng−êi" [1, tr.171] lµ mét nhËn xÐt, kh¸i qu¸t chøng tá giai ®o¹n nam n÷ t×m hiÓu, yªu nhau chñ yÕu lµ xem xÐt tÝnh t×nh, ®¹o ®øc, chø kh«ng ph¶i v× d¸ng h×nh, cïng nh÷ng phÈm chÊt kh¸c (xinh ®Ñp, giµu cã, con nhµ quyÒn

thÕ, v.v.) cña ®èi t−îng.

Bµi ca dao sau vµo lo¹i kh«ng dµi, cã s¸u c©u, nh−ng ®Ó l¹i Ên t−îng s©u

s¾c vÒ ch÷ t×nh, ch÷ hiÕu, tøc lµ vÒ nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc trong t©m trÝ ®éc gi¶:

"TiÕc c©y mÝa tèt cã s©u / TiÕc ng−êi lÞch sù trªn ®Çu cã tang / Tang chång th×

bá tang ®i / Tang cha tang mÑ, ta th× tang chung / Tang cha, tang mÑ trªn ®Çu /

LÏ nµo em d¸m b¸n sÇu mua vui" [1, tr.715]. Bèn c©u ®Çu lµ lêi cña chµng

trai, xin ®i ®Õn h«n nh©n vµ cïng chÞu tang cha (hoÆc mÑ) cña ng−êi anh yªu.

Hai c©u cuèi lµ lêi ®¸p cña ng−êi con g¸i mang c¶ tang cha vµ mÑ trªn ®Çu. C«

tõ chèi lêi cÇu h«n ch©n thµnh cña ng−êi yªu m×nh ®Ó cßn thùc hiÖn ch÷ hiÕu

víi bè mÑ. ë ®©y, t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam víi nh©n vËt tr÷ t×nh - c« g¸i dÞu

dµng, lÔ ®é - ®· diÔn ®¹t cã h×nh ¶nh r»ng, ch÷ hiÕu cÇn thùc hiÖn nghiªm tóc

vµ trong thêi gian tang chÕ Êy th× ph¶i lo¹i trõ ®i ®Õn h«n nh©n h¹nh phóc, mét

viÖc lµm, nhu cÇu chÝnh ®¸ng vµ cã ý nghÜa lín lao ®èi víi mçi con ng−êi.

Kh«ng ph¶i chØ cã thực hiện chữ hiÕu víi cha mÑ, mµ c¸c viÖc tang chÕ

nãi chung võa mang tÝnh lÔ gi¸o, võa cã ý nghÜa ®¹o ®øc còng ®Òu ®−îc ng−êi

lµm t¸c phÈm d©n gian ®ang kh¶o s¸t ë ®©y tá ra ®Æc biÖt coi träng. Bµi d©n ca

B×nh TrÞ Thiªn nµy lµ mét thÝ dô minh ho¹ cho nhËn xÐt ®ã: "Chim ®a ®a ®Ëu

nh¸nh ®a ®a / M·n mïa ®a nh¶y qua c©y khÕ / Em ®ang cßn tang chÕ khã l¾m

anh ¬i / Bao giê chÕ m·n tang håi / Em ra t¹ tõ phÇn mé, khi ní (Êy) míi trao lêi

nî duyªn" [96, tr.764]. Qua ®©y mét lÇn n÷a ng−êi ®äc thÊy trong t¸c phÈm th¬

ca d©n gian, viÖc lµm mang tÝnh ®¹o ®øc l¹i ®−îc x¸c ®Þnh, nhÊn m¹nh, chó ý

thùc hiÖn trän vÑn råi míi ®Ó t©m ®Õn chuyÖn yªu ®−¬ng, h«n nh©n.

Tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn ph¶n ¸nh trong c¸c ho¹t ®éng

vµ quan hÖ x· héi th× phÈm chÊt ®¹o ®øc lu«n ®−îc ®Ò cao vµ xóc tiÕn tr−íc so

víi bÊt luËn gi¸ trÞ, phÈm chÊt nµo kh¸c cña con ng−êi. "¡n ®êi ë kiÕp chi

®©y, coi nhau nh− b¸t n−íc ®Çy th× h¬n", "Kh«n ngoan ch¼ng lä thËt thµ",

"Tiªn häc lÔ, hËu häc v¨n" [1, tr.152], v.v. lµ nh÷ng c©u tôc ng÷ nhÊt lo¹t

tr×nh bµy mét c¸ch khóc chiÕt, s¸ng râ quan niÖm cña nh©n d©n ta vµ c¸c

t¸c gi¶ kho tµng s¸ng t¸c lµ ®èi t−îng kh¶o s¸t ë ®©y, cho r»ng ®¹o ®øc

cña con ng−êi lµ c¸i ®¸ng quý träng vµ tr−íc hÕt ph¶i häc tËp, trau dåi gi¸

trÞ, phÈm chÊt ®ã.

Bµi d©n ca "Anh ®−¬ng cÇm bót ng©m bµi / Nhí ¬n nghÜa b¹n, quªn mµi

nghiªn ch©u / Lêi nguyÒn biÓn th¼m s«ng s©u / DÇu tr¨m n¨m ®i n÷a, kh«ng

bá nghÜa em ®©u mµ phiÒn" [1, tr.193] tuy ng¾n (cã bèn c©u), nh−ng ®· ba lÇn

®Ò cËp c¸c kh¸i niÖm ®¹o ®øc (nhí ¬n nghÜa, kh«ng bá nghÜa, lêi nguyÒn - lêi

cam kÕt, tù høa, quyÕt thùc hiÖn mét ®iÒu g× ®ã). Râ rµng lµ ë ®©y, ®¹o ®øc

cña con ng−êi lµ mét gi¸ trÞ ®−îc l−u t©m, coi träng vµ kh«ng dÔ bÞ l·ng quªn

bëi c«ng viÖc vµ thêi gian.

Nh©n nghÜa, ®¹o ®øc kh«ng chØ ®−îc quan t©m, ®Ò cao trong quan hÖ

t×nh yªu nam n÷, løa ®«i. Ngay c¶ trong quan hÖ, cuéc sèng gia ®×nh, vî

chång, phÈm chÊt ®ã còng ®−îc coi träng. C©u tôc ng÷ ViÖt Nam "T«i tí xÐt

c«ng, vî chång xÐt nh©n nghÜa" [1, tr.153] ®· nh− mét lêi nh¾c nhë bao líp

ng−êi, nhÊt lµ thÕ hÖ trÎ cña chóng ta trong qu¸ khø còng nh− hiÖn t¹i vµ mai

sau ph¶i chi tr¶ ®óng møc cho c«ng søc cña các anh, chị, hoặc ông bà gióp

viÖc, cßn víi vî hoÆc chång th× l¹i kh¸c, ph¶i coi träng nh©n nghÜa, t×nh

th−¬ng yªu cña mình ®· d©ng tÆng cho bạn đời. NÕu vî chång ai ®ã mµ cø c©n

®o, ®ong ®Õm vÒ tiÒn cña vËt chÊt, Ýt hoÆc kh«ng biÕt quý träng, n©ng niu, gi÷

g×n vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña mçi ng−êi dµnh cho nhau th× sÏ cã

nguy c¬ ®æ vì c¸i mµ lÏ ra kh«ng ®¸ng ®æ vì vµ cÇn ®−îc x©y ®¾p.

S¬ bé nh− trªn còng ®· thÊy, ®¹o ®øc cña con ng−êi lµ mét gi¸ trÞ ®−îc

t«n vinh trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam. V× sao phÈm chÊt ®ã l¹i

®−îc kh¼ng ®Þnh, ®Ò cao trong kho tµng s¸ng t¸c d©n gian nãi trªn ®Õn møc

nh− vËy? Cã c¶ mét hÖ c©u tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam gióp ng−êi nghiªn cøu

cïng tÊt c¶ nh÷ng ai cã sù quan t©m suy nghÜ vµ tr¶ lêi c©u hái ®−îc ®Æt ra ë

trªn. "Cã ®øc, mÆc søc mµ ¨n", "Cã phóc th× cã phËn", "Nh÷ng ng−êi ®øc

h¹nh thuËn hoµ, ®i ®©u còng ®−îc ng−êi ta t«n sïng", "Nh÷ng ng−êi hiÕu ®Ô

trung trinh, vÎ vang tiªn tæ th¬m danh hä hµng", "ë hiÒn gÆp lµnh", "ë hiÒn

th× l¹i gÆp lµnh, nh÷ng ng−êi nh©n ®øc trêi dµnh phÇn cho" [1, tr.49, 50, 123,

129]. §Êy lµ nh÷ng c©u tôc ng÷, ca dao, nhËn xÐt, kh¸i qu¸t tõ thùc tÕ ®êi

sèng mang tÝnh trùc quan c¶m tÝnh vµ kh¸ ch©n x¸c chø kh«ng ph¶i lµ vâ

®o¸n, phi lý. Xin l−u ý: mét trong nh÷ng c©u võa dÉn, cô thÓ lµ c©u "ë hiÒn th×

l¹i gÆp lµnh, nh÷ng ng−êi nh©n ®øc trêi dµnh phÇn cho", míi nghe, ®äc nhanh

th× t−ëng chõng nh− lµ gi¸o lý cña ®¹o PhËt, gièng triÕt thuyÕt duy t©m, nh−ng

kh«ng ph¶i thÕ. §Êy lµ c©u rót ra được tõ tæng kÕt thùc tiÔn, vµ tuy nã ch−a

ph¶i lµ mét nguyªn lý cña quyÕt ®Þnh luËn duy vËt (cho r»ng tÊt c¶ c¸c sù vËt,

hiÖn t−îng tù nhiªn vµ x· héi ®Òu ë trong mèi quan hÖ nh©n qu¶, chÞu sù t¸c

®éng vµ chi phèi lÉn nhau), nh−ng ë møc ®é Ýt nhiÒu nµo ®ã, nã cã sù t−¬ng

®ång víi häc thuyÕt duy vËt khoa häc Êy. Vµ do vËy, nã chØ cã h×nh thøc thÓ

hiÖn cã vÎ nh− duy t©m, cßn néi dung, thùc chÊt th× l¹i duy vËt. C©u Êy qu¶

®óng lµ sù ph¶n ¸nh chÝnh x¸c thùc t¹i kh¸ch quan, ®ång thêi lét t¶ ý t−ëng

t¸c gi¶ cña nã muèn h−íng thiÖn cho con ng−êi.

Së dÜ c¸c t¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam rÊt coi träng vµ t«n vinh ®¹o ®øc lµ v×, phÈm chÊt nµy cã vai trß, t¸c dông kh«ng nhá,

®em l¹i nhiÒu lîi Ých c¶ vÒ vËt chÊt, c¶ vÒ tinh thÇn, danh dù cho con ng−êi. Theo ®©y th× ¨n ë cã nh©n ®øc, hiÒn lµnh, tö tÕ th× ai ®ã sÏ gÆp nhiÒu ®iÒu tèt lµnh, may m¾n. VÉn theo kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam th× ®¹o ®øc tèt cña con ng−êi cßn cã vai trß lín kh¸c n÷a. "§øc n¨ng th¾ng sè" [1, tr.72]. C©u tôc ng÷ nµy hµm chøa vµ chuyÓn t¶i néi dung: ®øc h¹nh cña ng−êi ta cã kh¶ n¨ng th¾ng ®−îc c¶ sè mÖnh, vµ lµm thay ®æi ®−îc nh÷ng vô viÖc tr¾c trë, phiÒn to¸i, bÊt nh− ý ®· ®Õn víi m×nh.

ChÝnh v× ®¹o ®øc cã nh÷ng t¸c dông tÝch cùc nh− trªn mµ nhiÒu t¸c gi¶ kho tµng t¸c phÈm d©n gian ®ang bµn luËn ë ®©y ®· cã hµng lo¹t c©u tôc ng÷ mang tÝnh c¸ch ng«n kh¼ng ®Þnh phÈm chÊt ®ã cña con ng−êi lµ mét gi¸ trÞ cÇn ®−îc gi÷ g×n. Kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam chøa ®ùng kh¸ nhiÒu c©u triÕt luËn vÒ cuéc sèng vµ c¸i chÕt, thùc chÊt lµ ®Ó t«n vinh ®ång thêi nh¾c nhë mäi ng−êi cÇn ph¶i gi÷ g×n ®¹o ®øc. MÖnh ®Ò "ChÕt trong cßn h¬n sèng ®ôc", hoÆc "Sèng ®ôc sao b»ng th¸c trong", "Mai cèt, bÊt mai danh" [1, tr.40, 137], v.v.

trong những câu tôc ng÷ nãi trªn chøng tá t¸c gi¶ cña nã hÕt søc coi träng, t«n

vinh vµ gi÷ g×n ®¹o ®øc. Bëi v×, nh− chÝnh ý t−ëng ®−îc diÔn ®¹t râ rµng qua c¸c c©u ®· trÝch dÉn lµ: trong cuéc sèng, con ng−êi ta cÇn gi÷ ®−îc nh©n

phÈm, ®¹o ®øc, nÕu kh«ng th× thµ chÕt chø quyết kh«ng làm điều xÊu xa, nh¬

bÈn, thËm chÝ, khi kh«ng tån t¹i n÷a th× tiÕng t¨m vÉn cßn l¹i, nªn ph¶i chó ý chØ ®Ó cho ®êi sù c¶m nhËn hoÆc b×nh xÐt, ®¸nh gi¸ tèt lµnh th«i.

Thuéc chñ ®Ò cÇn gi÷ g×n ®¹o ®øc, trong tôc ng÷ ViÖt Nam cßn cã nhiÒu t¸c phÈm kh¸c, ch¼ng h¹n: "§−êng mßn ©n nghÜa kh«ng mßn", "¡n mét

miÕng, tiÕng mét ®êi" [1, tr.74, 23], v.v.. Nh÷ng c©u mang tÝnh c¸ch ng«n nµy cã t¸c dông nh¾c nhë, c¶nh b¸o ng−êi ®êi r»ng, ®¹o ®øc lµ phÈm chÊt cÇn ®−îc gi÷ g×n, kh«ng thÓ ®¸nh mÊt hoÆc lµm cho nã phai mê ®i, cÇn tr¸nh v×

mét lîi Ých nhá män mµ lµm tæn h¹i ®Õn danh dù cña m×nh, v.v..

Nh÷ng ®iÒu ®· bµn tùu trung chØ cèt luËn chøng trong kho tµng tôc ng÷

vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, ®¹o ®øc lµ mét gi¸ trÞ cña con ng−êi ®−îc ®Æc

biÖt coi träng, bëi ý nghÜa, t¸c dông rÊt lín cña nã, vµ v× thÕ, chóng ta cÇn

ch¨m lo ®Ó phÈm chÊt quý b¸u ®ã kh«ng bÞ mÊt m¸t, tæn thÊt.

C¸c t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn t«n vinh ®¹o ®øc

th«ng qua viÖc nhÊn m¹nh gi¸ trÞ Êy lµ c¬ së x©y dùng t×nh yªu vµ h«n nh©n cña

con ng−êi. §äc t¸c phÈm nãi trªn th× ®éc gi¶ vµ ng−êi nghiªn cøu kh«ng khã

nhËn ra r»ng, cã nhiÒu chµng trai, c« g¸i ®i ®Õn quan hÖ yªu ®−¬ng, h«n nh©n tõ

c¶m mÕn, thÊy ®èi t−îng lµ con ng−êi nghÜa t×nh, ®øc h¹nh. Kh«ng Ýt bµi ca

dao, d©n ca bµn vÒ chñ ®Ò Êy. "TiÕng ®ån con g¸i Giång Chanh / Nãi n¨ng chua

ch¸t khã thµnh nî duyªn / TiÕng ®ån g¸i g¶nh Bµ HiÒn / ë ¨n thuÇn hËu Êy

duyªn víi m×nh" [96, tr.1029]. Bµi d©n ca Nam bé nµy ®· nãi lªn t©m tr¹ng, suy

t− cña ng−êi con trai. Theo anh th× trong t×nh yªu, h«n nh©n, kh«ng thÓ thiÕu

phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt, vµ v× thÕ chµng trai trÎ Êy ®· quyÕt ®Þnh ®i ®Õn n¬i

nh÷ng ng−êi con g¸i cã ®øc tÝnh ch©n thËt, ngoan, hiÒn ®Ó yªu th−¬ng vµ chän

b¹n tr¨m n¨m. Trong kho tµng th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn cã nhiÒu nh©n vËt

tr÷ t×nh nam thanh niªn kh¸c ®· rÊt yªu th−¬ng, nhí nhung, chê mong mét

thiÕu n÷ cã phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt lµm cho anh ta xóc ®éng vµ ®Õn møc kh«ng

thÓ nµo quªn ®−îc. Nh÷ng c©u ca dao sau ®©y ®· diÔn t¶ ®−îc c¸c s¾c th¸i t×nh

c¶m ®ã: "Bëi th−¬ng nªn èm, nªn gÇy / C¬m ¨n kh«ng ®Æng gÇn ®Çy ba tr¨ng /

Ngã lªn sao mäc nh− gi¨ng / ThÊy em cã nghÜa mÊy tr¨ng còng chê", "Chim

quyªn xuèng ®Êt tha måi / T«i xa ng−êi nghÜa ®øng ngåi kh«ng yªn", "C©y o»n

v× bëi t¹i hoa / Th−¬ng em v× bëi nÕt na, nghÜa t×nh / Th−¬ng em th−¬ng d¹ng,

th−¬ng h×nh / Th−¬ng lêi ¨n tiÕng nãi nhiÖt t×nh kh«ng ®·i bu«i", "Yªu c©y v×

nçi l¾m hoa / Yªu em v× nçi nÕt na tr¨m chiÒu" [1, tr.233, 263, 292, 784].

ë trªn nãi vÒ ®¹o ®øc lµ c¬ së träng yÕu ®Ó x©y dùng quan hÖ yªu

®−¬ng, mong ®i ®Õn h«n nh©n theo c¸ch hiÓu cña nh÷ng ng−êi con trai ®−îc

ph¶n ¸nh trong th¬ ca d©n gian ViÖt Nam. TiÕp theo sÏ ®Ò cËp mét khÝa c¹nh

h÷u quan: suy nghÜ cña nh÷ng ng−êi con g¸i vÒ ®¹o ®øc lµ c¬ së cña t×nh yªu,

h«n nh©n ®−îc m« t¶ trong kho tµng t¸c phÈm d©n gian ®ang kh¶o s¸t t¹i ®©y.

Còng nh− tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c chµng trai yªu quý cña chóng ta, hÇu hÕt nh÷ng c« g¸i ViÖt Nam ®¸ng th−¬ng mÕn ®Òu cã quan niÖm, nhËn thøc ®óng vÒ gi¸ trÞ ®¹o ®øc trong t×nh yªu, h«n nh©n. C©u tôc ng÷ "T×m n¬i cã ®øc göi th©n, t×m n¬i cã nh©n göi cña" vµ nh÷ng c©u ca dao "Ai kªu vßi väi bªn giang

/ Cã ph¶i ®¹o ng·i mêi sang ¨n trÇu", "Chim quyªn ®øng tùa bôi riÒng / KiÕm n¬i ®øc h¹nh trai hiÒn göi th©n", "Chim kh«n kiÕm n¬i mµ ®Ëu / G¸i kh«n chän n¬i nh©n hËu mµ nhê", "Con chim kh«n kiÕm nhµnh c©y xanh nã ®Ëu / G¸i kh«n kiÕm trai ®«n hËu lµm chång" [1, tr.153, 175, 262, 264, 325] lµ sù ph¶n ¸nh ch©n thËt nguyÖn väng cña nhiÒu phô n÷ trÎ ViÖt Nam vèn lµ nh÷ng

con ng−êi lao ®éng ch©n chÝnh, ®−îc tiÕp thu sù gi¸o dôc vµ chÞu ¶nh h−ëng bëi mét nÒn ®¹o ®øc lµnh m¹nh. Tiªu chÝ chän lùa ng−êi yªu ®i ®Õn x©y dùng h¹nh phóc gia ®×nh nh− thÕ cña phô n÷ n−íc ta ®· vµ ®ang ®−îc nhiÒu ng−êi t¸n thµnh. Tin r»ng, c¶ t−¬ng lai gÇn vµ xa, trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, tiªu chÝ trªn vÉn ®−îc d− luËn x· héi ®ång t×nh, v× thËt ra, ®iÒu ®ã kh«ng chØ mang ý nghÜa truyÒn thèng, mµ cßn phï hîp víi c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n hiÖn ®¹i.

Nh÷ng t¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn triÕt lý

®Ó kh¼ng ®Þnh phÈm chÊt ®¹o ®øc h¬n h¼n vÎ ®Ñp h×nh thøc cña con ng−êi.

T¹i NghÖ An vµ Hµ TÜnh còng nh− ë nhiÒu vïng, miÒn kh¸c cña ®Êt n−íc ta th−êng truyÒn tông, diÔn x−íng, ng©m vÞnh c©u ca dao, d©n ca: "Yªu em kh«ng ph¶i em gißn / Yªu em chÊt ph¸c viÖc lµm siªng n¨ng" [1, tr.783]. Trong c©u nµy, ng−êi s¸ng t¸c d©n gian dïng kh¸i niÖm gißn ®Ó chØ h×nh thøc bªn ngoµi xinh ®Ñp, b¾t m¾t vµ kh¸i niÖm chÊt ph¸c nh»m lét t¶, thÓ hiÖn ®¹o ®øc thËt thµ, gi¶n dÞ, tù nhiªn, thªm n÷a, cßn kh¼ng ®Þnh phÈm chÊt lao ®éng ch¨m chØ cña ng−êi con g¸i, t¸c gi¶ c©u ca dao, bµi d©n ca nãi trªn ®· thùc hiÖn mét phÐp so s¸nh råi rót ra kÕt luËn, nhËn ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o ®øc lµ ®¸ng quý, h¬n h¼n vÎ ®Ñp h×nh thøc cña mçi con ng−êi cô thÓ. Thao t¸c l«gÝch nµy cßn ®−îc ng−êi lµm t¸c phÈm d©n gian ViÖt Nam sö dông khi viÕt hai c©u kÕt cho bµi th¬ ngô ng«n nãi vÒ con c¸o vµ c¸i mÆt n¹: "Tèt gç h¬n tèt n−íc s¬n /

XÊu ng−êi ®Ñp nÕt cßn h¬n ®Ñp ng−êi" [15, tr.796]. ë ®©y, ngoµi thao t¸c so

s¸nh, t¸c gi¶ ®ång thêi sö dông thñ ph¸p Èn dô, ho¸n dô. "Tèt gç" tøc lµ ®¹o

®øc tèt Èn kÝn ë bªn trong cña con ng−êi; "tèt n−íc s¬n": vÎ ®Ñp h×nh thøc nh− ¸o quÇn, ®Çu tãc hiÖn râ rµng ra bªn ngoµi; "XÊu ng−êi": h×nh thøc bªn ngoµi kh«ng ®−îc kh¶ ¸i; "®Ñp nÕt": phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt; "®Ñp ng−êi": h×nh thøc bªn ngoµi, ¸o quÇn, trang ®iÓm ®Ñp. Qua ®Êy t¸c gi¶ b×nh d©n nhÊn m¹nh ®¹o ®øc tèt lµ mét gi¸ trÞ thuéc vÒ néi dung ®¸ng quý vµ h¬n nhiÒu so víi h×nh thøc bªn ngoµi ®Ñp cña con ng−êi, vµ mét ai ®ã cho dï chØ cã h×nh thøc xÊu kÐm nh−ng ®¹o ®øc tèt th× vÉn ®−îc b×nh phÈm, nhËn xÐt h¬n h¼n kÎ cã m· ngoµi ®Ñp, cßn ®¹o ®øc tÇm th−êng hoÆc tÖ h¹i.

NhiÒu c©u tôc ng÷ ViÖt Nam kh¸ ng¾n, d−íi d¹ng mét thao t¸c so s¸nh

®Ó rót ra kÕt luËn phÈm chÊt ®¹o ®øc cã gi¸ trÞ h¬n d¸ng, vÎ ®Ñp h×nh thøc.

"§Ñp nÕt h¬n ®Ñp ng−êi", "C¸i nÕt ®¸nh chÕt c¸i ®Ñp" [1, tr.68, 34] lµ nh÷ng

c©u tôc ng÷ minh ho¹ cho nhËn xÐt trªn. §äc, ph©n tÝch, b×nh luËn nh÷ng c©u

nµy vµ t−¬ng tù nh− thÕ, thiÕt t−ëng nªn cã sù chó ý ®Ó tr¸nh t×nh tr¹ng hiÓu

lÇm, ®¸nh tr¸o kh¸i niÖm. C¸c tæ hîp tõ ®Ñp ng−êi, c¸i ®Ñp chØ lµ sù ph¶n ¸nh

vÎ ®Ñp h×nh thøc bªn ngoµi, chø kh«ng ph¶i lµ c¸i ®Ñp víi t− c¸ch mét ph¹m

trï trung t©m cña mü häc. C¸i ®Ñp víi t− c¸ch mét ph¹m trï trung t©m cña mü

häc lµ sù ph¶n ¸nh, kh¸i qu¸t ®èi t−îng, ph¹m vi réng lín. Nã bao hµm c¶

yÕu tè, phÈm chÊt tinh thÇn, ®¹o ®øc, v.v.. V× thÕ, khi gi¸ trÞ tinh thÇn chøa

®ùng nhiÒu trong c¸i ®Ñp th× ph¹m trï mü häc nµy th−êng ®−îc gäi tªn lµ

c¸i cao c¶, vµ lóc phÈm chÊt ®¹o ®øc chiÕm phÇn lín trong c¸i ®Ñp th× c¸i ®Ñp

Êy trë thµnh c¸i cao th−îng. Khi c¸i ®Ñp lµ kh¸i niÖm víi t− c¸ch mét ph¹m trï

mü häc vµ chØ con ng−êi cô thÓ th× nã ®· bao hµm phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt, bëi

vËy, kh«ng cã con ng−êi ®Ñp mµ l¹i cã ®¹o ®øc kÐm hoÆc xÊu. C¸c kh¸i niÖm

ng−êi ®Ñp, c¸i ®Ñp trong nh÷ng c©u tôc ng÷ nãi trªn, nh− ®· nãi, chØ lµ vÎ ®Ñp

h×nh thøc bªn ngoµi. V× thÕ, trong t−¬ng quan, so s¸nh víi nÕt, c¸i nÕt lµ phÈm

chÊt ®¹o ®øc cña con ng−êi th× t¸c gi¶ d©n gian thiªn vÒ c¸i nÕt, kh¼ng ®Þnh c¸i

nÕt h¬n, th¾ng c¸i vÎ ®Ñp h×nh thøc bªn ngoµi. Hai ch÷ "®¸nh chÕt" trong c©u

tôc ng÷ ®· dÉn chØ mang ý nghÜa hÑp vµ cô thÓ nh− vËy. Ai ®ã th¾c m¾c, ®Æt c©u

hái "C¸i ®Ñp cã téi lçi g× mµ bÞ ®¸nh chÕt ? !", râ rµng lµ hiÓu sai t− t−ëng, quan

®iÓm cña c¸c t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, ®· lÇm lÉn, ®¸nh tr¸o

kh¸i niÖm cã néi dung, giíi h¹n hÑp víi kh¸i niÖm cã néi dung, ph¹m vi kh¸i

qu¸t réng lín h¬n. HiÓu sai nh− thÕ lµ do nhËn thøc ch−a ®óng. HÖ qu¶ cña t×nh

tr¹ng nµy lµ ng−êi ta ®äc mÊy c©u tôc ng÷ nãi trªn hoÆc t−¬ng tù nh− thÕ vèn lµ

nh÷ng ch©m ng«n næi tiÕng nh−ng l¹i c¶m nhËn ®−îc ®ã lµ c¸c mÖnh ®Ò kh¼ng

®Þnh phi lý. Trong ®êi sèng x· héi vèn phong phó, sinh ®éng vµ còng rÊt phøc

t¹p, ®· cã hiÖn t−îng kh«ng häc tËp ®Ó hiÓu ®óng råi tiÕp thu, kÕ thõa vµ ph¸t

huy, mµ cßn phª ph¸n, chØ trÝch mét c¸ch v« lèi nh÷ng di s¶n t− t−ëng ®¸ng tr©n

träng cña d©n téc.

T×m hiÓu tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam t¸c gi¶ nghiªn cøu lÜnh héi

®−îc nhiÒu c©u triÕt luËn trong kho tµng s¸ng t¸c rÊt cã gi¸ trÞ nµy hµm chøa néi

dung, t− t−ëng t«n vinh ®¹o ®øc cña con ng−êi cao quý h¬n tiÒn b¹c, vËt chÊt.

Trong ®êi sèng x· héi nãi chung, vÒ chñ ®Ò nªu trªn, nh©n d©n ta quan

niÖm vµ ®−îc t¸c gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam ghi nhËn: "TiÒn lµ g¹ch, ng·i lµ

vµng", "Tèt danh h¬n lµnh ¸o", "Ch÷ trinh ®¸ng gi¸ ngµn vµng" [1, tr.152,

153, 46], v.v.. MÊy t¸c phÈm tôc ng÷ ViÖt Nam nµy ®· chuyÓn t¶i ®Õn ng−êi

®äc th«ng tin: nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m trï ®¹o ®øc cã gi¸ trÞ nhiÒu vµ gÊp

béi so víi tiÒn cña vËt chÊt. H×nh thøc diÔn ®¹t ng¾n gän, s¸ng râ cña nh÷ng

c©u trªn, cã thÓ nãi, ®· gióp ng−êi ®äc nhËn biÕt ®−îc nhanh vµ chÝnh x¸c

thùc chÊt t− t−ëng, néi dung cña t¸c phÈm. Bµn vÒ chñ ®Ò nµy cßn cã nhiÒu

c©u tôc ng÷ kh¸c, ch¼ng h¹n, hai c©u sau ®©y tuy kh«ng phøc t¹p vÒ néi dung

cÇn chuyÓn t¶i vµ kh«ng cÇu kú vÒ h×nh thøc thÓ hiÖn, nh−ng ng−êi ®äc vµ

nghiªn cøu ph¶i cã sù chó ý khi tiÕp cËn chóng: "BÇn thanh h¬n phó träc",

"...nghÌo mµ qu©n tö h¬n giµu tiÓu nh©n" [1, tr.29, 69]. Hai kh¸i niÖm thanh

vµ qu©n tö ë ®©y thÓ hiÖn phÈm chÊt, gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ ®−îc ®¸nh gi¸, kh¼ng

®Þnh lµ h¬n sù giµu cã cña nh÷ng h¹ng ng−êi sèng nh¬ bÈn ("phó träc"), h¬n

sù giµu cã cña nh÷ng kÎ cã ®Çu ãc, bông d¹ hÑp hßi, nhá nhen, ti tiÖn ("tiÓu

nh©n"). Nh÷ng c©u tôc ng÷, mÖnh ®Ò trªn còng nh− hÇu hÕt sè l−îng tôc ng÷

ViÖt Nam ®Òu rÊt ng¾n gän nh−ng diÔn ®¹t ®−îc trän vÑn vµ s¸ng râ mét ý

t−ëng, néi dung. TiÕp cËn, b×nh phÈm nh÷ng c©u triÕt luËn ®ã nªn cã sù tinh

tÕ ®Ó kh«ng bá sãt, dÉn ®Õn c¸ch hiÓu phiÕn diÖn, thËm chÝ sai lÇm. Cha «ng

ta vµ t¸c gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam t«n vinh, ®Ò cao gÇn nh− ®Õn møc tuyÖt ®èi

ho¸ phÈm chÊt ®¹o ®øc trong mèi t−¬ng quan víi sù giµu cã cña bän ng−êi

®· v« t×nh hoÆc lµ cã ý thøc ®¸nh mÊt nh©n phÈm cña m×nh, vµ v× thÕ, bao

hµm th¸i ®é h¹ thÊp, phØ b¸ng sù giµu cã b»ng c¸ch lµm bÊt chÝnh, giÉm ®¹p

lªn c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc chø kh«ng ph¶i lµ phñ ®Þnh sù giµu nãi chung, cµng

kh«ng ph¶i lµ phñ ®Þnh thùc tÕ nhiÒu tiÒn cña b»ng c¸ch lµm chÝnh ®¸ng. Néi

dung còng nh− tinh thÇn ®Ých thùc cña nh÷ng c©u tôc ng÷ ®· dÉn so s¸nh

phÈm chÊt ®¹o ®øc víi sù giµu cã lµ nh− thÕ. Giíi nghiªn cøu cÇn chó ý ®Ó

tiÕp cËn vµ gi¶i tr×nh kho tµng t¸c phÈm d©n gian mang nhiÒu ý nghÜa (triÕt

häc, v¨n häc, kinh tÕ häc, x· héi häc, chÝnh trÞ häc, v.v.) ®óng víi nguyªn

b¶n cña nã.

Nh©n bµn vÒ t×nh yªu, h«n nh©n, t¸c gi¶ tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam còng tr×nh bµy nhiÒu triÕt lý kh¼ng ®Þnh ®¹o ®øc cña con ng−êi lµ mét gi¸ trÞ cao quý h¬n tiÒn b¹c, vËt chÊt.

LÞch sö ®· chøng minh vµ thÕ giíi tõng chøng kiÕn d©n téc ViÖt Nam, con ng−êi ViÖt Nam vèn giµu lßng nh©n ®¹o, träng nghÜa t×nh. NhiÒu nam thanh niªn vµ thiÕu n÷ cña chóng ta còng mang phÈm chÊt ®¹o ®øc trªn lµ lÏ ®−¬ng nhiªn vµ tÊt yÕu. Hä chøng tá ®iÒu ®ã trªn kh«ng Ýt ph−¬ng diÖn vµ mèi quan hÖ x· héi. Trong t×nh yªu h«n nh©n, hä coi träng, t«n vinh gi¸ trÞ

®¹o ®øc h¬n h¼n cña c¶i vËt chÊt. C©u d©n ca "T×nh th−¬ng qu¸n còng nh− nhµ / LÒu tranh cã nghÜa h¬n toµ ngãi x©y" [96, tr.855] ®−îc h¸t kh¸ nhiÒu t¹i B×nh TrÞ Thiªn vµ Nam Trung bé cïng víi hµng lo¹t c©u, bµi ca dao, d©n ca kh¸c. C©u sau ®©y, ®−îc ng©m vÞnh ë nhiÒu vïng, miÒn ®· minh chøng cho nhËn xÐt trªn lµ chÝnh x¸c: "Ch¼ng qua duyªn nî trêi sanh / Tham v× nh©n ng·i, chí lîi danh ch¼ng mµng" [1, tr.334]. §ã lµ t©m tr¹ng, quan niÖm chung cña c¶ nam vµ n÷ tuæi trÎ ViÖt Nam tá ra chØ nhÊn m¹nh, coi träng phÈm chÊt ®¹o ®øc chø kh«ng hÒ m¬ −íc, cÇu mong tiÒn cña vµ nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c ë ng−êi yªu cña m×nh.

Quan t©m nhiÒu vµ quý träng phÈm chÊt ®¹o ®øc ë ng−êi yªu, th−¬ng ng−êi yªu cã nghÜa bÊt kÓ ý trung nh©n cña m×nh cßn nghÌo khã, ®ã lµ t×nh c¶m ®Ñp, nh−ng v× thÕ mµ kh«ng mét chót nghÜ tíi lîi Ých vËt chÊt cïng c¸c nhu cÇu kh¸c cña con ng−êi th× ch−a h¼n ®· ®óng nÕu nh− kh«ng muèn nãi lµ sai lÇm

®Õn cùc ®oan. Mçi c¸ nh©n ®Òu muèn ng−êi yªu cã phÈm chÊt ®¹o ®øc đến mức

lý tưởng, ®ång thêi cßn cÇu mong, thËm chÝ lµ kú väng ë ng−êi yªu cña m×nh

cã nhiÒu tiÒn b¹c, giµu sang, phó quý mét c¸ch chÝnh ®¸ng. Tr¨n trë, suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò ®ang bµn, tin r»ng cã nhiÒu ng−êi trong giíi nghiªn cøu cïng chung

nhËn xÐt: c©u "Tham v× nh©n ng·i, chí lîi danh ch¼ng mµng" ph¶i ghi nhËn lµ rÊt ®¹t vÒ mÆt h×nh thøc nghÖ thuËt, nhÞp ®iÖu, ©m h−ëng, nh−ng xÐt néi dung th× thÊy nã ngoµi khÝa c¹nh ®¸ng ghi nhËn lµ ®Ò cao (cho dï cã phÇn th¸i qu¸, ®Õn møc tuyÖt ®èi ho¸) gi¸ trÞ ®¹o ®øc trong t×nh yªu, cßn mang yÕu tè phi lý, rÊt xa l¹ víi cuéc sèng ®êi th−êng. Trªn ®êi nµy, tõ tr−íc ®Õn nay, còng nh− tõ

b©y giê vÒ sau ®· vµ sÏ kh«ng cã mét con ng−êi hiÖn thùc, b×nh th−êng nµo l¹i chØ chó ý ®Õn gi¸ trÞ, phÈm chÊt ®¹o ®øc, "ch¼ng mµng" tøc lµ kh«ng nghÜ tíi, kh«ng cã nhu cÇu vÒ vËt chÊt vµ c¸c yÕu tè tinh thÇn kh¸c.

Trë lªn bµn s¬ bé mÊy triÕt lý trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam

ph¶n ¸nh quan niÖm chung cña c¶ nam n÷ thanh niªn t«n vinh, kh¼ng ®Þnh

phÈm chÊt ®¹o ®øc cña con ng−êi cao quý h¬n tiÒn b¹c, vËt chÊt. TiÕp theo sÏ

®Ò cËp t− t−ëng, t×nh c¶m riªng cña mçi giíi trÎ n−íc ta vÒ gi¸ trÞ nãi trªn.

"Ch¶ tham mÉu c¶ ruéng liÒn / Tham v× c¸i nÕt, c¸i duyªn anh ®å"

[96, tr.135] lµ c©u ca dao diÔn t¶ mét c¸ch cã h×nh ¶nh vµ mµu s¾c t©m lý,

t×nh c¶m cña thiÕu n÷ kh«ng cÇu mong ®Õn møc th¸i qu¸ vÒ vËt chÊt, ng−îc

l¹i, ham muèn rÊt nhiÒu vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc ë ng−êi yªu cña m×nh. C«

g¸i trong t¸c phÈm ®· dÉn, kh«ng ham muèn qu¸ ®¸ng, chø kh«ng ph¶i lµ

lo¹i bá nhu cÇu vÒ vËt chÊt cña ng−êi yªu dµnh cho m×nh. Nh−ng, nh©n vËt

tr÷ t×nh Êy tá ra hµi lßng vµ cã nhu cÇu cao, ®Õn møc lý t−ëng ho¸, vÒ c¸i

nÕt (®¹o ®øc) cña ng−êi yªu. §ã lµ nh÷ng nhu cÇu mang tÝnh hiÖn thùc cña

con ng−êi nãi chung, cña phô n÷ nãi riªng. Kho tµng t¸c phÈm d©n gian

®−îc kh¶o s¸t ë ®©y ®· ph¶n ¸nh ®iÒu ®ã b»ng nh÷ng c©u triÕt luËn vÒ ®¹o

®øc ®Ó l¹i Ên t−îng s©u s¾c n¬i t©m trÝ ®éc gi¶. Vî chång g¾n bã, th−¬ng

yªu nhau cho ®Õn trän ®êi vµ hÕt søc chó ý ®Ó kh«ng mÊt ®i danh dù, ®ã

còng lµ nguyÖn −íc cña tuyÖt ®¹i bé phËn phô n÷ ViÖt Nam. T¸c gi¶ bµi

d©n ca B×nh TrÞ Thiªn sau ®©y thÓ hiÖn thùc tÕ ®ã còng b»ng nh÷ng c©u triÕt

luËn vÒ coi träng ®¹o ®øc h¬n sù giµu sang phó quý khiÕn cho ng−êi ®äc vµ

nghiªn cøu rÊt khã cã thÓ quªn ®−îc: "Dßng n−íc s«ng H−¬ng con ®−êng

th−¬ng m·i / Xu«i vÒ tø h¶i b¸ nghÖ sanh nhai / Em kh«ng tham n¬i phó

quý sang ®µi / Tham anh cã lßng chung thuû, dï cã ®ãi khã c¬ nµi còng

träng danh" [96, tr.755].

HÇu hÕt c¸c chµng trai trÎ vµ thiÕu n÷ ViÖt Nam tá ra rÊt coi träng phÈm

chÊt ®¹o ®øc ë ng−êi yªu cña m×nh h¬n tiÒn tµi, vËt chÊt. Kho tµng ca dao do

nh÷ng ng−êi b×nh d©n cña chóng ta s¸ng t¹o nªn ®· nhiÒu lÇn ghi nhËn ®iÒu ®ã:

"Anh th−¬ng em kh«ng ph¶i th−¬ng b¹c víi tiÒn / Mµ th−¬ng ng−êi nh©n hËu,

l−u truyÒn kiÕp sau", "Qua kh«ng ham réng ruéng lín v−ên / Ham v× nh©n ng·i

cang th−êng mµ th«i" [1, tr.622], "Giµu bªn cöa ngâ kh«ng mµng / Khã mµ cã

nghÜa b¨ng ngµn t×m ®i" [96, tr.832]. Râ rµng lµ c¶ ë ®©y n÷a, ®éc gi¶ nãi chung,

ng−êi nghiªn cøu nãi riªng còng ®−îc c¶m ho¸, hÊp dÉn bëi mét hÖ c©u triÕt luËn

cña c¸c t¸c gi¶ ca dao, d©n ca ViÖt Nam t«n vinh ®¹o ®øc khi ®Ò cËp vÊn ®Ò t×nh

yªu ®«i løa.

Nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn ®©y chøng tá kh«ng Ýt t¸c gi¶ trong kho tµng

tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· t«n vinh ®¹o ®øc cña con ng−êi mét

c¸ch kh¸ thuyÕt phuc, th«ng qua nhiÒu ph−¬ng thøc: luËn chøng ®¹o ®øc lµ gi¸

trÞ ®−îc chó ý, coi träng trªn hÕt, tr−íc tiªn; nhÊn m¹nh ®¹o ®øc lµ c¬ së cña

t×nh yªu, h«n nh©n; nhËn xÐt, kÕt luËn gi¸ trÞ ®¹o ®øc h¬n h¼n vÎ ®Ñp h×nh thøc;

ph©n tÝch, kh¼ng ®Þnh ®¹o ®øc cña con ng−êi cao quý h¬n tiÒn b¹c, vËt chÊt.

2.1.2. §¹o ®øc, mét gi¸ trÞ cÇn quan t©m gi¸o dôc

TiÕp cËn kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam th× mét ®iÒu dÔ nhËn

thÊy lµ t¸c gi¶ cña di s¶n mang nhiÒu ý nghÜa nµy ®· cã quan niÖm vµ nhÊn m¹nh

®¹o ®øc, ®Æc tr−ng b¶n chÊt cña con ng−êi cÇn ®−îc quan t©m gi¸o dôc.

NhiÒu c©u tôc ng÷ sau ®©y võa lµ sù ph¶n ¸nh thùc tÕ ®êi sèng, võa lµ

sù gi¸o dôc con ng−êi ®øc tÝnh khiªm tèn. "B¶y m−¬i ch−a ®ui ch−a quÌ, chí

khoe r»ng tèt" [1, tr.28]. C©u triÕt luËn nh©n sinh nµy khiÕn tÊt c¶ nh÷ng ai cã

suy nghÜ vÒ cuéc sèng ®Òu ph¶i l−u t©m. Cho ®Õn nay, xÐt trªn ph¹m vi toµn

thÕ giíi, chø kh«ng ph¶i lµ cña riªng mét quèc gia, d©n téc nµo th× thÊy ng−êi

ë tuæi b¶y m−¬i ®· vµo h¹ng, bËc sèng l©u, tõng tr¶i. C©u "Nh©n sinh thÊt thËp

cæ lai hy", nghÜa lµ "Ng−êi thä b¶y m−¬i x−a nay hiÕm" cña §ç Phñ, nhµ th¬

næi tiÕng sèng vµ tr−íc t¸c vµo ®êi nhµ §−êng, Trung Quèc, tá ra cã gi¸ trÞ

tr−êng cöu bëi nã ph¶n ¸nh ®óng, chÝnh x¸c thùc t¹i kh¸ch quan. D©n téc ta

cã truyÒn thèng t«n träng nh÷ng vÞ cao tuæi lµ do líp ng−êi giµ Êy cã nhiÒu

thêi gian cèng hiÕn, ®ãng gãp cho cuéc ®êi, cho x· héi vµ kh«ng Ýt kinh

nghiÖm, kiÕn thøc ®−îc tÝch luü qua bao th¸ng, n¨m. NhËn xÐt Êy tuyÖt ®èi

kh«ng hÒ m©u thuÉn, lo¹i trõ ý kiÕn nµy: nh÷ng ai ®ã cho dï sèng thä, giµ c¶,

thªm n÷a, cã d¸ng vÎ bÖ vÖ, oai phong nh−ng sù thËt l¹i lµ vËt c¶n cña sù ph¸t

triÓn x· héi, cã ®Çu ãc tÝnh to¸n nhá män, thiÕu qu¸ nhiÒu nh©n c¸ch, cã hµnh

vi ph¶n con ng−êi, v« ®¹o ®øc, v.v. th× nh©n d©n ta ngoµi th¸i ®é xem th−êng,

khinh bØ, sÏ kh«ng cßn mét sù ®¸ng kÝnh nµo dµnh cho hä. Trë l¹i c©u tôc ng÷

trong kho tµng t¸c phÈm d©n gian ®· dÉn ë trªn ("B¶y m−¬i..."). Ghi nhËn thùc

tÕ vµ triÕt lý vÒ ®iÒu ®ã, ng−êi lµm tôc ng÷ muèn kh¼ng ®Þnh vµ gi¸o dôc ®øc

khiªm tèn cho c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai cña d©n téc ta. Néi dung c©u

triÕt luËn nµy khuyªn, chØ gi¸o con ng−êi kh«ng nªn chñ quan, tù m·n, tù

®¸nh gi¸ cao vÒ m×nh, mµ lu«n ph¶i thËn träng, khiªm tèn. Nh÷ng c©u tôc

ng÷, ch¼ng h¹n "¤ng b¶y m−¬i häc «ng b¶y mèt", thÝ dô kh¸c "Häc thÇy

kh«ng tµy häc b¹n" [1, tr.128, 85], cïng chñ ®Ò víi c©u trªn, song chuyÓn

t¶i mét néi dung míi. Qua Ýt t¸c phÈm tôc ng÷ ®ã, ®éc gi¶ thÊy d©n téc ta

vèn cã ®øc khiªm tèn, ®óng møc vµ ®¸ng quý biÕt bao. Nh÷ng vÞ cao niªn

ng−êi ViÖt Nam vÉn c¶m thÊy kiÕn thøc cña m×nh thiÕu hôt, cÇn ®−îc bæ

tóc b»ng ph−¬ng thøc häc tËp: ng−êi trÎ h¬n (b¶y m−¬i) häc ng−êi giµ h¬n

(b¶y mèt), ng−êi giµ häc ng−êi cao tuæi h¬n. Líp trÎ nãi riªng, d©n ta nãi

chung ®· nhËn ra r»ng, cÇn ph¶i häc tËp kh«ng chØ b»ng mét con ®−êng,

mét ph−¬ng thøc. §ång m«n, ®ång tuæi häc thÇy vµ cßn kh«ng quªn häc

tËp lÉn nhau n÷a. C©u tôc ng÷ "Con h¬n cha lµ nhµ cã phóc" [1, tr.53] ngoµi

sù kh¸i qu¸t, diÔn t¶ niÒm vui, tù hµo cña bËc cha «ng vÒ sù thµnh ®¹t, tiÕn

bé cña con ch¸u trong gia ®×nh, dßng hä cßn hµm ý ng−êi lín tuæi vµ ng−êi

giµ nãi chung ph¶i cã sù khiªn tèn, nªn häc tËp c¶ thÕ hÖ trÎ. "HËu sinh kh¶

uý" [1, tr.84] lµ mÖnh ®Ò chøng tá t¸c gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam còng nh− cha

«ng ta rÊt quý träng, kh©m phôc líp trÎ khi thÊy hä ®· ph¸t lé tµi n¨ng.

TÝnh kh¸ch quan cña sù thÓ hiÖn nhËn xÐt, ý t−ëng trªn l¹i cho ®éc gi¶ vµ

ng−êi nghiªn cøu rót ra ®−îc kÕt luËn kh«ng hÒ vâ ®o¸n nh− sau: nh÷ng bËc

cha «ng cña d©n téc ta kh«ng chØ ngîi ca, mµ cßn biÕt häc tËp ë líp trÎ, líp

ch¸u con cña m×nh. Nh− vËy, th«ng qua nh÷ng nhËn xÐt kh¸i qu¸t, m« t¶ vÒ

viÖc häc tËp lÉn nhau (ng−êi giµ häc ng−êi giµ h¬n, giµ häc trÎ, trÎ häc thÇy

vµ cßn häc chóng b¹n,v.v.) cña nh÷ng líp ng−êi ViÖt Nam trong lÞch sö, t¸c

gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam ®· rÊt cã ý thøc gi¸o dôc ®øc tÝnh khiªm tèn cho c¸c thÕ

hÖ hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai cña chóng ta.

VÉn víi môc ®Ých gi¸o dôc cho con ng−êi ®øc tÝnh khiªm tèn, c¸c t¸c

gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam cßn diÔn ®¹t triÕt lý cña m×nh b»ng nhiÒu c©u triÕt luËn:

"V¾ng sao h«m cã sao mai", "V¾ng tr¨ng cã sao, v¾ng ®µo cã lý" [1, tr.164],

v.v.. Nh÷ng c©u tôc ng÷ nµy mang nhiÒu ý nghÜa, nh−ng ë ®©y chØ xÐt vÒ gi¸

trÞ cña nã ®· c¶nh b¸o, gi¸o dôc con ng−êi cÇn ph¶i nhËn thøc ®−îc ®óng vÞ

trÝ, t¸c dông cña m×nh ®Õn møc ®é nh− thÕ nµo trong x· héi, tr−íc tËp thÓ.

Mçi con ng−êi cô thÓ lµ nhá bÐ vµ ®Òu cã thÓ ®−îc thay b»ng nh©n vËt

kh¸c, bëi vËy ph¶i khiªm tèn, kh«ng ngé nhËn vÒ vai trß quan träng cña

m×nh. Trong cuéc sèng ®êi th−êng, nhiÒu ng−êi cø tá ra cã sù kh¸c biÖt, tù

huyÔn hoÆc, cho m×nh lµ tµi, giái, ai ®ã ph¶i cÇn ®Õn m×nh, v¾ng m×nh th× ë

mét n¬i nµo ®Êy sÏ thiÕu hôt, mÊt m¸t, tæn thÊt lín ®Õn møc kh«ng thÓ bï

®¾p ®−îc. Cã ng−êi lÇm t−ëng r»ng chØ anh (hoÆc chÞ) ta míi lµm ®−îc

chøc thñ tr−ëng c¬ quan. Kh¸ nhiÒu nh©n vËt ngì r»ng c¬ quan sÏ khã kh¨n

l¾m trong viÖc t×m kiÕm ng−êi lµm thay c«ng viÖc mµ hä ®ang g¸nh v¸c khi

hä ®−îc cÊp d−íi ®Ò nghÞ, cÊp trªn nhÊc lªn chøc vô cao h¬n, v× thÕ ph¶i

thuyªn chuyÓn c«ng t¸c. Kh«ng Ýt ng−êi am hiÓu vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o, vÒ vÊn

®Ò d©n chñ, vÒ khoa häc chÝnh trÞ ®Õn møc cßn qu¸ h¹n chÕ, cô thÓ lµ ch−a

cã mét s¶n phÈm nghiªn cøu nµo ®−îc x· héi ho¸ - ®¨ng t¹p chÝ, hoÆc ®¨ng

tuÇn b¸o, hoÆc ®¨ng nhËt b¸o -, thÕ mµ cø ph¸n xÐt ch¼ng cã søc thuyÕt

phôc, lý lÏ g× ®èi víi nhiÒu t¸c phÈm nghiªn cøu cã tÇm cì vÒ t«n gi¸o, vÒ

d©n chñ nãi riªng, vÒ khoa häc chÝnh trÞ nãi chung. Hä thiÕu khiªm tèn häc

hái thªm trong s¸ch b¸o, ë thÇy, b¹n, ®ång nghiÖp ®Ó bæ tóc kiÕn thøc, mµ

chØ b»ng chót Ýt hiÓu biÕt ®· häc ®−îc qua tr−êng líp, råi phª ph¸n, phñ

®Þnh gi¸o s− nµy, t¸c gi¶ nghiªn cøu kia mét c¸ch v« téi v¹. Ngé nhËn vÒ

kh¶ n¨ng tµng Èn trong con ng−êi m×nh vµ thiÕu mét ®øc tÝnh khiªm tèn

nh− vËy, ai ®ã tÊt sÏ cã hy väng lín. Hy väng Êy kh«ng trªn c¬ së hiÖn thùc

th× sím muén sÏ nhËn ra v« väng vµ tan vì lµ lÏ ®−¬ng nhiªn. Mong r»ng,

nh÷ng ng−êi ch−a nhËn thøc ®−îc chÝnh x¸c vÒ vai trß quan träng cña m×nh

h·y ®äc vµ c¶m nhËn kh«ng sai nh÷ng c©u tôc ng÷ ®· dÉn ë trªn ®Ó may

ch¨ng biÕt tù kiÓm, thÊy m×nh lµ ng−êi chẳng mÊy gi¸ trÞ, ph¶i khiªm tèn

häc hái thªm vµ thËn träng h¬n trong viÖc nhËn xÐt, phª ph¸n còng nh−

®óng møc trong c«ng t¸c vµ quan hÖ x· héi.

T¹i kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam cã nhiÒu c©u mang néi

dung, ý nghÜa gi¸o dôc vÒ tinh thÇn, tÊm lßng vµ hµnh ®éng vÞ tha cho c¸c

thµnh viªn trong x· héi.

Mét biÓu hiÖn cña tinh thÇn, tÊm lßng vÞ tha Êy lµ cøu gióp ng−êi kh¸c

khi gÆp khã kh¨n, ho¹n n¹n. Cã c¶ mét hÖ c©u tôc ng÷ ViÖt Nam vÒ vÊn ®Ò

nµy ®· lµm lay ®éng n¬i t©m hån tÊt c¶ nh÷ng ®éc gi¶ cã l−¬ng tri: "Cøu nhÊt

nh©n ®¾c v¹n phóc", "Cøu ®−îc mét ng−êi, phóc ®¼ng hµ sa", "DÉu x©y chÝn

bËc phï ®å, kh«ng b»ng lµm phóc cøu cho mét ng−êi" [1, tr.60, 62]. Hai c©u

®Çu chØ kh¼ng ®Þnh mµ kh«ng chøng minh, vµ thùc chÊt, ®ã lµ sù m« pháng

gi¸o lý cña ®¹o PhËt, nh−ng dÉu sao, vÉn mang gi¸ trÞ kªu gäi, t¸c ®éng vÒ

mÆt tinh thÇn, ®¹o ®øc tíi ng−êi l·nh héi. C©u cuèi (thø ba) lµ sù diÔn gi¶i

ng¾n gän nh−ng s¸ng râ ý t−ëng cña ng−êi lµm tôc ng÷ ViÖt Nam. T¸c gi¶ thÓ

hiÖn mét c¸ch cã søc thuyÕt phôc: x©y chÝn bËc th¸p thê PhËt (phï ®å) rÊt

c«ng phu hÕt nhiÒu tiÒn cña lµ viÖc lµm t«n nghiªm, ®¸p øng nhu cÇu t©m linh

cña ®«ng ®¶o PhËt tö, nh−ng nã cã phÇn xa rêi cuéc ®êi, kh«ng thiÕt thùc

b»ng cøu mét con ng−êi cô thÓ lóc gÆp nguy khèn. Vµ vÉn theo ®©y th× hµnh

®éng vÞ tha, gióp nh÷ng c¸ nh©n tån t¹i hiÖn thùc trªn trÇn gian nµy trong hoµn

c¶nh khã kh¨n sÏ mang ý nghÜa rÊt lín, h¬n c¶ viÖc t¹o lËp n¬i thê PhËt. Cho

nªn, cã thÓ nãi, gi¸o dôc tinh thÇn, tÊm lßng vµ hµnh ®éng vÞ tha, ng−êi lµm

t¸c phÈm nãi trªn ®· kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o ®øc, tinh thÇn cao quý cña con

ng−êi. §©y còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng khÝa c¹nh cèt tö lµm nªn søc sèng

cña tôc ng÷ ViÖt Nam.

Mét biÓu hiÖn kh¸c n÷a chøng tá t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt

Nam quan t©m gi¸o dôc tÊm lßng vµ hµnh ®éng vÞ tha lµ kªu gäi, lµm thøc dËy

t×nh yªu th−¬ng cña nh÷ng con ng−êi cïng nguån céi. Cã kh«ng Ýt c©u tôc

ng÷, bµi ca dao khi nã ®−îc ®äc lªn ®· lµm xóc ®éng vµ c¶m ho¸ t−¬ng ®èi

nhiÒu ng−êi. T¸c phÈm tôc ng÷ sau ®©y mang tÝnh chÊt ngô ng«n, nãi vÒ loµi

vËt ®Ó kªu gäi con ng−êi h·y yªu th−¬ng, kh«ng tranh giµnh víi nh÷ng ai sinh

ra tõ mét nguån céi víi m×nh: "Kh«n ngoan ®¸ ®¸p ng−êi ngoµi, gµ cïng mét

mÑ chí hoµi ®¸ nhau" [1, tr.90]. Bµi ca dao "NhiÔu ®iÒu phñ lÊy gi¸ g−¬ng /

Ng−êi trong mét n−íc ph¶i th−¬ng nhau cïng / BÇu ¬i th−¬ng lÊy bÝ cïng /

Tuy r»ng kh¸c gièng nh−ng chung mét giµn" [45, tr.80] ®· diÔn ®¹t mét c¸ch

cã h×nh ¶nh vµ mµu s¾c vÒ t×nh yªu th−¬ng, ®ïm bäc lÉn nhau cña nh÷ng

ng−êi cã chung Tæ quèc, quª h−¬ng. NhiÔu ®iÒu lµ thø v¶i t¬, mÆt næi c¸t,

mµu ®á hång ®−îc phñ lªn g−¬ng lång trong khung ®Æt trªn bµn thê trang

träng. NhiÔu ®iÒu che bôi bÆm cho g−¬ng ®−îc trong. G−¬ng trong s¸ng lµm

cho nhiÔu hång thªm rùc rì. G−¬ng ®Æt trªn gi¸. G−¬ng thªm ®Ñp nhê gi¸ ®ì vµ

nhiÔu phñ. Gi¸ g−¬ng vµ nhiÔu ®iÒu t¹o nªn h×nh ¶nh ®Ñp, mµu s¾c t−¬i s¸ng,

trong vµ g¾n bã chÆt chÏ, n−¬ng tùa vµo nhau, b¶o vÖ cho nhau, cïng lµm t¨ng vÎ

®Ñp vµ gi¸ trÞ cña mçi c¸i t¹i n¬i thê phông mang nhiÒu ý nghÜa ®¹o ®øc. Miªu

t¶ nhiÔu ®iÒu phñ trªn g−¬ng lång trong gi¸ nh− thÕ, t¸c gi¶ bµi d©n ca liªn

t−ëng, nh¾c nhë, kªu gäi nh÷ng ng−êi trong cïng mét n−íc, tõ cïng mét gèc

mµ ra th× ph¶i th−¬ng yªu, ®ïm bäc nhau, t¹o nªn sù cè kÕt bÒn chÆt. ViÕt c©u

cuèi bµi ca dao trªn ("BÇu ¬i th−¬ng lÊy bÝ cïng / Tuy r»ng kh¸c gièng nh−ng

chung mét giµn"), mét lÇn n÷a, t¸c gi¶ tá ra chó träng gi¸o dôc tÊm lßng, ý

thøc vÞ tha trong nh÷ng con ng−êi cïng chung mét gèc. B»ng thñ ph¸p ho¸n

dô ("BÇu" thay cho mét con ng−êi nµy, "bÝ" chØ mét c¸ nh©n kh¸c nµo ®ã) t¸c

gi¶ gi¸o dôc, kªu gäi tinh thÇn, tÊm lßng vµ hµnh ®éng vÞ tha cña c¸c thµnh

viªn trong x· héi, bëi v×, nh− lập luận tại kho tàng ca dao, d©n ca: bÇu, bÝ tuy

kh¸c nhau nh−ng ®Òu cã chung nguån gèc ("mét giµn").

Cßn cã thÓ t×m thÊy trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam

nh÷ng c©u triÕt luËn nh»m gi¸o dôc tinh thÇn, tÊm lßng vµ hµnh ®éng v× sù

nghiÖp chung cña con ng−êi: "Trong vò trô nam nhi lµ phËn sù / §øng lµm giai

nÈy chÝ kinh lu©n / Trªn v× n−íc d−íi v× d©n / Nªn nçi ph¶i xuÊt th©n mµ g¸nh

v¸c / Cã sù nghiÖp ®øng cïng ®Êt n−íc / Kh«ng c«ng danh n¸t víi cá c©y" [96,

tr.338]. T¸c phÈm nµy nhÊn m¹nh tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, lý t−ëng chÝnh trÞ x·

héi cña c¸c chµng trai trÎ. Theo khóc h¸t d©n ca Êy, nh÷ng nam thanh niªn cña

chóng ta ph¶i tham gia ho¹t ®éng chÝnh trÞ, ®¶m nhiÖm nh÷ng c«ng viÖc träng

®¹i v× d©n, v× n−íc, v× sù nghiÖp chung ®Ó kh«ng ph¶i hæ thÑn bëi kh«ng hoµn

thµnh ®−îc nhiÖm vô cã ý nghÜa lín. §Õn ®©y nhiÒu ng−êi cã sù liªn t−ëng víi

®o¹n ®éc tho¹i néi t©m cña Paven Carsaghin, nh©n vËt chÝnh diÖn trung t©m

trong tiÓu thuyÕt lõng danh cña nhµ v¨n céng s¶n ng−êi Nga Nhic«lai

¤xt¬rèpxki: c¸i cao quý nhÊt cña con ng−êi lµ cuéc sèng, mçi ng−êi chØ sèng

cã mét lÇn, v× thÕ ta ph¶i sèng sao ®Ó kh«ng c¶m thÊy hoµi phÝ, hæ thÑn, ®Ó khi

nh¾m m¾t xu«i tay cã thÓ tù hµo r»ng ®· cèng hiÕn tÊt c¶ trÝ tuÖ vµ søc lùc, gãp

phÇn vµo sù nghiÖp ®Êu tranh gi¶i phãng loµi ng−êi. §o¹n ®éc tho¹i rÊt næi

tiÕng Êy vµ nh÷ng c©u d©n ca triÕt lý vÒ tinh thÇn, hµnh ®éng vÞ tha, v× sù nghiÖp

chung ®· dÉn vµ bµn luËn ë trªn kh¸ gièng nhau c¶ vÒ néi dung, ý nghÜa, c¶ vÒ

©m h−ëng vµ cã søc truyÒn c¶m l¹ kú.

PhÈm chÊt ch©n thËt, nghÜa t×nh, chung thuû ®−îc c¸c t¸c gi¶ tôc ng÷,

th¬ ca d©n gian ViÖt Nam rÊt chó ý, quan t©m gi¸o dôc.

T¹i kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn cã kh¸ nhiÒu c©u tôc ng÷, ca dao, d©n ca

mang néi dung gi¸o dôc phÈm chÊt ch©n thËt cho con ng−êi trong lao ®éng

còng nh− ë ®êi sèng x· héi nãi chung: "¡n mÆn nãi ngay, h¬n ¨n chay nãi

dèi", "¡n ngay nãi thËt, mäi tËt mäi lµnh", "Tu th©n råi míi tÒ gia, lßng ngay

nãi thËt gian tµ mÆc ai", "Cña phi nghÜa cã giµu ®©u / ë cho ngay thËt, giµu

sau míi bÒn" [1, tr.23, 161, 732], v.v.. §ã lµ nh÷ng triÕt lý vÒ gi¸o dôc c¸ch

nãi, ¨n ë sao cho ch©n thËt cña con ng−êi ®−îc ph¶n ¸nh, kh¸i qu¸t trong khèi

l−îng t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam. S¸ng t¸c d©n gian cña d©n téc chøa

®ùng nhiÒu bµi h¸t mang néi dung, ý nghÜa gi¸o dôc gièng nh− hÖ c©u tôc ng÷

trªn ®©y. "Chóng t«i chÎ nøa ®an dÇn / Nãi thËt ng−êi gÇn, nãi dèi ng−êi xa"

[96, tr.135] lµ c©u d©n ca kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ, phÈm chÊt ch©n thËt vµ phñ ®Þnh

c¸ch nãi sai sù thËt, dèi tr¸ ra ®êi tõ nhËn xÐt, ®óc kÕt trong lao ®éng vµ cuéc

sèng x· héi. Trong c©u d©n ca Thanh Ho¸ nµy "§· thÒ ph¶i gi÷ lêi thÒ / §õng

nh− con kh¸ch tø bÒ hãt vang" [96, tr.584] th× phÇn ®Çu lµ lêi nh¾c nhë, gi¸o

dôc con ng−êi ph¶i chó ý, ch©n thËt trong nãi n¨ng, thÒ nguyÒn; cßn phÇn

sau lµ sù c¶nh b¸o, ng¨n chÆn mçi c¸ nh©n ®õng quªn lêi thÒ ®Ó råi muèn

nãi ®«ng, t©y, nam, b¾c nh− thÕ nµo còng ®−îc. Suy ngÉm nh÷ng triÕt lý

d©n gian trªn vÒ gi¸o dôc con ng−êi cÇn ph¶i nãi n¨ng, ph¸t ng«n ch©n thËt

vµ cã tr¸ch nhiÖm víi c©u ®· ph¸t ng«n, ®iÒu ®· thÒ, lêi ®· høa, chóng ta

thÊy, nãi thËt ®−îc nhiÒu ng−êi ®ång c¶m, cßn nÕu dÔ quªn ®i nh÷ng g×

m×nh ®· thÒ thèt vµ tha hå nãi n¨ng tuú tiÖn, xuyªn t¹c sù thËt th× dÔ ®¸nh

mÊt ®i niÒm tin tõ quÇn chóng.

NhiÒu t¸c gi¶ ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®· cã ý thøc nhÊn m¹nh, gi¸o

dôc phÈm chÊt ch©n thËt trong quan hÖ t×nh yªu nam n÷. Theo hä, c¶ hai giíi

trÎ ®Òu ph¶i th¼ng th¾n, kh«ng ®−îc gi¶ t¹o trong quan hÖ t×nh yªu ®«i løa.

C©u ca dao "Anh th−¬ng em, nãi thiÖt em nhê / Anh ®õng nãi g¹t, em chê hÕt

duyªn" [1, tr.181] lµ lêi cña mét c« g¸i cÇu mong vµ ®ßi hái ë ng−êi yªu cña

m×nh kh«ng ph¶i tiÒn cña nhiÒu, ®Þa vÞ cao sang, mµ lµ sù ch©n thËt cïng víi

viÖc lo¹i bá c¸i ®èi lËp víi ®øc tÝnh quý b¸u ®ã. Bµi d©n ca sau ®©y ®−îc h¸t

nhiÒu ë xø NghÖ, Nam Trung bé vµ B×nh TrÞ Thiªn: "§· th−¬ng th× th−¬ng

cho ch¾c / §· trôc trÆc th× trôc trÆc cho lu«n / §õng nh− con thá ®øng ®Çu

tru«ng / Khi vui th× giìn bãng khi buån th× bá ®i" [96, tr.685]. Nã ®· ®Ó l¹i Ên

t−îng s©u s¾c vÒ c¶ ý vµ lêi trong t©m trÝ ®éc gi¶, ng−êi nghe. T¹i ®Êy diÔn ®¹t

rÊt râ ý t−ëng, néi dung: ph¶i ch©n thËt, th¼ng th¾n trong quan hÖ t×nh yªu

nam n÷. Kh«ng chØ ph¸i ®Ñp cã thiªn chøc lµm vî, lµm mÑ, lo cho chång con,

th−¬ng chång con míi ®ßi hái phÈm chÊt ®ang bµn luËn t¹i ®©y trong t×nh yªu

®«i løa, mµ ngay c¶ nh÷ng chµng trai còng béc lé nhu cÇu ®ã. NhËn xÐt nµy cã

thÓ ®−îc lµm s¸ng tá b»ng ®o¹n ca dao: "Anh ®©y thËt khã kh«ng giµu / Cã lêi

nãi tr−íc kÎo sau phµn nµn / Khã kh¨n ta kiÕm ta ¨n / Giµu ng−êi cöa v¸n ngâ

ng¨n mÆc ng−êi / Khã kh¨n ®¾p ®æi lÇn håi / Giµu ng−êi ®· dÔ ®øng ngåi mµ

¨n" [1, tr.214]. Th«ng qua viÖc x©y dùng nh©n vËt tr÷ t×nh nam thanh niªn, t¸c

gi¶ bµi ca dao ®· m« t¶ mét tÊm g−¬ng ®Ó gi¸o dôc con ng−êi nãi chung, líp

trÎ nãi riªng ph¶i ch©n thµnh, nãi ®óng sù thËt, cho dï ®ã lµ ®iÒu khèn khã,

tµn nhÉn chóng ta kh«ng h»ng mong muèn.

Sèng cã nh©n nghÜa lµ mét chñ ®Ò, mét phÈm chÊt ®¹o ®øc ®−îc bµn

luËn kh¸ nhiÒu lÇn ®Ó cã t¸c dông gi¸o dôc mäi thµnh viªn cña x· héi trong

c¸c t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. "Thiªn tr−êng ®Þa cöu l©u

dµi / Chµng vÒ cã nhí nghÜa ng−êi hay kh«ng?" [1, tr.661]. §Êy lµ c©u ca

dao cã h×nh thøc thÓ hiÖn d−íi d¹ng c©u hái cña mét c« g¸i, thùc chÊt lµ ®Ó

kh¼ng ®Þnh, gi¸o dôc con ng−êi cÇn cã nh©n nghÜa, tøc lµ lßng yªu th−¬ng

vµ ®èi xö víi nhau theo lÏ ph¶i. Khóc ca dao sau ghi l¹i lêi cña mét chµng

trai nãi m×nh kh«ng quªn t×nh nghÜa ®ång thêi nh¾n göi, nh¾c nhë ý trung

nh©n còng sèng vµ hµnh ®éng nh− thÕ nµo ®Ó kh«ng ®¸nh mÊt phÈm chÊt

®¹o ®øc ®ã: "Gäi lµ gÆp gì gi÷a ®−êng / Tr¨m n¨m nhí m·i nghÜa n−êng

n−êng ¬i! / N−êng ®õng b−ím l¶ ong l¬i / Tham ph−êng l¾m cña, phô ng−êi

khã kh¨n" [1, tr.449]. Khi lµm lêi bµi d©n ca "Chµng ¬i thiÕp cã lçi lÇm /

Xin chµng ®ãng cöa ©m thÇm d¹y nhau" [96, tr.683], nghÖ sÜ - t¸c gi¶ b×nh

d©n kh«ng ph¶i lµ v« h×nh trung, mµ rÊt cã ý thøc kh¼ng ®Þnh phÈm chÊt

nghÜa t×nh cïng víi tÊm lßng ®é l−îng, bao dung cña con ng−êi sÏ cã t¸c

dông tÝch cùc, c¶i ho¸ vµ lµm cho thùc t¹i cuéc sèng trë nªn tèt ®Ñp h¬n.

TÝnh gi¸o dôc ®¹o ®øc râ rµng lµ ®· hµm chøa trong bµi d©n ca ®ã. Cuéc

sèng x· héi vµ nhiÒu gia ®×nh cho thÊy, cã khi chØ v× lçi lÇm ch¼ng mÊy hÖ

träng, nh−ng bëi cßn thiÕu, hoÆc ch−a chó träng ®óng møc c¸ch sèng nghÜa

t×nh s©u nÆng, nªn ®· dÉn ®Õn nh÷ng cuéc chia tay, sù ®æ vì cña kh«ng Ýt

cÆp vî chång ®Ó l¹i hËu qu¶ thËt khã kh¾c phôc, thËm chÝ kh«ng thÓ lÊy g×

bï ®¾p ®−îc trong suèt phÇn ®êi cßn l¹i cña ai ®ã lµ hiÖn th©n cña tÊn bi

kÞch do chÝnh m×nh lµ t¸c gi¶. NÕu ®· tõng tai nghe, m¾t thÊy nhiÒu thùc tÕ

cuéc sèng rÊt phò phµng, th× ch¾c h¼n kh«ng mét ng−êi nµo sèng néi t©m,

cã lßng th−¬ng yªu l¹i kh«ng suy nghÜ vµ ®−îc c¶m ho¸ bëi tÝnh gi¸o dôc

phÈm chÊt ®¹o ®øc sèng cã t×nh nghÜa trong c©u d©n ca trªn.

Trong quan hÖ t×nh yªu, h«n nh©n, th× chung thuû lµ mét phÈm chÊt ®¹o

®øc ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ chó träng bµn luËn mang tÝnh gi¸o dôc t¹i kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam.

Theo nh÷ng ng−êi s¸ng t¸c b×nh d©n lµ ®èi t−îng nghiªn cøu ë ®©y th× trong t×nh yªu h«n nh©n ph¶i thuû chung, g¾n bã víi nhau cho trän vÑn ®Õn hÕt

®êi, cßn nÕu kh«ng, sÏ lµ ®iÒu xÊu, h¬n n÷a, cßn m¾c träng téi. Nh÷ng c©u tôc ng÷, ca dao sau ®©y ®· chuyÓn t¶i néi dung, quan niÖm ®¹o ®øc ®ã: "§æi quÇn ®æi ¸o thêi hay, ®æi chång ®æi vî x−a nay ch¼ng lµnh" [1, tr.70]. "Lªn chïa th¸o v¸n nhæ ®inh / §èt chïa kh«ng téi b»ng m×nh bá ta" [96, tr.693]. T− t−ëng, triÕt lý nh©n sinh nµy trong s¸ng t¸c ®ang bµn luËn lµ sù ph¶n ¸nh ®óng ®êi sèng x· héi c¶ trong qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ ch¾c ch¾n cßn c¶ trong t−¬ng lai n÷a. Chóng ta ®·, ®ang vµ cßn thùc thi chÝnh s¸ch h«n nh©n tiÕn bé mét vî mét chång. Gi÷ g×n vµ gi¸o dôc phÈm chÊt chung thuû Êy nh− thÕ nµo? Ng−êi lµm tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam lËp luËn vµ chØ dÉn tiÕp: "Ch−a chång ®i häc ®i ngang, cã chång cø th¼ng mét ®µng mµ ®i" [1, tr.47]. "Anh Ba yªu ®Õn t«i ch¨ng? / Giã ®−a tr¨ng lµ tr¨ng ®−a giã / Thung th¨ng c¸ v−ît qua ®¨ng / Xin ®õng l¾m chèn nhiÒu n¬i nhì nhµng" [96, tr.35]. T¹i ®©y, t¸c gi¶ muèn nhÊn m¹nh, ®Ó cã phÈm chÊt chung thuû th× c¶ nh÷ng thiÕu n÷ vµ c¸c chµng trai ®Òu chØ cã nhí ®Õn, chØ dµnh t×nh c¶m, yªu th−¬ng cña m×nh cho mét ®èi t−îng, ®ã lµ ng−êi yªu, ng−êi b¹n ®êi cña m×nh. §iÒu Êy chøng tá, khi bµn luËn, gi¸o dôc phÈm chÊt chung thuû, nh÷ng ng−êi s¸ng t¸c tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®· ®ång quan ®iÓm víi t¸c gi¶ cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. Ph. ¡ngghen tõng nhÊn m¹nh trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu rÊt c«ng phu, ®å sé cña «ng, quyÓn Nguån gèc cña gia ®×nh, cña së h÷u t− nh©n vµ cña nhµ n−íc, r»ng: b¶n chÊt cña t×nh yªu nam n÷ "lµ kh«ng thÓ chia sÎ ®−îc" [10, tr.127]. Nh− thÕ, khi nhÊn m¹nh vµ gi¸o dôc phÈm chÊt, ®øc chung thuû trong quan hÖ t×nh yªu, h«n nh©n, ng−êi lµm t¸c phÈm d©n gian ViÖt Nam ®· ®Ó l¹i cho chóng ta t¸c phÈm tuy m¶nh mai, ng¾n gän vÒ sè ch÷, nh−ng bÊt hñ vÒ néi dung, t− t−ëng, cã gi¸ trÞ tr−êng cöu gièng nh− mÖnh ®Ò nói trên rÊt næi tiÕng t¹i triÕt häc mang tªn M¸c - mét trong hai ®Ønh cao nhÊt cña trÝ tuÖ loµi ng−êi ë thêi ®¹i hiÖn nay.

TiÕp tôc bµn luËn ®Ó gi¸o dôc phÈm chÊt ®¹o ®øc chung thuû, nhiÒu

t¸c gi¶ d©n ca Thanh Ho¸, d©n ca B×nh TrÞ Thiªn ®· nh¾c nhë nh÷ng phô n÷

ViÖt Nam ph¶i c¶nh gi¸c víi t¸c ®éng tõ ngo¹i c¶nh vµ kh«ng ®i theo dÊu

ch©n cña ai ®ã ®· trë thµnh tÊm g−¬ng ph¶n diÖn: "Cã chång thñ phËn thñ

duyªn / Tr¨m con b−ím ®Ëu cöa quyÒn xin lui" [96, tr.847]. ë ®©y, ng−êi

lµm lêi bµi d©n ca khuyªn b¶o nh÷ng phô n÷ trÎ cã chång h·y b»ng lßng víi

chøc vÞ duyªn phËn cña m×nh, kh«ng nªn ®ßi hái g× h¬n vµ cßn ph¶i biÕt

kh−íc tõ nh÷ng c¸m dç, hÊp dÉn b»ng tiÒn tµi, ®Þa vÞ, quyÒn lùc, v.v.. "§¸

vµng ®©y gi÷ mét mµu / Lßng son xin ®á lµu lµu chí phai / §õng nh− c« g¸i

Ch−¬ng §µi / Trí trªu bÎ liÔu tÆng ai véi vµng" [96, tr.584]. Trong d©n

gian, trong vèn tõ tiÕng ViÖt, hai ch÷ "®¸ vµng" ®−îc dïng ®Ó nãi lªn tÊm

lßng trung thµnh, thuû chung, t×nh yªu bÒn v÷ng cña ng−êi vî dµnh tÊt c¶

cho chång. C©u ®Çu cña khóc d©n ca trªn diÔn ®¹t néi dung Êy. C©u sau lµ

c¸ch nãi võa cã h×nh ¶nh và mµu s¾c (viªn "son" mµu "®á") vµ hai tõ mÖnh

lÖnh thøc ("chí phai") t¸c gi¶ d©n gian ViÖt Nam muèn l−u ý, gi¸o dôc chÞ

em phô n÷ cña chóng ta ph¶i cã tÊm lßng, ®¹o ®øc thuû chung, tr−íc sau

nh− mét. Trong t¸c phÈm ®ang ph©n tÝch ë ®©y, t¸c gi¶ cña nã cßn c¶nh b¸o

nh÷ng phô n÷ trÎ ViÖt Nam ®õng nh− c« LiÔu ë Ch−¬ng §µi, phÇn v× t¸c

®éng cña kh¸ch quan, lý do khác bởi ®øc ®é cña m×nh chØ ®Õn mét chõng

møc nhÊt ®Þnh nªn ®· d©ng tÆng c¸i lÏ ra kh«ng thÓ d©ng tÆng cho kÎ kh¸c

chång m×nh, v× thÕ kh«ng cßn lµ ng−êi chung thuû víi người bạn đời bëi

chiÕn tranh ph¶i xa nhµ, ®Õn n¬i trËn m¹c. Hµn Hoµnh Hñ lµ mét chµng trai

nghÌo nh−ng rÊt næi danh v× tµi n¨ng cña m×nh. Cã thÓ v× nghÌo, hoÆc

kh«ng h¼n lµ thÕ (?), nªn chµng kÕt duyªn víi ng−êi con g¸i hä LiÔu cã s¾c

®Ñp thËt quyÕn rò ë Ch−¬ng §µi (Tr−êng An, Trung Quèc ngµy x−a) nh−ng

lµ mét kü n÷ (lµm nghÒ m¹i d©m). DÉu sao th× ®Êy còng lµ mèi t×nh ®Ñp,

mét thiªn t×nh sö, cuéc h«n nh©n cña trai tµi, g¸i s¾c. ThÕ råi v× viÖc lín,

Hµn Hoµnh Hñ ph¶i ®i xa, ®Ó vî lµ nµng LiÔu ë l¹i Ch−¬ng §µi, kinh ®«

Trµng An. V× chiÕn tranh nªn suèt n¨m n¨m liÒn Hµn Hoµnh Hñ kh«ng vÒ

®−îc Trµng An ®Ó gÆp ng−êi vî xinh ®Ñp, yªu th−¬ng. M·i ®Õn khi ®Êt n−íc

t¹m yªn, Hµn Hoµnh Hñ míi trë l¹i ®−îc kinh ®« t×m vÒ phè Ch−¬ng §µi,

nh−ng kh«ng gÆp ®−îc vî. Nµng LiÔu ®· chÊp nhËn ®i theo lµm vî lÏ mét

vâ quan trong triÒu §−êng [100, tr.193-194; 76, tr.125-126]. Nµng LiÔu

được kể qua giai tho¹i nµy trong con m¾t, tr¸i tim vµ khèi ãc cña ng−êi

s¸ng t¸c d©n ca ViÖt Nam kh«ng ph¶i lµ tÊm g−¬ng s¸ng, chÝnh diÖn cho

chÞ em phô n÷ chóng ta häc tËp, h¬n thÕ n÷a, cßn lµ ®èi t−îng bÞ phñ ®Þnh,

phª ph¸n, chØ trÝch m¹nh mÏ mçi khi t¸c gi¶ nghiªn cøu hoÆc c¸n bé tuyªn

huÊn, hoÆc nhµ gi¸o nµo ®ã cÇn nhÊn m¹nh viÖc t«n vinh, gi¸o dôc phÈm

chÊt thuû chung víi chång cña phái đẹp n−íc ta.

T×m hiÓu kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam th× sÏ thÊy nh÷ng

ng−êi lµm khèi l−îng t¸c phÈm ®å sé nµy rÊt quan t©m gi¸o dôc ®¹o ®øc cho

con ng−êi b»ng chØ dÉn c¸ch hµnh ®éng ®óng møc. T¹i sao chØ dÉn hµnh ®éng

mµ l¹i nhËn xÐt, kh¼ng ®Þnh ®ã lµ ph−¬ng thøc gi¸o dôc ®¹o ®øc? Bëi v× phÈm

chÊt ®¹o ®øc cña mçi c¸ nh©n bao giê còng biÓu hiÖn ë hµnh ®éng, viÖc lµm

cña con ng−êi Êy. C©u tr¶ lêi ®ã kh«ng chØ cã c¬ së thùc tiÔn, thùc tÕ (trªn ®êi

nµy, nÕu lµ ng−êi cã phÈm chÊt tèt th× bao giê còng hµnh ®éng, lµm viÖc mang

tÝnh ®¹o ®øc, kh«ng ph¶n ®¹o ®øc), mµ cßn cã chç dùa vÒ lý luËn, chç dùa Êy

chÝnh lµ luËn ®iÓm rÊt næi tiÕng sau cña V. I. Lªnin: "XÐt ®o¸n mét con ng−êi

(vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc, chÝnh trÞ, t− t−ëng, v.v. - ng−êi trÝch) kh«ng nªn c¨n

cø vµo lêi ng−êi ®ã nãi hoÆc nghÜ vÒ b¶n th©n ng−êi ®ã nh− thÕ nµo, mµ ph¶i

c¨n cø vµo hµnh ®éng cña ng−êi ®ã" [110, tr.265]. Theo ph−¬ng ch©m nµy do

Lªnin ®Ò xuÊt, chØ gi¸o th× b×nh gi¸ ®¹o ®øc cña mét con ng−êi ph¶i dùa vµo

hµnh ®éng, viÖc lµm cña anh hay chÞ nµo đấy. Vµ vÉn theo lu¹n ®iÓm khoa häc

trªn th× gi¸o dôc ®¹o ®øc cho con ng−êi tÊt yÕu ph¶i chØ dÉn cho hä c¸ch thøc

hµnh ®éng, lµm viÖc ®óng vµ h−íng thiÖn, gièng nh− quan niÖm vµ chØ dÉn

cña c¸c t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

Mét trong nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam

lµ khuyªn nhñ, chØ gi¸o con ng−êi tr¸nh lµm nh÷ng ®iÒu x· héi vµ l−¬ng t©m

kh«ng cho phÐp. Khóc ca dao "C¬m tr¾ng nh−ng g¹o ng−êi ta / Cç bµy s½n

®Êy nh−ng ®µ cã n¬i / ¡n sao cho ®−îc mµ mêi / Th−¬ng sao cho ®−îc vî

ng−êi mµ th−¬ng" [1, tr.341] ®−îc ng©m vÞnh, h¸t x−íng ë nhiÒu vïng, miÒn

ViÖt Nam, võa nh− nh¾n nhñ khuyªn b¶o, võa nh− lêi c¶nh b¸o nh÷ng chµng

trai ®a t×nh kh«ng ®−îc cã hµnh ®éng tham lam trong lÜnh vùc t×nh c¶m, ®iÒu

mµ luËt ph¸p vµ ®Æc biÖt lµ d− luËn x· héi ®· nghiªm cÊm. ë ®Êy, t¸c gi¶ d©n

gian ViÖt Nam ®· khÐo lÐo kÕt hîp nhiÒu ph−¬ng thøc gi¸o dôc ®¹o ®øc trong

mét ®o¹n ca dao ng¾n: ph©n tÝch, diÔn gi¶i mét c¸ch luËn lý, chø kh«ng kh¼ng

®Þnh vâ ®o¸n, ®ång thêi cã lêi lÏ døt kho¸t, kiªn quyÕt.

Trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam cßn cã c¶ mét hÖ c©u triÕt luËn mang

ý nghÜa gi¸o dôc ®¹o ®øc b»ng c¸ch chØ dÉn, c¶nh b¸o con ng−êi ph¶i biÕt tù

giíi h¹n m×nh trong hµnh ®éng theo l−¬ng t©m cña toµn nh©n lo¹i. Xin trÝch ra

®©y mét sè, chø kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶, c©u nh− thÕ: "Hæ d÷ ch¼ng c¾n con",

"Cäp d÷ kh«ng ¨n thÞt con", "Hæ ch¼ng nì ¨n thÞt con", "Hïm d÷ ch¼ng nì ¨n

thÞt con" [21, tr.227, 451, 452, 456]. DiÔn t¶ d−íi h×nh thøc ngô ng«n vµ dïng

thñ ph¸p Èn dô, t¸c gi¶ nh÷ng c©u tôc ng÷ nµy cèt chuyÓn t¶i ®−îc nhiÒu

th«ng tin ®Õn ng−êi tiÕp cËn chóng nh»m gi¸o huÊn vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ hoµn

toµn cã d− kh¶ n¨ng lo¹i bá nh÷ng g× kh«ng nªn lµm, kh«ng thÓ thùc thi các

c«ng viÖc t¸ng tËn l−¬ng t©m mµ loµi ng−êi ®· lªn ¸n rÊt kÞch liÖt.

Trong cuéc sèng hiÖn thùc, ®êi th−êng, cã kh«ng Ýt tr−êng hîp v× hoµn

c¶nh cïng khèn khiÕn ng−êi ta ph¶i hµnh ®éng mét c¸ch bÊt ®¾c dÜ nh− ¨n

trém, ®¸nh c¾p cña c«ng, cña ng−êi kh¸c, v.v.. Sau nh÷ng viÖc lµm ph−¬ng h¹i

nhiÒu ®Õn phÈm chÊt ®¹o ®øc ®ã, d− luËn x· héi tÊt cã nh÷ng phÈm b×nh kh¸c

nhau: cã c¶ sù c¶m th«ng, ch©m ch−íc, cã c¶ sù kÕt ¸n nÆng nÒ. C©u triÕt luËn

"§ãi cho s¹ch, r¸ch cho th¬m" [21, tr.329] trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam

mang tÝnh nh©n v¨n s©u s¾c. Nã kh«ng bªnh vùc, bµo ch÷a cho hµnh ®éng sai

tr¸i (cho dï v× hoµn c¶nh buéc ph¶i cã hµnh ®éng ®ã) ®Õn møc th¸i qu¸. Nã

còng kh«ng luËn téi hµnh ®éng cùc ch¼ng ®· cña kÎ nghÌo ®ãi mét c¸ch

nghiªm kh¾c hoÆc ®Õn møc phò phµng. Nã gi¸o huÊn mét c¸ch nhÑ nhµng,

lµm thøc dËy l−¬ng t©m cña con ng−êi: dï nghÌo ®ãi còng ph¶i sèng, hµnh

®éng lµnh m¹nh, kh«ng ®−îc lµm nh÷ng viÖc xÊu xa, g©y tæn thÊt vÒ phÈm

chÊt ®¹o ®øc. C©u tôc ng÷ trªn chØ vÎn vÑn cã s¸u ch÷, nh−ng ®ã lµ mét triÕt lý

mang tÝnh kh¸i qu¸t cao, hµm chøa néi dung phong phó, ý nghÜa gi¸o dôc ®¹o

®øc s©u s¾c. V× thÕ, t×m hiÓu nã, nÕu chØ dõng l¹i bµn t¸n c¸i nghÜa ®en cña

c©u triÕt luËn Êy sÏ lµ phiÕn diÖn, thiÕu sãt lín.

"C¾t d©y bÇu d©y bÝ, ai nì c¾t d©y chÞ d©y em" [1, tr.35], "Døt d©y ai nì

døt chåi" [1, tr.63], v.v. lµ nh÷ng c©u tôc ng÷ ViÖt Nam thuéc lo¹i triÕt lý cã

néi dung, ý nghÜa réng lín vµ v−ît ra khái h×nh thøc ng«n ng÷ thÓ hiÖn nã.

Qua ®Êy, t¸c gi¶ d©n gian cña chóng ta ®· l−u ý ®iÒu nµy: trong hµnh ®éng,

con ng−êi ph¶i chó ý ®Ó kh«ng tæn h¹i ®Õn t×nh c¶m gi÷a anh, chÞ em, ®Ó

kh«ng triÖt bá ng−êi nèi dâi t«ng ®−êng, v.v. cña kÎ kh¸c, tøc lµ kh«ng lµm

tiÕp, lµm thªm nh÷ng g× mµ l−¬ng t©m cña mçi c¸ nh©n nãi riªng, cña loµi

ng−êi nãi chung kh«ng cho phÐp. §äc mÊy c©u trªn, nhiÒu ng−êi cã c¶m nhËn

vµ lÜnh héi ®−îc r»ng, cha «ng ta, d©n téc ta trong hµnh ®éng, viÖc lµm cña

m×nh ®· tá ra rÊt coi träng, chó ý ®Ó kh«ng ®¸nh mÊt ®i phÈm chÊt ®¹o ®øc. Di

s¶n tinh thÇn nµy, thiÕt t−ëng cÇn ®−îc c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai gi÷ g×n,

ph¸t huy.

VÒ chØ dÉn c¸ch hµnh ®éng cho con ng−êi, trong tôc ng÷ ViÖt Nam cßn

cã nhiÒu c©u triÕt luËn rÊt ®¸ng ®−îc suy nghÜ, t×m hiÓu. Theo t¸c gi¶ kho tµng

t¸c phÈm d©n gian lµ ®èi t−îng kh¶o s¸t ë ®©y th× con ng−êi kh«ng nªn ®i ®Õn

cùc ®oan mµ cÇn cã mét chõng møc nhÊt ®Þnh, ph¶i ®óng møc trong c«ng

viÖc, trong hµnh ®éng. "Cµng th¾m th× cµng chãng phai, thoang tho¶ng hoa

nhµi cµng ®−îc th¬m l©u" [1, tr.35]. Khi tiÕp cËn c©u triÕt luËn nµy chóng ta

thÊy nã cã phÇn trïng hîp víi mét nguyªn lý trong triÕt häc mang tªn M¸c nãi

vÒ ph¹m trï ®é, giíi h¹n cña mét ®é, ®¹i ®Ó lµ khi sù vËt, hiÖn t−îng cã sù

biÕn ®æi vÒ l−îng ®Õn qu¸ mét ®é nµo ®ã th× sù vËt, hiÖn t−îng Êy cã sù thay

®æi vÒ chÊt vµ trë thµnh sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c. T¸c gi¶ c©u tôc ng÷ ®ang bµn

hoÆc lµ ®· ®ång c¶m mét c¸ch v« thøc vµ còng cã thÓ lµ lÜnh héi theo lèi tù

gi¸c nguyªn lý trong triÕt häc nãi trªn ®Ó chØ dÉn vÒ vÊn ®Ò mang ý nghÜa thùc

tiÔn - ®¹o ®øc cô thÓ h¬n: hµnh ®éng nãi riªng vµ øng xö cña con ng−êi nãi

chung chØ nªn võa ph¶i (®óng møc, cã h¹n ®Þnh) th«i. Ng−êi ®äc vµ nghiªn

cøu cã c¶m t−ëng, t¸c gi¶ c©u tôc ng÷ trªn lµ nh©n vËt tõng tr¶i, chøng kiÕn

nhiÒu mèi quan hÖ, th¸i ®é yªu nhau ®Õn th¸i qu¸ ®Ó sím thÊt väng tõ ®èi

ph−¬ng, vµ ghÐt nhau còng ®Õn tét ®Ønh råi l¹i hèi tiÕc, ©n hËn v× lµm tan vì

c¸i ®¸ng ra ph¶i b¶o vÖ, gi÷ g×n, nªn rót ra ®−îc nhËn xÐt kh¸i qu¸t vµ diÔn ®¹t

thµnh c©u triÕt luËn nh− thÕ. Ch¾c ch¾n lµ cã kh«ng Ýt tác giả nghiªn cøu lÊy

lµm t©m ®¾c, mong muèn tÊt c¶ nh÷ng ng−êi th©n yªu, b¹n bÌ, ®ång chÝ cña

m×nh cïng c¶m nhËn nh− thÕ khi tiÕp cËn triÕt lý chØ dÉn c¸ch øng xö vµ hµnh

®éng ®óng møc trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam.

§Ó gi¸o dôc ®¹o ®øc th«ng qua chØ dÉn c¸ch hµnh ®éng ®óng møc, t¸c

gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam cßn ®Ò cËp nhiÒu ®iÓm rÊt cô thÓ, ch¼ng h¹n, ph¶i biÕt

lµm nh÷ng c«ng viÖc vµ øng xö sao cho phï hîp víi ®èi t¸c. Nh÷ng c©u sau

®©y lét t¶ quan niÖm ®ã: "¡n l·i tuú chèn, b¸n vèn tuú n¬i" [1, tr.26], "§i víi

PhËt mÆc ¸o cµ sa, ®i víi ma mÆc ¸o giÊy", "§Õn víi ma ph¶i quû quyÖt, ®Õn

víi PhËt ph¶i tõ bi" [1, tr.69, 68]. T¸c gi¶ cña nh÷ng c©u triÕt luËn nµy tá ra rÊt

chó träng, quan t©m ®Õn ®èi t¸c trong hµnh ®éng. Trªn thùc tÕ, cã kh«ng Ýt

tr−êng hîp, v× ®ång tiÒn, l·i suÊt, lîi léc mµ ng−êi ta ®· cã viÖc lµm quªn ®i

t×nh nghÜa, thËm chÝ xö tÖ víi c¶ nh÷ng ng−êi ®¸ng yªu kÝnh; ng−îc l¹i, cã khi

thÊy mét th¸i ®é qu¸ tö tÕ dµnh cho kÎ kh«ng ®¸ng ®−îc nhËn phÇn nh− thÕ.

Nh÷ng c©u tôc ng÷ nãi trªn ®·, ®ang vµ tin r»ng, cßn lµ ph−¬ng ch©m hµnh

®éng, øng xö cña nhiÒu ng−êi, vµ còng v× thÕ, sÏ gióp Ých ®−îc cho kh«ng Ýt ai

®ã tù ®Ýnh chÝnh nh÷ng viÖc lµm sai lÇm hoÆc ch−a h¼n lµ ®óng cña m×nh.

Bµn vÒ chñ ®Ò gi¸o dôc ®¹o ®øc th«ng qua chØ dÉn cho con ng−êi cã

hµnh ®éng ®óng møc, c¸c t¸c gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam cßn ®Ó l¹i trong di s¶n t−

t−ëng cña d©n téc nhiÒu triÕt lý vÒ ph−¬ng ch©m hµnh ®éng g¹n ®ôc kh¬i

trong vµ h−íng thiÖn. "Lµm ®Ü chÝn ph−¬ng ®Ó mét ph−¬ng lÊy chång" [1,

tr.94] lµ mét trong sè c©u ®ã. C¶ néi dung, ý nghÜa vµ ©m h−ëng cña c©u triÕt

luËn nµy ®Òu l−u l¹i n¬i t©m trÝ ®éc gi¶, ng−êi nghe Ên t−îng thËt khã cã thÓ

quªn ®−îc. Víi quan niÖm vµ triÕt lý sèng, hµnh ®éng ®ã cña cha «ng ta, d©n

téc ta, mong r»ng hµng ngµn, hµng ngµn c¸c chÞ, c¸c em g¸i yªu quý ®· tõng

mét thêi lÇm lì ®ãng vai ng−êi kü n÷ h·y biÕt quªn ®i, tõ bá mét qu¸ khø

kh«ng h»ng mong muèn, nÕu nh− kh«ng nãi lµ ®au khæ, do v« t×nh, hoÆc tù

gi¸c, hoÆc bÞ Ðp buéc dÊn th©n vµo, ®Ó råi sèng tÝch cùc, t×m l¹i vµ ph¸t huy

nh÷ng g× thuéc vÒ con ng−êi ch©n chÝnh trong phÇn cuéc ®êi cßn l¹i cña m×nh.

T−¬ng lai cßn ë phÝa tr−íc c¸c chÞ, c¸c em ! Xung quanh c¸c chÞ, c¸c em cßn

cã nhiÒu ng−êi th©n, anh chÞ em, ®ång chÝ, ®ång bµo h»ng tr«ng c¸c chÞ, c¸c

em trë vÒ víi cuéc sèng b»ng lao ®éng s¸ng t¹o cña m×nh, vµ s½n sµng chia sÎ

cïng c¸c chÞ, c¸c em, gióp ®ì c¸c chÞ, c¸c em c¶ vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn.

Tác giả tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam quan rất t©m gi¸o dôc ®¹o ®øc

cho con ng−êi b»ng m« t¶ biÓu t−îng vµ hµnh vi g−¬ng mÉu vÒ phÈm chÊt ®ã.

Bµi ca dao vÒ c©y, l¸, b«ng, nhÞ, ®Çm sen sau ®©y lµ mét thi phÈm vµo

lo¹i hay nhÊt trong kho tµng sáng tác dân gian ViÖt Nam. "Trong ®Çm g× ®Ñp

b»ng sen / L¸ xanh b«ng tr¾ng l¹i chen nhÞ vµng / NhÞ vµng, b«ng tr¾ng l¸

xanh / GÇn bïn mµ ch¼ng h«i tanh mïi bïn" [107, tr.64]. Toµn bµi ca dao ®ã

chØ ng¾n gän cã thÕ. Nã hay, ®Ñp c¶ ý vµ lêi. Nã võa lµ bøc tranh ®−îc miªu t¶

rÊt chi tiÕt, tØ mØ (vÒ l¸, b«ng, nhÞ, ®Çm n−íc, bïn trong ®Çm, v.v.), võa rÊt kh¸i

qu¸t, mang ý nghÜa t−îng tr−ng, chñ yÕu cho gi¸ trÞ tinh thÇn, ®¹o ®øc thanh

cao cña con ng−êi. Sen mäc trong hå, ®Çm, ao - nh÷ng n¬i cã n−íc vµ bïn.

Sen mäc tõ bïn lÇy h¨ng nång, nh« lªn khái mÆt n−íc, v−¬n cµnh, l¸, træ hoa.

L¸ sen mµu xanh ªm dÞu, b«ng sen mµu tr¾ng, cã thø mµu vµng, ®á cïng víi

nhÞ sen mµu vµng rùc rì to¶ h−¬ng th¬m ng¸t. Mµu s¾c ®Ñp, h−¬ng th¬m cña

b«ng sen ®−îc ng−êi ta chó ý, n©ng niu, tr©n träng v× nã sèng trong m«i

tr−êng tanh h«i, nh¬ bÈn mµ vÉn kh«ng chÞu ¶nh h−ëng mét chót nµo từ nơi

Êy. X−a nay, b«ng sen vÉn ®−îc coi lµ h×nh ¶nh t−îng tr−ng cña vÎ ®Ñp trÝ tuÖ,

t©m hån, ®Æc biÖt lµ phÈm chÊt ®¹o ®øc cña con ng−êi. Hµng chôc, hµng tr¨m

triÖu tÝn ®å cña ®¹o PhËt ®Òu tá th¸i ®é ng−ìng mé, tin theo ng−êi s¸ng lËp ra

t«n gi¸o nµy ®Ó nh÷ng mong hä ®−îc cøu khæ thoát n¹n, rũ bỏ được nçi ®au

vµ bÊt h¹nh mµ hä ph¶i chÞu ®ùng trªn hµnh tinh chóng ta ®ang sèng. Kh«ng Ýt

nghÖ nh©n d©n gian, họa sÜ tµi danh ®· thÓ hiÖn t×nh c¶m ®ã cña c¸c tÝn ®å

dµnh cho PhËt tæ b»ng m« t¶ nh÷ng bøc tranh, ®¾p gät thµnh nhiÒu pho t−îng

PhËt ngåi trªn ®µi hoa sen. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 thµnh c«ng,

N−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ ra ®êi, Tæ quèc ta, nh©n d©n ta ®−îc ®éc

lËp, tù do. §©y lµ sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i ®èi víi nh©n d©n ViÖt Nam sau mét

ngh×n n¨m B¾c thuéc vµ ngãt mét tr¨m n¨m sèng d−íi ¸ch x©m l−îc của chủ

nghĩa đế quốc phương Tây. Cã ®−îc biÕn cè lÞch sö vÜ ®¹i ®ã lµ nhê c«ng lao

to lín vµ tµi ®øc ®Õn tuyÖt vêi cña l·nh tô mang tªn Hå ChÝ Minh. Ca ngîi

c«ng ®øc trêi bÓ cña ng−êi ®· më ra mét kû nguyªn míi trong lÞch sö ViÖt

Nam, kh«ng thÓ kh«ng kÓ ®Õn nh÷ng t¸c phÈm ca dao nh− “Th¸p M−êi ®Ñp

nhÊt hoa sen / ViÖt Nam ®Ñp nhÊt cã tªn B¸c Hå” vµ nhiÒu bøc tranh vÏ Ng−êi

trªn nÒn b«ng sen rùc rì. VËy, b«ng sen trong khèi ãc, tr¸i tim cña hµng tr¨m

triÖu ng−êi theo ®¹o PhËt trªn thÕ giíi vµ cña nh©n d©n lao ®éng ViÖt Nam lµ

h×nh ¶nh t−îng tr−ng cho nh÷ng g× cao ®Ñp vµ rÊt ®¸ng tr©n träng. Miªu t¶

b«ng sen víi ®Çy ®ñ nh÷ng tè chÊt c¬ b¶n cña nã nh− dÉn gi¶i ë trªn, t¸c gi¶

ca dao ViÖt Nam cã ý thøc nªu lªn mét biÓu t−îng ®Ó cho con ng−êi theo ®ã

mµ häc tËp vµ trau dåi vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc cña m×nh, mong sao mçi c¸ nh©n

dï trong hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn kh«ng thuËn vÉn kh«ng chÞu ¶nh h−ëng xÊu vµ

trë nªn tèt ®Ñp, trong s¸ng nh− c©y sen, b«ng sen tõ vòng bïn h¨ng nång vÉn

v−¬n lªn, khoe s¾c mµu rùc rì vµ to¶ h−¬ng. Trong cuéc sèng, trªn thùc tÕ, ®·

cã kh«ng Ýt ng−êi kh«ng tr−ëng thµnh, ph¸t triÓn theo chiÒu h−íng tiÕn bé, mµ

l¹i trë nªn tho¸i ho¸, biÕn chÊt, thµnh kÎ tham «, trém c¾p, nguyªn nh©n lµ do

mét phÇn bëi m«i tr−êng hoµn c¶nh (gia ®×nh, bè mÑ, anh chÞ em, b¹n bÌ kh«ng

hoÆc Ýt t¸c ®éng tÝch cùc, mµ cßn l«i kÐo, khuyÕn khÝch lµm ®iÒu phi ph¸p), mét

phÇn kh¸c bëi ý thøc vµ thuéc tÝnh kú dÞ cña ai ®ã d−êng nh− sinh ra ®Ó chØ lµm

®iÒu bÊt chÝnh, thiÕu sù quan t©m trau dåi phÈm chÊt tèt ®Ñp. ThiÕt t−ëng, v× lý do

g× ®i n÷a th× nh÷ng c¸ nh©n Êy vÉn nªn chiªm ng−ìng b«ng sen trªn thùc tÕ vµ c¶

trong ca dao ViÖt Nam råi häc tËp, noi theo. §Ó l¹i trong kho tµng ca dao ViÖt

Nam mét h×nh ¶nh b«ng sen tuyÖt ®Ñp, t¸c gi¶ cña nã ®· vµ sÏ cßn gãp phÇn vµo

viÖc gi¸o dôc phÈm chÊt ®¹o ®øc cho con ng−êi nói chung, đặc biệt là cho thế hệ

trẻ của chúng ta hiện nay nói riêng.

VÉn bµn vÒ gi¸o dôc ®¹o ®øc cho con ng−êi, tôc ng÷ ViÖt Nam cã nhiÒu c©u ®¹i lo¹i nh− thÕ nµy: "BÒ trªn l−îng c¶ bao dung, khiÕn cho bÒ d−íi ®em

lßng kÝnh yªu", "BÒ trªn ë ch¼ng chÝnh ng«i, ®Ó cho bÒ d−íi chóng t«i hçn hµo" [1, tr.29], v.v.. NhiÒu triÕt lý vÒ ®¹o ®øc nh− thÕ cho thÊy t¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn quan t©m gi¸o dôc ®¹o ®øc cho con ng−êi b»ng ph−¬ng thøc ®ßi hái nh÷ng nh©n vËt ®−îc t«n kÝnh cÇn

chøng tá m×nh lµ tÊm g−¬ng s¸ng, lµ h×nh ¶nh mÉu mùc để cho quần chúng

học tập, vµ ph¶i tr¸nh lµm viÖc bÊt chÝnh khiến kÎ d−íi bắt chước, chÞu ¶nh

h−ëng tiêu cùc, bÞ t¸c ®éng xÊu vÒ nh©n phÈm.

Nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy ë trªn chøng minh r»ng, nhiÒu t¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian cña chóng ta ®· hÕt søc chó ý, quan t©m gi¸o dôc phÈm chÊt ®¹o ®øc cho con ng−êi. Nh−ng, tiÕp cËn khèi l−îng t¸c phÈm nµy, cô thÓ lµ vÒ vÊn ®Ò bµn luËn ë trªn, ng−êi nghiªn cøu cßn nhËn thÊy kh«ng Ýt

triÕt lý kh¼ng ®Þnh døt kho¸t r»ng, cã nh÷ng ®èi t−îng khiÕn chóng ta kh«ng thÓ nµo c¶i huÊn ®−îc vÒ mÆt phÈm chÊt ®¹o ®øc. "ChØ ®©u mµ buéc ngang trêi, thuèc ®©u mµ ch÷a con ng−êi l¼ng l¬" [1, tr.41]. T¸c gi¶ kho tµng t¸c

phÈm ®ang kh¶o s¸t ë ®©y ®· kh¼ng ®Þnh nh− vËy vµ chóng ta còng cÇn nhËn thøc ®−îc vÊn ®Ò Êy ®Ó tr¸nh cã sù ngé nhËn, ngì ngµng khi kh«ng thÓ nµo

gi¸o dôc ®−îc vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc cña ai ®ã. Trªn thùc tÕ, nhiÒu ng−êi ®· tõng cã sù c¶m th«ng víi kh«ng Ýt «ng bè, bµ mÑ sèng mÉu mùc, tËn t©m, hÕt søc nu«i d¹y con c¸i, nh−ng vÉn v« ph−¬ng gi¸o dôc ®¹o ®øc cho chóng.

2.2. phª ph¸n thãi ®êi

Lµm nªn nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao, d©n ca ®Ó phª ph¸n nhiÒu thãi ®êi, cha «ng ta nh»m môc ®Ých gi¸o dôc, ®Þnh h−íng cho ch¸u con lóc ®−¬ng thêi vµ nh÷ng thÕ hÖ sau cã suy nghÜ, viÖc lµm h−íng thiÖn, ®ång thêi c¶nh b¸o, ng¨n chÆn lèi t− duy, hµnh ®éng ®éc ¸c. Ng−êi viÕt luËn ¸n cã chñ ®Þnh ph©n tÝch, b×nh luËn c¸c s¸ng t¸c Êy kÕ tiÕp tiÕt vÒ kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o

®øc trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. Qua ®©y sÏ chøng tá nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc trong kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn cã tÝnh kh¸c biÖt ®Õn møc ®èi lËp nhau mét c¸ch râ rµng.

2.2.1. §ua ®ßi, l−êi lao ®éng, ham ¨n ch¬i qu¸ ®¸ng

Mét thùc tÕ hiÓn nhiªn lµ trong ®êi sèng x· héi tõ x−a ®Õn nay ®· cã

kh«ng Ýt ng−êi m¾c chøng tËt ®ua ®ßi.

NhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam tËp trung mØa mai, giÔu cît mét c¸ch cay ®éc thãi xÊu cña ng−êi ®êi khi thÊy ai ®ã lµm hay víi kÕt qu¶ tèt th× liÒn b¾t ch−íc, nh−ng kh«ng biÕt søc lùc, kh¶ n¨ng cña m×nh ch¼ng

cã thÓ thùc thi ®−îc nh− vËy, rót cuéc chØ cho thÕ gian ®−îc chøng kiÕn nh÷ng hµnh vi hÕt søc lè bÞch. Chøng minh cho nhËn xÐt nµy lµ mÊy t¸c phÈm tôc ng÷ sau ®©y: "ThuyÒn ®ua, bÌ sËy còng ®ua; thÊy rau muèng v−ît, rau dõa v−ît theo" [1, tr.151], "ThuyÒn ®ua th× l¸i còng ®ua, bÌ ngæ ®i tr−íc, bÌ dõa theo sau" [1, tr.151], "Voi ®ó, khØ còng ®ó, chuét chï nh¶y quanh" [1, tr.151],

"Mµnh treo chiÕu r¸ch còng treo" [14, tr.761], "C¸ nh¶y, èc còng nh¶y" [14, tr.761]. Lµm nªn nh÷ng t¸c phÈm ®Çy chÊt triÕt lý vÒ cuéc sèng x· héi Êy, t¸c gi¶ b×nh d©n ®· phª ph¸n, chª tr¸ch, giÔu cît nh÷ng kÎ hay b¾t ch−íc viÖc lµm cña ng−êi kh¸c, nh−ng ng−êi kh¸c lµm hay, tèt, ®Ñp bao nhiªu th× kÎ ®ua ®ßi Êy l¹i lµm dë, tåi tÖ, xÊu xÝ bÊy nhiªu. ThuyÒn ®ua vun vót trªn dßng s«ng, biÓn, hå tr«ng thËt tuyÖt, cßn bÌ sËy mµ b¾t ch−íc thao t¸c ®ã th× ch¾c ch¾n lµ kh«ng thÓ ®−îc. BÌ rau ngæ còng kh«ng lao nhanh ®−îc nh− thuyÒn. Nã chØ lÒnh bÒnh trªn mÆt n−íc, tr«i nhanh hay chËm lµ do nh©n tè ngoµi nã ®−a ®Èy. Tù nã kh«ng hÒ cã kh¶ n¨ng l−ít sãng nh− con thuyÒn. BÌ rau dõa còng t−¬ng tù nh− bÌ ngæ, thËm chÝ, nã cßn rÊt tÇm th−êng vÒ gi¸ trÞ, chØ lµ mét lo¹i thøc ¨n cho heo, thÕ mµ còng b¾t ch−íc, ®ua ®ßi. ThÊy voi ®ó, khØ, chuét chï còng lµm theo th× chØ g©y trß c−êi cho thiªn h¹. ChiÕu r¸ch mµ häc ®ßi theo mµnh ®em ra treo th× thËt lµ qu¸ lè. Ng−êi ta cã thÓ khen, thÝch thó tÊm mµnh nhiÒu hoÆc Ýt. Ng−îc l¹i, m¶nh chiÕu r¸ch mµ tr−¬ng ra th× khiÕn cho mäi ng−êi ph¶i kinh rîn vµ ph¶n ®èi kÞch liÖt v× nã võa phØ b¸ng mü quan, võa lµm mÊt vÖ sinh m«i tr−êng. Th«ng qua nh÷ng t¸c phÈm trªn ®©y, t¸c gi¶ d©n gian kh«ng ph¶i lµ v« t×nh, mµ rÊt cã ý thøc nh¾c nhë ng−êi ®−¬ng thêi cïng c¸c thÕ hÖ hËu sinh kh«ng ®−îc ®ua ®ßi lµm theo kÎ kh¸c khi thùc lùc cña m×nh kh«ng cã ®Ó tr¸nh trë thµnh ®èi t−îng cña sù mØa mai, giÔu cît, thËm chÝ lµ bÞ c«ng chóng ph¶n ®èi m¹nh mÏ.

Cha «ng chóng ta ®· tõng th«ng qua nhiÒu t¸c phÈm tôc ng÷ ®Ó phª

ph¸n nh÷ng kÎ bÊt tµi nh−ng thÊy ng−êi ®êi lµm ®−îc ®iÒu hay viÖc tèt th×

b¾t ch−íc, kÕt qu¶ lµ kh«ng chØ trë thµnh ®èi t−îng cña sù mØa mai, giÔu

cît, mµ cßn ®ãng vai nh©n vËt bi kÞch, tù m×nh lµm tæn thÊt, thËm chÝ lµ giÕt

chÝnh m×nh. "ThÊy c¸ r« ch¹y, nåi rang còng ch¹y" [1, tr.145], v.v., lµ

nh÷ng t¸c phÈm ph¶n ¸nh hiÖn t−îng x· héi ®ã. Nåi rang mµ b¾t ch−íc

ch¹y nh¶y nh− c¸ r« th× chØ ®−îc th−¬ng tÝch ®Çy m×nh, cã thÓ cßn bÞ vì tan

tµnh, chÊm døt vÜnh viÔn c¶ sù tån t¹i, hiÖn diÖn trªn thÕ gian. §Ó ®êi nh÷ng

t¸c phÈm tôc ng÷ ®ang bµn luËn ë ®©y, cha «ng chóng ta ®· c¶nh b¸o ch¸u

con r»ng, kh«ng nªn ®ua ®ßi lµm nh÷ng viÖc mµ m×nh kh«ng hÒ cã thùc lùc,

kh¶ n¨ng ®Ó tr¸nh trë thµnh nh©n vËt bÞ c−êi chª vµ ph¶i ®ãn nhËn bi kÞch,

chÊm døt c¶ sù sèng lµ c¸i cao quý nhÊt cña con ng−êi.

Trong ®êi sèng x· héi chóng ta kh«ng khã nhËn thÊy nh÷ng c¸ nh©n

tuy cã chót Ýt thùc lùc, nh−ng hä còng m¾c chøng tËt thÊy ng−êi tµi giái

lµm tèt th× b¾t ch−íc. §ã lµ thùc tÕ b×nh th−êng nÕu nh− thµnh qu¶ lao ®éng

vµ con ng−êi cña hä kh«ng ph¶i xem xÐt l¹i. Cha «ng chóng ta diÔn t¶ ®iÒu

®ã qua nh÷ng t¸c phÈm sau ®©y trong kho tµng d©n ca ViÖt Nam: "TÇm

ch¨ng t¬, nhÖn còng ch¨ng t¬ / Bao giê t¬ nhÖn ®−îc nh− t¬ t»m" [96,

tr.145], "T»m gi¨ng t¬, nhÖn còng gi¨ng t¬ / Th¶m th−¬ng con nhÖn biÕt

bao giê yªn th©n" [96, tr.841]. Qua hai bµi d©n ca Êy, ng−êi ®äc vµ giíi

nghiªn cøu ®Òu thÊy c¸c thÕ hÖ tiÒn bèi ®· h¬n mét lÇn tá th¸i ®é kh«ng

t¸n thµnh víi ®ång bµo, anh em cña m×nh xuÊt ph¸t tõ sù ham hè ®ua ®ßi

vµ ch−a nhËn thøc ®−îc ®óng kh¶ n¨ng cïng s¶n phÈm lao ®éng cña m×nh

nªn lµm c«ng viÖc g× ®ã ®Ó t¹o ra nh÷ng c¸i qu¸ tÇm th−êng vÒ gi¸ trÞ, cßn

t¸c gi¶ cña chóng trë thµnh nh©n vËt ®¸ng th−¬ng.

Cha «ng ta tõ nh×n nhËn, kh¸i qu¸t thùc tÕ råi ®Ó ®êi nh÷ng khóc h¸t

®−îc dÉn vµ bµn luËn ë trªn ®· gióp cho rÊt nhiÒu ch¸u con ph¶i suy nghÜ

vµ rót ra bµi häc, ph−¬ng ch©m hµnh ®éng nh»m tr¸nh tr×nh lµng s¶n phÈm

ch¼ng mÊy gi¸ trÞ, cßn b¶n th©n m×nh trë thµnh b¶n sao cña con nhÖn nãi

trªn. Nh−ng, trong ®êi sèng x· héi, ë ®©u ®Êy vÉn cã kh«ng ph¶i lµ c¸ biÖt

nh÷ng con ng−êi cø ®ua ®ßi, b¾t ch−íc ai ®ã lµm c¸i c«ng viÖc mµ søc cña

hä kh«ng thÓ hoµn thµnh.

Mét trong nh÷ng thãi xÊu cña kh«ng Ýt ng−êi lµ l−êi lao ®éng, ham ¨n ch¬i

qu¸ ®¸ng ®−îc t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam tËp trung phª ph¸n.

T¸c gi¶ bµi ca dao "Con cß lÆn léi bê ao / Hìi c« yÕm ®µo lÊy chó t«i

ch¨ng / Chó t«i hay töu hay t¨m / Hay n−íc chÌ ®Æc hay n»m ngñ tr−a / Ngµy th×

−íc nh÷ng ngµy m−a / §ªm th× −íc nh÷ng ®ªm thõa trèng canh" [48, tr.167] ®·

phª ph¸n mét mÉu ng−êi rÊt ham ¨n ch¬i, l−êi biÕng lao ®éng tõ trong ý thøc cña

anh ta. Bµi ca dao nµy "¡n no råi l¹i n»m khÌo / ThÊy giôc trèng chÌo bÕ bông ®i

xem" [48, tr.167] cïng chñ ®Ò víi t¸c phÈm dÉn kÕ trªn. ë ®Êy, t¸c gi¶ cña nã

phª ph¸n mét ng−êi chØ biÕt ¨n vµ ch¬i bêi, ngoµi ra kh«ng cßn cã suy nghÜ vµ

ch¨m chó lao ®éng. Nh÷ng ng−êi lµm hai t¸c phÈm ca dao sau ®©y ®Òu ®ång thêi

võa phª ph¸n ai ®ã ®· ham ¨n l¹i l−êi lao ®éng: "Lµm th× ch¼ng muèn b»ng ai /

¡n th× thø nhÊt thø hai trong lµng" [48, tr.167], "¡n th× ¨n nh÷ng miÕng ngon /

Lµm th× chän viÖc cán con mµ lµm" [48, tr.167]. C©u tôc ng÷ "§ång bÊc th× qua,

®ång quµ th× nhí" [1, tr.71] nãi lªn sù bÊt b×nh cña t¸c gi¶ ®èi víi h¹ng ng−êi chØ

ch¨m ch¨m ¨n uèng, cßn nh÷ng viÖc lµm cÇn thiÕt cho cuéc sèng th−êng nhËt dï

rÊt nhá nhÑ còng ch¼ng quan t©m vµ dÔ quªn ®i.

C©u tôc ng÷ cña d©n téc Tµy "Bµn viÖc ch¼ng hë r¨ng / Bµn ¨n nãi

liÕn tho¾ng" [94, tr.131] vµ t¸c phÈm tôc ng÷ sau cña ng−êi Th¸i ViÖt Nam

"Ngµy ngåi lª, tèi vÒ vª x«i" [94, tr.131] còng ®Òu mang néi dung, tÝnh chÊt

phª ph¸n nh÷ng c¸ nh©n trèn tr¸nh lao ®éng, ng−îc l¹i, thÝch thó, qu¸ lo ®¸p

øng nhu cÇu cña c¸i d¹ dµy. Qua ®©y chóng ta thÊy thãi xÊu l−êi lao ®éng,

ham ¨n ch¬i qu¸ ®¸ng lµ mét thùc tÕ mang tÝnh kh¸ phæ biÕn ë ViÖt Nam tõ

miÒn xu«i ®Õn miÒn ng−îc, tõ d©n téc ®a sè ®Õn c¸c d©n téc thiÓu sè n−íc ta

®Òu cã chøng tËt Êy.

Nh÷ng biÓu hiÖn vÒ t©m lý muèn an nhµn, trèn tr¸nh lao ®éng, ¨n ch¬i

h−ëng thô qu¸ møc lµ ®Æc tr−ng cè h÷u cña nÒn s¶n xuÊt tiÓu n«ng. Chóng ®·

bÞ cha «ng ta chØ trÝch tõ trong x· héi cò. V× thÕ, chóng cµng kh«ng cã lý do

tån t¹i, cÇn ®−îc phª ph¸n m¹nh mÏ ®Ó xo¸ bá nhanh vµ nhiÒu nhÊt trong qu¸

tr×nh x©y dùng nÒn s¶n xuÊt lín và con người mới ở nước ta hiÖn nay.

2.2.2. Ngu dèt, khoe khoang

NhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam tá ra cã ý thøc phª ph¸n

b»ng c¸ch mØa mai, giÔu cît mét c¸ch cay ®éc nh÷ng biÓu hiÖn ngu dèt cña

ng−êi ®êi.

"ThÕ gian cßn d¹i ch−a kh«n / Sèng mÆc ¸o r¸ch, chÕt ch«n ¸o lµnh"

[48, tr.168]. §©y lµ bµi ca dao nãi vÒ mét quan niÖm mang tÝnh phæ biÕn cña

d©n ViÖt Nam tõ n«ng th«n ra thµnh phè, tõ miÒn xu«i lªn miÒn nói, tõ d©n

lao ®éng ch©n tay Ýt ch÷ cho ®Õn tÇng líp ®−îc häc nhiÒu cã hiÓu biÕt, kiÕn

thøc s©u réng, tõ qu¸ khø xa x−a vµ c¶ hiÖn t¹i ®Òu gÇn nh− cïng chung mét

lèi suy nghÜ, con ng−êi ta lóc sèng th× may mÆc ¸o quÇn lµnh r¸ch thÕ nµo

còng ®−îc, nh−ng khi tõ biÖt câi ®êi nµy l¹i ph¶i mang bé ®å tèt ®Ñp nhÊt.

¤ng cha ta ®· nhËn thÊy quan niÖm nh− vËy lµ v« lý vµ cã ý thøc muèn söa

cho ®óng. §Ó ®êi c©u ca dao trªn, t¸c gi¶ cña nã kh«ng chØ phª ph¸n mét

quan niÖm sai lÇm cè h÷u mµ cßn mong con ch¸u cïng c¸c thÕ hÖ hËu sinh

ph¶i ®o¹n tuyÖt, kh«ng t¸i diÔn chøng tËt Êy. Nh−ng, cã thÓ v× nhiÒu lý do g×

®ã vµ theo phong tôc tËp qu¸n, cho nªn ®Õn nay ng−êi ViÖt Nam vÉn kh«ng

söa thãi quen: sèng cã thÓ mÆc r¸ch, ng−îc l¹i, khi chÕt ph¶i cã ¸o quÇn

lµnh, ®Ñp chôn theo.

NhËn thøc bao giê còng cã quan hÖ biÖn chøng víi hµnh ®éng vµ t©m lý

t×nh c¶m cña con ng−êi. Tõ nhËn thøc sai, nhiÒu khi dÉn ®Õn nh÷ng hµnh ®éng

vµ sinh ra biÓu hiÖn t©m lý, t×nh c¶m hoµn toµn kh«ng b×nh th−êng. MÊy t¸c

phÈm tôc ng÷ ViÖt Nam sau ®©y minh häa cho nhËn xÐt trªn: "ThÕ gian nhiÒu

kÎ m¬ mµng, thÊy hßn son th¾m ngì vµng n©ng niu" [18, tr.268], "Cña träng

h¬n ng−êi" [18, tr.270], "Ng−êi ghÐt cña yªu" [18, tr.270], "Giµu ng−êi kh«ng

b»ng giµu cña" [18, tr.270]. LÇm t−ëng hßn son lµ vµng råi cÊt giÊu, gi÷ g×n

nã, thËt tøc c−êi. Ng−êi lµm ra cña, chø cña kh«ng thÓ lµm ra con ng−êi.

NghÜa lµ con ng−êi cã gi¸ trÞ h¬n h¼n cña c¶i. Ai ®ã cã nhËn thøc sai, cho

r»ng cña c¶i cã gi¸ trÞ cao h¬n con ng−êi, tõ ®ã cã th¸i ®é träng, yªu, thÝch

cña h¬n ng−êi, ®ã lµ nh÷ng dÊu hiÖu t©m lý ®¹o ®øc thËt ®¸ng phª ph¸n. L−u

gi÷ trong kho tµng s¸ng t¸c d©n gian nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷ ®ang ®−îc xem

xÐt ë ®©y, cha «ng chóng ta h¼n lµ kh«ng cã ý ®Þnh g× kh¸c ngoµi viÖc phª ph¸n

nh÷ng ng−êi do nhËn thøc sai lÇm dÉn ®Õn hµnh vi trë thµnh ®èi t−îng cña sù

phñ ®Þnh mét c¸ch nghiªm kh¾c.

Tõ ngu tèi trong nhËn thøc, nhiÒu ng−êi ®· cã nh÷ng hµnh ®éng v« Ých

hoÆc lµ rÊt tai h¹i. MÊy c©u tôc ng÷ "§¸nh bïn sang ao" [16, tr.374], "NÐm

bïn sang ao" [16, tr.374], "V¹ch thuyÒn t×m kiÕm" [16, tr.417], "Kh¾c

thuyÒn t×m g−¬m" [16, tr.417] ®Òu gièng nhau ë chç cïng chÕ giÔu nh÷ng

viÖc lµm cã thÓ nãi lµ hÕt søc phi lý v× thiÕu sù chØ dÉn cña mét trÝ tuÖ s¸ng

suèt. Do ®Çu ãc t¨m tèi, kh«ng biÕt ®¸y ao chøa ®Çy bïn nªn ai ®ã cø lµm

nh÷ng ®éng t¸c thõa, v« Ých lµ nÐm bïn vµo ®Êy. Kh¾c, ®¸nh dÊu vµo m¹n

thuyÒn ®Ó hy väng t×m ®−îc g−¬m r¬i tõ n¬i Êy xuèng s«ng lµ mét ®éng t¸c

rÊt phi lý. Nã xuÊt ph¸t tõ sù nhËn thøc ngu ®én cña kÎ lì tay ®Ó r¬i g−¬m.

ChuyÖn x−a kÓ r»ng, cã ng−êi ®i thuyÒn ch¼ng may rít g−¬m xuèng s«ng.

Anh ta liÒn kh¾c dÊu vµo m¹n thuyÒn chç mÊt g−¬m b¸u ®Ó mong sau ®ã mß

l¹i ®−îc. VÒ nhµ anh ta gäi ng−êi ®i t×m g−¬m. Gia nh©n ®i mò gươm chØ

thÊy dÊu trªn m¹n thuyÒn, cßn vật báu cần tìm ë ®©u th× kh«ng biÕt, kh«ng

thấy. Hai c©u tôc ng÷ vÒ t×m kiÕm nãi trªn lµ sù kh¸i qu¸t thùc tÕ. T¸c gi¶

cña chóng qua phñ ®Þnh viÖc kh¾c vµo thuyÒn mong t×m l¹i ®−îc g−¬m lµ ®Ó

võa tá th¸i ®é bÊt b×nh víi c¸ch lµm Êy, võa kh¼ng ®Þnh mét ®iÒu ng−îc l¹i,

cô thÓ lµ trong hµnh ®éng cÇn cã sù tham gia, chØ dÉn cña lý trÝ s¸ng suèt

míi ®em l¹i kÕt qu¶ h÷u Ých. NghÜa lµ sù phª ph¸n nãi trªn cña cha «ng ta

trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam kh«ng chØ mang tÝnh phñ ®Þnh thuÇn tuý

mµ cßn cho con ch¸u vµ c¸c thÕ hÖ kÕ sau mét ph−¬ng ch©m hµnh ®éng.

Trong ®êi sèng x· héi ®· cã kh«ng Ýt ng−êi nhiÒu khi tù lµm khæ m×nh lµ

do ngu dèt vÒ nhËn thøc hoÆc bëi mét cè tËt nµo ®ã. TÝp ng−êi m¾c chøng bÖnh

Êy còng bÞ t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam phª ph¸n, xem nh− tÊm g−¬ng

ph¶n diÖn ®Ó con ch¸u vµ c¸c thÕ hÖ hËu sinh nh×n vµo, mong tr¸nh t¸i lÆp.

"Th©n lõa −a nÆng" [58, tr.54] lµ c©u tôc ng÷ nãi vÒ con vËt thuéc hä

ngùa cã ®Æc ®iÓm lµ nã chØ chÞu lµm theo chñ khi bÞ qu¸t m¾ng, ®¸nh ®Ëp, cßn

nãi, thóc giôc khÏ khµng th× kh«ng cã t¸c ®éng g× ®èi víi loµi thó nµy. T¸c gi¶

c©u tôc ng÷ ViÖt Nam nãi vÒ cè tËt cña con thó chÝnh lµ ®Ó phª ph¸n nh÷ng ai

®ã thiÕu tù gi¸c, nh¾c nhë nhá nhÑ th× kh«ng nghe, cø ph¶i cã biÖn ph¸p m¹nh

míi chÞu lµm theo quy ®Þnh chung. Nh− thÕ lµ t¸c phÈm tôc ng÷ ®ang bµn ë

®©y võa mang tÝnh phª ph¸n, võa chuyÓn t¶i nh÷ng th«ng tin ®Ó gi¸o dôc.

"C©y cao bãng m¸t ch¼ng ngåi / Ra ngåi chç n¾ng tr¸ch trêi kh«ng

r©m" [20, tr.77]. §©y lµ bµi ca dao tr÷ t×nh ng¾n gän vÒ c©u ch÷, nh−ng chøa

®ùng nhiÒu h×nh ¶nh, mµu s¾c (c©y cao, bãng m¸t, con ng−êi vµ kho¶ng kh«ng

gian ®Çy n¾ng) vµ ®äc lªn, ®éc gi¶ kh«ng thÓ kh«ng cã th¸i ®é phñ ®Þnh nh©n

vËt duy nhÊt trong t¸c phÈm do ngu dèt ®· tù lµm khæ b¶n th©n m×nh råi cã lêi

o¸n tr¸ch hÕt søc v« lý. Cho ra ®êi thi phÈm Êy, t¸c gi¶ cña nã muèn c«ng

chóng ng−êi ®äc vµ th−ëng thøc ph¶i cã sù th«ng minh, trÝ tuÖ, tr¸nh tù ®µy ¶i

m×nh nh− nh©n vËt ®−îc m« t¶ trong ®ã víi nhËn thøc ngu tèi vµ hµnh vi ®¸ng

ph¶i phª ph¸n.

TiÕp cËn kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, giíi nghiªn cøu

vµ c«ng chóng ®éc gi¶ cßn ®−îc hÊp dÉn bëi nhiÒu t¸c phÈm ®· phª ph¸n, giÔu

cît c¸i chøng bÖnh khoe khoang cña nhiÒu ng−êi trong x· héi.

Ngoµi phÈm chÊt tù kiªu thiÕu tÝnh khiªm tèn, nh÷ng ng−êi m¾c tËt

thÝch khoe khoang cßn do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c. "Ch× khoe ch× nÆng h¬n

®ång / Sao ch× ch¼ng ®óc nªn cång, nªn chiªng" [1, tr.385]. "Tr¨ng khoe tr¨ng

tá h¬n ®Ìn / Sao tr¨ng l¹i ph¶i chÞu luån ®¸m m©y?" [48, tr.172]. "§Ìn khoe

®Ìn tá h¬n tr¨ng / §Ìn ra tr−íc giã ®−îc ch¨ng hìi ®Ìn" [48, tr.172]. §Êy lµ

mÊy t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam mang néi dung chØ trÝch nh÷ng ng−êi thÝch

khoe khoang xuÊt ph¸t tõ chç chØ thÊy phÇn h¬n, −u viÖt, kh«ng nhËn ra ®iÓm

non yÕu cña m×nh so víi ®èi ph−¬ng mµ hä phñ ®Þnh.

Cïng mét khèi l−îng th× ch× nÆng h¬n ®ång. XÐt vÒ mÆt Êy, ch× h¬n

®ång. Nh−ng gi¸ trÞ cña mét sù vËt, hiÖn t−îng nãi chung, cña con ng−êi nãi

riªng, ®©u chØ ë chç träng l−îng nÆng, nhÑ. Trong nhiÒu tr−êng hîp, träng

l−îng kh«ng ph¶n ¸nh mÊy gi¸ trÞ cña sù vËt. Ch× chØ thÊy ®iÓm h¬n cña m×nh

nªn tù hµo, khoe khoang lµ m×nh nÆng h¬n ®ång. Khoe khoang nh− thÕ lµ tá ra

thiÕu khiªm tèn, v¨n ho¸, hiÓu biÕt vµ kh«ng cã quan ®iÓm biÖn chøng. §ång

cã thÓ ®óc nªn chu«ng, nªn kh¸nh. TiÕng chu«ng ®ång ng©n vang. TiÕng

chu«ng chïa, tiÕng chu«ng nhµ thê, ®ã lµ nh÷ng tÝn hiÖu sinh ho¹t t©m linh,

tÝn ng−ìng, v¨n ho¸, tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cña hµng chôc triÖu ng−êi

ViÖt Nam vµ cña c¶ tr¨m triÖu con chiªn, PhËt tö trªn thÕ giíi. Chu«ng ®ång,

kh¸nh ®ång còng lµ nh÷ng nh¹c cô. Kh¸nh ®ång cßn lµ vËt trang søc. Nh÷ng

phÈm chÊt nãi trªn cña ®ång râ rµng lµ lµm cho nã, nh×n chung, h¬n h¼n ch×.

Ch× kh«ng thÓ cã c¸c gi¸ trÞ mµ ®ång cã. Bëi thÕ, ch× khoe khoang m×nh h¬n

®ång lµ phi lý, tù phô kh«ng ph¶i lèi. ¤ng cha chóng ta lµm c©u ca dao trªn

võa ®Ó phª ph¸n nh÷ng ai chØ thÊy m×nh cã chót Ýt gi¸ trÞ h¬n ng−êi, nh−ng

kÐm thiªn h¹ nhiÒu ®iÓm mµ l¹i ngé nhËn vÒ sù −u tréi cña m×nh råi khoe

khoang. Còng qua ®©y, t¸c gi¶ thi phÈm ®ang bµn cßn cã ý thøc nh¾c nhë con

em vµ hËu thÕ ph¶i biÕt nh×n nhËn ®−îc nhiÒu −u, nh−îc ®iÓm cña b¶n th©n vµ

cña ng−êi tr−íc khi ph¸n xö, ph¸t ng«n ®Ó tiÕng nãi cña m×nh ®−îc thiªn h¹

ghi nhËn chø kh«ng bµi b¸c.

MÊy c©u ca dao nãi vÒ tr¨ng vµ c©y ®Ìn dÇu còng mang néi dung, ý

nghÜa t−¬ng tù nh− thi phÈm phª ph¸n ch× trªn ®©y. MÆt tr¨ng chiÕu s¸ng kh¾p

®¹i d−¬ng mªnh m«ng, c¸nh ®ång réng lín, v.v.. C©y ®Ìn hoÆc ngän ®Ìn dÇu

chØ cho ¸nh s¸ng mét ph¹m vi nhá hÑp h¬n. VÒ mÆt Êy, tr¨ng h¬n ®Ìn lµ ®iÒu

kh«ng ph¶i bµn c·i. D−íi ¸nh tr¨ng, ng−êi ta chØ cã thÓ du ch¬i, ng¾m nh×n

bÇu trêi ®Çy sao, v.v., chø rÊt khã hoÆc kh«ng thÓ ngåi ®äc s¸ch, v¸ may.

Ng−îc l¹i, víi c©y ®Ìn dÇu, nhiÒu nhµ khoa häc, c¸n bé nghiªn cøu, gi¶ng

d¹y, sinh viªn, häc viªn ®Òu cã thÓ ®äc, viÕt, lµm viÖc th©u ®ªm, c¸c thiÕu n÷

cã thÓ thªu thïa vµ hoµn thµnh t¸c phÈm ph¶i sö dông c©y kim, cuén chØ, v.v..

VËy lµ, xÐt ë nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c th× c©y ®Ìn dÇu l¹i h¬n ¸nh tr¨ng. Nh− thÕ, c¶

tr¨ng vµ c©y ®Ìn ®Òu cã phÇn h¬n vµ ®iÓm kÐm so víi nhau. Tr¨ng khoe h¬n

®Ìn, ®Ìn khoe h¬n tr¨ng, xem ra ®Òu cã g× kh«ng æn, kh«ng nªn, v× ®Ìn chØ thÊy

mÆt m¹nh mµ kh«ng biÕt m×nh cã ®iÓm yÕu h¬n ®èi ph−¬ng, mÆt tr¨ng còng

béc lé cã sù nhËn thøc phiÕn diÖn nh− vËy. Qua thi phÈm ®ang bµn ë ®©y, t¸c

gi¶ cña nã ®· mét lÇn n÷a phª ph¸n nh÷ng ai ®ã trong x· héi chØ thÊy m×nh cã

phÈm chÊt tèt, kh«ng thÊy chç cßn h¹n chÕ, thiÕu hôt cña b¶n th©n so víi anh

em, céng ®ång råi cã lêi khoe khoang lÊy ®−îc.

Trong ®êi sèng x· héi, tuy ch−a ph¶i ®Õn møc phæ biÕn, ®¹i trµ, nh−ng

còng kh«ng cßn chØ lµ h·n h÷u, c¸ biÖt nh÷ng ng−êi cã chót xÝu dÊu hiÖu h×nh

thøc b¾t m¾t ®· véi khoe víi thiªn h¹. §©y lµ mét thãi xÊu cña ng−êi ®êi. Nã

còng ®· bÞ cha «ng chóng ta ph¶i h¬n mét lÇn phª ph¸n.

"H¬i cã m· ®· khoe m×nh ®Ñp" [18, tr.327]. Lµm nªn c©u tôc ng÷ nµy,

t¸c gi¶ b×nh d©n ViÖt Nam nh»m môc ®Ých phª ph¸n h¹ng ng−êi ®−îc nhËn

xÐt trªn ®©y. VÎ ®Ñp h×nh thøc bªn ngoµi cña mét c¸ nh©n biÓu hiÖn ra kh¸

nhiÒu nÐt: cã d¸ng ng−êi thanh tho¸t, tÇm th−íc, n−íc da s¸ng khoÎ, hµm r¨ng

tr¾ng nh− ngäc, m¸i tãc dµy ãng m−ît hoÆc bång bÒnh nh− m©y, ®«i m¾t

trong s¸ng hoÆc ©u sÇu nh− nh×n vÒ tËn câi xa x¨m khiÕn ai bÊt chît tr«ng thÊy

còng ngì nh− c¶ bÇu trêi ®−îc thu vµo trong ®ã, cã c¸i miÖng nãi hÊp dÉn l¹

th−êng hoÆc nh− b«ng hoa buæi ban mai, v.v.. Nh÷ng nam thanh niªn hoÆc

thiÕu n÷ ®−îc trêi phó cho vÎ ®Ñp ngo¹i h×nh nh− thÕ th× th−êng lµ khiªm tèn,

ý nhÞ, kh«ng tù qu¶ng c¸o, khoe khoang mµ lµm g×. Bëi v× hä nhËn thøc ®−îc

con ng−êi cßn cÇn nhiÒu vÎ ®Ñp trÝ tuÖ, néi dung còng rÊt quan träng ph¶i dµy

c«ng tu d−ìng, tù båi bæ míi cã ®Ó lµm nªn c¸i ®Ñp kh¸ hoµn chØnh, vµ cho dï

®−îc gi¸ trÞ thÈm mü lý t−ëng ®ã råi th× cµng cÇn ph¶i khiªm tèn chø kh«ng

nªn khoe khoang tr−íc c«ng chóng. Ng−êi míi cã mét chót m· ®Ñp ®· véi

qu¶ng c¸o víi thiªn h¹ lµ rÊt kh«ng nªn, ®¸ng phª ph¸n, lµ ®èi t−îng chØ trÝch

®−îc kh¸i qu¸t vµ cho ra ®êi c©u tôc ng÷ trªn ®©y.

"Bµ khoe con bµ tèt, ®Õn th¸ng m−êi mét bµ biÕt con bµ" [18, tr.195].

§©y còng lµ mét c©u tôc ng÷ mang néi dung phª ph¸n nh÷ng ng−êi míi chØ cã

mét hoÆc Ýt biÓu hiÖn vÎ ®Ñp ngo¹i h×nh ®· lÊy lµm tù m·n vµ ph« víi c«ng

chóng r»ng m×nh mü miÒu, v.v.. Theo ®Êy th× ai ®ã vµo thêi ®iÓm xu©n s¾c

nhÊt cña con g¸i ®· kiªu c¨ng, tr−ng ph« n÷ tö cña m×nh xinh, nh−ng t¸c gi¶

c©u tôc ng÷ còng nh− c«ng chóng th× phª ph¸n ngay b»ng nh¾c nhë c¶nh b¸o:

®Õn thêi ®iÓm thêi tiÕt kh« hanh huû ho¹i mµu s¾c vµ lµn da ng−êi ta xÊu ®i

nhiÒu vµ nhanh th× bµ sÏ thÊy, v× thÕ, ®õng cã véi khoe.

Trªn ®©y ®· bµn luËn, chØ trÝch nh÷ng ®èi t−îng cã chøng tËt khoe

khoang ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam. Cho dï hä

®¸ng bÞ phª ph¸n, nh−ng dÉu sao th× nh÷ng c¸ nh©n ®ã cßn cã c¸i ®Ó mµ ph«

bµy ®−îc víi mäi ng−êi, nÕu nh− chØ xÐt trong mét ph¹m vi hÑp nµo ®Êy.

Nh−ng, thËt khã hiÓu, trong x· héi cßn cã nh÷ng c¸ nh©n l¹i khoe c¶ c¸i

xÊu, ®¸ng lÏ chØ ®Ó riªng m×nh ©m thÇm chÞu ®ùng. "LÊy chång «ng cèng «ng

nghÌ / LÊy chång «ng phçng còng khoe lÊy chång" [20, tr.268] lµ bµi ca dao tr÷

t×nh ph¶n ¸nh thùc tÕ ®ã. Th«ng qua thi phÈm nµy, t¸c gi¶ d©n gian ViÖt Nam

®· triÕt lý mét c¸ch tinh tÕ phÐp biÖn chøng cña ®êi sèng x· héi. §©y lµ vÊn ®Ò

triÕt häc vÒ con ng−êi ®−îc tr×nh bµy trong kho tµng ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam,

®· thµnh c«ng ®Õn mét chõng møc nhÊt ®Þnh nªn hÊp dÉn vµ ®Ó l¹i Ên t−îng s©u

®Ëm trong t©m trÝ ®éc gi¶. ¤ng cèng lµ sÜ tö ®ç kú thi h−¬ng thêi phong kiÕn,

t−¬ng ®−¬ng nh− cö nh©n ngµy nay. ¤ng nghÌ lµ thÝ sinh ®Ëu kú thi ®×nh ®−îc

häc vÞ tiÕn sÜ ngµy x−a. Trong x· héi cò, ai ®ã thuéc ph¸i ®Ñp ViÖt Nam mµ cã

chång lµ «ng cèng, «ng nghÌ th× thËt sù lµ ng−êi ®−îc diÔm phóc, bëi v× chång

hä cã häc thøc cao, ®ç ®¹t, ®em l¹i niÒm tù hµo ch©n chÝnh, danh dù cho c¶ gia

®×nh, dßng hä, quª h−¬ng, h¬n n÷a, cho c¶ quèc gia, d©n téc. Cßn «ng phçng

trong vèn tõ tiÕng ViÖt vµ theo quan niÖm cña tuyÖt ®¹i bé phËn d©n ta th× hoµn

toµn ng−îc l¹i víi «ng cèng, «ng nghÌ. ¤ng phçng lµ t−îng b»ng ®Êt, ®¸ hoÆc

sµnh sø ®Æt ë ®Òn chïa ®−îc coi lµ ng−êi ®øng hÇu n¬i thê cóng. ¤ng phçng

cßn ®−îc lµm ®å ch¬i cho trÎ con víi bé mÆt ng©y ng«, ®Çn ®én, d¸ng ng−êi

h×nh chum v¹i, ngùc nhá, bông to, tr«ng ®Õn tøc c−êi. ¤ng phçng tõ x−a ®Õn

nay ®−îc hÇu hÕt ng−êi ViÖt Nam coi lµ biÓu t−îng cña kÎ ®Çu ãc ngu ®ôc, cùc

xÊu vÒ ngo¹i h×nh, chØ biÕt lµm c«ng viÖc hÇu h¹ vµ ®å ch¬i cho con trÎ. Êy vËy

mµ cã ai ®ã trong ph¸i ®Ñp ViÖt Nam lÊy ph¶i chång cã phÈm chÊt nh− «ng

phçng mµ còng khoe víi mäi ng−êi r»ng t«i ®©y cã ®øc lang qu©n tö tÕ l¾m.

L−u gi÷ trong kho tµng ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam mÖnh ®Ò "LÊy chång «ng

phçng còng khoe lÊy chång", t¸c gi¶ cña nã ®· thÓ hiÖn th¸i ®é phª ph¸n b»ng

lêi lÏ tuy nhÑ nhµng nh−ng rÊt cay ®éc vµ chõng nh− muèn nh¾c nhë chung c¶

ph¸i ®Ñp cña chóng ta nÕu trãt lÊy ph¶i ng−êi chång mang Ýt nhiÒu phÈm chÊt

nh− «ng phçng th× chí cã khoe khoang mét c¸ch qu¸i dÞ.

2.2.3. Nãi kho¸c, kú quÆc

TËt xÊu gÇn víi chøng khoe khoang cña ng−êi ®êi lµ nãi kho¸c mµ b¸o

chÝ vµ d− luËn cßn gäi b»ng nh÷ng tªn kh¸c nh− kho¸c l¸c, nãi dãc, nãi bèc, bèc phÐt, phÐt l¸c, v.v. còng ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam tËp trung phª ph¸n nh»m môc ®Ých kh¼ng ®Þnh phÈm chÊt ng−îc l¹i cña c¸c thµnh viªn trong céng ®ång x· héi.

"Nãi mét ®µng quµng mét nÎo" [16, tr.402]. "Nãi n¨ng qu©n tö, c− xö

tiÓu nh©n" [16, tr.402]. §Êy lµ nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷ ViÖt Nam cã néi dung phª ph¸n nh÷ng ng−êi tõng nãi vµ lµm kh«ng cã sù thèng nhÊt, cô thÓ lµ ph¸t ng«n nh− thÕ nµy nh−ng lµm l¹i theo lèi kh¸c h¼n, hoÆc tuyªn bè th× hay ho

l¾m, ®Õn lóc hµnh ®éng th× míi tá ra mét nh©n c¸ch nhá män, thÊp hÌn. TiÕp cËn hÖ t¸c phÈm d©n gian ®¹i lo¹i nh− thÕ, giíi nghiªn cøu cïng c«ng chóng

®éc gi¶ cÇn rót ra ®−îc bµi häc: ph¶i xem xÐt, ®èi chiÕu gi÷a lêi nãi vµ viÖc lµm cña nh÷ng ai ®ã ®Ó cã hiÓu biÕt chÝnh x¸c vÒ hä chø kh«ng thÓ chØ tin vµo lêi hoa mü råi ph¸n xö, kÕt luËn nh»m tr¸nh sù lÇm t−ëng vµ xuyªn t¹c hiÖn

thùc kh¸ch quan cña chñ thÓ trong ho¹t ®éng nhËn thøc nãi chung, trong ®¸nh gi¸ phÈm chÊt ®¹o ®øc nãi riªng.

§Ó ®êi mÊy c©u "Mét tÊc ®Õn trêi" [16, tr.396], "M−êi voi kh«ng ®−îc b¸t n−íc x¸o" [16, tr.396], kh«ng Ýt t¸c gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam ®· tá th¸i ®é ph¶n ®èi, bÊt b×nh víi nhiÒu kÎ nãi dãc, bèc ®ång vÒ nh÷ng viÖc kh«ng thÓ

nµo thùc hiÖn ®−îc.

"M−êi voi kh«ng ®−îc b¸t n−íc x¸o" ®ã lµ c¸ch nãi kho¸c l¸c nh−ng ch¼ng cã c©u, ý nµo trë thµnh hiÖn thùc. Nh÷ng kÎ cã lèi nãi nh− vËy ®· dèi lõa,

®em l¹i hy väng h·o huyÒn cho nhiÒu ng−êi. Nh−ng hy väng ®ã tan biÕn dÇn ®i th× kÎ vÏ ra nã còng ngµy mét trë thµnh ®èi t−îng cña sù phª ph¸n.

Cã nh÷ng tr−êng hîp, hoµn c¶nh biÕt ch¾c ch¾n ng−êi nghe kh«ng thÓ nµo kiÓm ®Þnh ®−îc, nªn kÎ hay nãi dãc tha hå ba hoa. "§i xa vÒ nhµ nãi kho¸c" [18, tr.313] lµ c©u tôc ng÷ ViÖt Nam chøng minh cho nhËn xÐt, kh¸i

qu¸t trªn. Sau mét chuyÕn ®i xa trë vÒ, nh÷ng kÎ cã thãi tËt nãi kho¸c cø mÆc søc bèc ®ång, bëi v×, kh«ng ai cã thÓ kiÓm tra, b¾t bÎ ®−îc hä, hä nh©n dÞp Êy ®Ó ph¸t huy tèi ®a së tr−êng, tho¶ m·n mét nhu cÇu kú dÞ cña m×nh.

Kh«ng Ýt ng−êi ®êi tr−íc c«ng chóng ®· nãi n¨ng kho¸c l¸c, phïng mang, trîn m¾t, vung tay, ®¸ ch©n y nh− mét vâ t−íng cã søc m¹nh v« biªn vµ

ý chÝ thÐp gang tõng ®¸nh b¹i bao kÎ thï hïng m¹nh, nh−ng thùc chÊt hä l¹i lµ nh÷ng kÎ nh¸t gan, sî h·i cßn h¬n c¶ em g¸i nhá tr−íc bän bÊt l−¬ng ®»ng ®»ng s¸t khÝ. Nh»m giÔu cît, phª ph¸n bän ng−êi ®ã, cha «ng ta ®· ®Ó ®êi thi phÈm nµy trong kho tµng ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam: "Nãi th× ®©m n¨m chÐm m−êi / §Õn b÷a tèi trêi ch¼ng d¸m ra s©n" [48, tr.168].

T¹i kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã t−¬ng ®èi nhiÒu t¸c

phÈm mang néi dung phª ph¸n nh÷ng dÊu hiÖu kú quÆc cña con ng−êi.

Mét biÓu hiÖn cña hµnh vi Êy lµ sù ®ßi hái rÊt v« lèi cña kh«ng Ýt ng−êi ®êi. Thùc tÕ nµy ®· ®−îc ph¶n ¸nh trong c©u tôc ng÷ sau ®©y: "¡n mµy ®ßi x«i gÊc, ¨n chÞu ®ßi b¸nh ch−ng" [18, tr.378]. Lµm vµ ®Ó l¹i cho con ch¸u cïng c¸c thÕ hÖ hËu sinh t¸c phÈm tôc ng÷ Êy, cha «ng chóng ta tá ra lÊy lµm bÊt b×nh vÒ sù yªu cÇu qu¸ cao cña mét sè ng−êi so víi ®Þa vÞ cña hä trong x· héi.

Hµnh vi kú quÆc cña nhiÒu ng−êi cßn biÓu hiÖn ë sù suy nghÜ, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng cña hä mét c¸ch tr¸i ng−îc ®Õn khã tin. Kh«ng Ýt t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam ®· phª ph¸n nh÷ng dÊu hiÖu phi lý ®ã cña con ng−êi.

Lµm c©u tôc ng÷ "G¸i ®Ü giµ måm..."[1, tr.77; 18,tr.276], t¸c gi¶ cña nã ®· cã ý thøc phª ph¸n nh÷ng phô n÷ cã lçi ®¸ng lÏ ph¶i tù nhËn ra sù lÇm lì cña m×nh råi tu chØnh ®Ó trë thµnh con ng−êi tèt h¬n, nh−ng kh«ng, hä l¹i lín tiÕng lÊp liÕm ®i hµnh vi xÊu xa cña m×nh.

Tõ x−a ®Õn nay, trong x· héi, tõng cã nh÷ng ng−êi kh«ng hiÓu sao cø

suy nghÜ råi dÉn ®Õn viÖc lµm xem ra lµ ng−îc ®êi. T¸c gi¶ b×nh d©n ViÖt Nam

c¶m thÊy thùc tÕ kú côc l¹ lÉm ®ã vµ ®· lµm nªn nh÷ng c©u tôc ng÷ sau ®©y ®Ó

phª ph¸n: "Giµ cßn ch¬i trèng bái" [1, tr.78], "C−a sõng lµm nghÐ" [21,

tr.246]. Qua ®©y chóng ta thÊy c¸c thÕ hÖ tiÒn bèi cña d©n téc quan niÖm líp

tuæi giµ th× kh«ng nªn ham thÝch lµm c¸c c«ng viÖc mµ con trÎ tá ra thÝch thó.

Tuæi cao råi mµ cßn cè lµm nh÷ng g× líp thanh niªn say mª ®Ó mong trÎ hãa,

nhiÒu khi t¹o nªn sù ph¶n c¶m trong céng ®ång, v× nã ®Ëp vµo m¾t c«ng

chóng mét sù ly kú, l¹ m¾t, v.v..

Nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao "ViÖc quan lay løt, viÖc cøt l¹i cÇn" [1,

tr.146], "Khen ai khÐo ®óc chu«ng ch× / D¸ng th× cã d¸ng, ®¸nh th× kh«ng

kªu" [85, tr.120], v.v. mang nhiÒu chñ ®Ò, mét trong sè nhiÒu ®ã lµ phª ph¸n,

giÔu cît kh¸ cay ®éc nh÷ng ng−êi kh«ng biÕt chän viÖc, nªn lµm mét c¸ch kú

qu¸i. §èi t−îng phª ph¸n ë c¸c t¸c phÈm nµy lµ nh÷ng kÎ tá ra ngu dèt trong

c«ng viÖc mµ hä thùc hiÖn. Ai ®êi viÖc quan träng th× bá ®Êy, kh«ng chó t©m

gi¶i quyÕt l¹i ®i t×m viÖc kh«ng cÇn, thËm chÝ, ph¶i tr¸nh ®Ó lµm. Ch× lµ kim

lo¹i nÆng mµu xanh x¸m, mÒm, dÔ nãng ch¶y, khã bÞ ¨n mßn, v.v.. Tõ nh÷ng

thuéc tÝnh ®ã cña ch×, ng−êi ta cã thÓ dïng nã ®Ó chÕ t¹o thµnh nhiÒu vËt dông

h÷u Ých, thÝ dô, lµm èng dÉn n−íc, ®óc ch÷ in, v.v.. Nh−ng ch× kh«ng ph¸t ra

©m thanh. V× thÕ, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng s¸ng t¹o, cã sù hiÓu biÕt, th«ng

minh th× kh«ng ai dïng ch× ®Ó ®óc chu«ng. Bëi vËy, ai ®ã lÊy ch× ®Ó ®óc nªn

chu«ng th× ®Ých thÞ lµ ng−êi cã suy nghÜ vµ viÖc lµm mét c¸ch tr¸i ng−îc ®Õn

khã tin.

NhiÒu t¸c gi¶ ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam cßn tá ra c¶m nhËn ®−îc mét

c¸ch tinh tÕ råi m« t¶ ®Ó phª ph¸n nh÷ng biÓu hiÖn kú quÆc cña ng−êi ®êi

kh«ng chØ trong hµnh ®éng mµ cßn c¶ trong lÜnh vùc t×nh c¶m, yªu, th−¬ng,

nhí n÷a. Hai thi phÈm b×nh d©n sau ®©y cho ®éc gi¶ th«ng tin ®ã: "Ba c« ®éi

g¹o lªn chïa / Mét c« yÕm th¾m bá bïa cho s− / S− vÒ s− èm t−¬ng t− / èm

l¨n, èm lãc cho s− träc ®Çu / Ai lµm cho d¹ s− sÇu / Cho ruét s− hÐo nh− bÇu

®øt d©y?" [58, tr.232]. "S− ®ang tông niÖm nam m« / ThÊy c« c¾p giá mß cua

bªn chïa / Lßng s− luèng nh÷ng m¬ hå / Bá kinh, bá kÖ, t×m c« hái chµo / Ai

ngê c« ®i ®µng nµo / Tay lÇn trµng h¹t ra vµo ngÈn ng¬" [58, tr.233-234]. TiÕp

cËn hai t¸c phÈm nµy, giíi nghiªn cøu còng nh− b¹n ®äc thÊy kÎ tu hµnh

n−¬ng m×nh n¬i cöa PhËt ®· cã biÓu hiÖn t×nh c¶m vµ hµnh ®éng l¹ kú, tr¸i

ng−îc mét c¸ch thËt khã hiÓu. §· chän kiÕp tu hµnh th× c¸c nhµ s− ph¶i mong

®¾c ®¹o, rò bá hÕt bôi trÇn vµ mäi sù c¸m dç, ®Æc biÖt lµ vÒ s¾c dôc cña ph¸i

®Ñp. ThÕ nh−ng qua khóc ca dao tr÷ t×nh thø nhÊt ®−îc dÉn ë trªn, chóng ta

thÊy nhµ s− qu¸ thÌm kh¸t ¸i t×nh. Mét c« g¸i tinh nghÞch, khi v·ng c¶nh chïa

®· trªu chäc s−, ®¸ng lÏ, kÎ tu hµnh ph¶i nghiªm kh¾c chØnh ®èn giai nh©n,

nh−ng kh«ng, ng−êi ®· thÒ døt bá bôi trÇn l¹i ®ång thanh t−¬ng øng, ®ång khÝ

t−¬ng cÇu, v× thÕ buån rÇu, nhí nhung, t×m ®Õn n÷ tö Êy trong suy nghÜ. Bµi ca

dao thø hai ®· dÉn ë trªn cßn mang néi dung, ý nghÜa phª ph¸n mét nhµ s− cã

biÓu hiÖn kú quÆc, ng−îc ®êi c¶ trong lÜnh vùc t×nh c¶m vµ hµnh ®éng cña con

ng−êi. ë ®©y cho hay, nhµ s− ®ang tông niÖm nam m« trong chïa, tøc lµ lµm

c¸i c«ng viÖc t−ëng chõng ®Ó quªn ®i vµ ®o¹n tuyÖt ®−îc víi mäi c¸m dç, lõa

mÞ trong cuéc sèng trÇn gian lµ bÓ khæ cña chóng sinh, nh−ng míi chØ nh×n

thÊy mét c« g¸i mß cua ë gÇn ®Êy, chø kh«ng ph¶i lµ bÞ mét sù mêi chµo cã

chñ ®Þnh cña trang giai nh©n nµo, còng ®ñ lµm cho kÎ tu hµnh xèn xang trong

lßng, råi vøt bá kinh kÖ ®Ó ®i t×m thiÕu n÷, kiÕm kh«ng ®−îc th× ng−êi nh− bÞ

hót mÊt hÕt c¶ hån vÝa, t©m trÝ bay ®Õn mét n¬i xa x¨m ë ®©u ®Êy råi. T¸c gi¶

hai bµi ca dao trªn ®©y ®· lét t¶ ®−îc nçi khæ cña hai nhµ s− th«ng qua thÓ

hiÖn tr¹ng th¸i t©m lý vµ hµnh ®éng cña hä, qua ®ã cho giíi nghiªn cøu cïng

c«ng chóng ®éc gi¶ thÊy râ sù suy nghÜ, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng kú quÆc cña

nh÷ng nhµ tu hµnh ®Õn møc thËt khã tin, nÕu nh− ai ®ã chØ nghe nãi mµ kh«ng

môc kÝch.

2.2.4. Khen chª lÊy ®−îc, vÞ kû

TiÕp cËn kho tµng tôc ng÷ ca dao, d©n ca ViÖt Nam, chóng ta thÊy cã

kh¸ nhiÒu t¸c phÈm phª ph¸n mét c¸ch kh«ng d÷ déi nh−ng t−¬ng ®èi s©u cay

mét phÈm chÊt cña kh«ng Ýt ng−êi ®êi lµ khen chª lÊy ®−îc chØ cèt ®em l¹i lîi

Ých ch¾c ch¾n kh«ng thÓ ch©n chÝnh cho ai ®ã, cßn ®óng hay sai, ph¶i hoÆc

tr¸i, kÎ khen chª ch¼ng cÇn biÕt vµ bËn t©m g× c¶.

Cã tr−êng hîp kÎ chª c¸i xÊu ë ng−êi kh¸c ®ång thêi lµ cña chÝnh

m×nh. T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam phª ph¸n thãi ®êi khen chª lÊy ®−îc ®ã b»ng

l−u l¹i trong kho tµng s¸ng t¸c d©n gian mÊy thi phÈm sau: "N−íc cïng mét

giÕng móc ra / §ã chª ®©y ®ôc, ®ã mµ h¬n chi !" [20, tr.358], "N−íc trong

khe suèi ch¶y ra / M×nh chª ta ®ôc, m×nh ®µ trong ch−a?" [20, tr.361], v.v..

TiÕp cËn nh÷ng bµi ca dao Êy, t¸c gi¶ nghiªn cøu còng nh− b¹n ®äc ®−îc biÕt

®èi t−îng bÞ phª ph¸n ë ®ã lµ nh÷ng kÎ bÞp bîm, cã thñ ®o¹n. Hä muèn

kh¼ng ®Þnh m×nh b»ng c¸ch chª c¸i xÊu cña b¶n th©n khi thÊy nã còng cã ë

ng−êi. Lµm nh− vËy, kÎ mang phÈm chÊt xÊu, ®Çy thñ ®o¹n dÔ lõa ®−îc thiªn

h¹, khiÕn cho kh«ng Ýt ng−êi trong quÇn chóng, anh em, b¹n bÌ lÇm t−ëng

r»ng hä kh«ng thÓ cã c¸i mµ hä ®ang chª bai, mµ chØ mang phÈm chÊt ®èi

lËp víi ai ®ã bÞ hä phñ ®Þnh. §Êy lµ mét thãi tËt ph¶n ®¹o ®øc cña ng−êi ®êi.

Nã ®· bÞ cha «ng chóng ta phª ph¸n kh«ng ph¶i b»ng ®ao to bóa lín nh−ng

rÊt nghiªm kh¾c.

Kh«ng Ýt ng−êi ®êi cßn cã thãi xÊu khen chª lÊy ®−îc ch¼ng cÇn biÕt lµ

®óng hay sai ®Ó nh»m tíi vµ ®¹t cho ®−îc môc ®Ých vô lîi. Cha «ng chóng ta

còng ®· h¬n mét lÇn tá th¸i ®é xem th−êng, kinh tëm vµ phª ph¸n tÝp ng−êi

®ã. Nh÷ng t¸c phÈm ca dao sau ®©y sÏ chøng minh cho nhËn xÐt trªn: "Cam

sen, quýt ngät, ng−êi chª / Ng−êi ¨n khÕ rông, t«i ghª thay ng−êi" [96, tr.50],

"N−íc gi÷a ®ång anh chª trong chª ®ôc / N−íc vòng tr©u ®»m anh h× hôc khen

ngon" [58, tr.266]. ë ®Êy ng−êi ta khen chª ®©u cã quan t©m ®Õn sù chÝnh

x¸c, ®óng ®¾n. Cã lÏ, ®Ó ®−îc lîi Ých, cam sen quýt ngät, ng−êi ta kh«ng e

ng¹i g× cho ®ã lµ tr¸i nh¹t hoÆc ®¾ng, vµ khÕ rông giËp n¸t, chua ñng, ng−êi ta

l¹i ca ngîi lµ ngon lµnh. T−¬ng tù nh− vËy, muèn h−ëng bæng léc, n−íc gi÷a

c¸nh ®ång vèn trong v¾t, ng−êi ta nãi lµ ®ôc, ng−îc l¹i, n−íc vòng tr©u ®»m

h«i h¸m nh−ng ai ®ã cø uèng vµ kh«ng quªn lóc tÊm t¾c, khi trÇm trå b¶o r»ng

th¬m ngon bæ d−ìng qu¸ !

Trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã nhiÒu bµi cïng

mét chñ ®Ò phª ph¸n thãi vÞ kû cña ng−êi ®êi. Nh÷ng kÎ mang phÈm chÊt Êy

chØ ch¨m lo lîi Ých thuéc vÒ c¸ nh©n m×nh, hä xem th−êng, kh«ng quan t©m g×

®Õn lîi Ých cña ng−êi kh¸c vµ x· héi.

Mét trong nhiÒu biÓu hiÖn vÒ ®¹o ®øc cña nh÷ng ng−êi vÞ kû lµ kh«ng

cã tinh thÇn, ý thøc, viÖc lµm v× tËp thÓ vµ x· héi. C¸c t¸c phÈm tôc ng÷ "Cha

chung kh«ng ai khãc" [18, tr.351], "L¾m s·i kh«ng ai ®ãng cöa chïa" [18,

tr.373], "Ch¸y nhµ hµng xãm, b×nh ch©n nh− v¹i" [18, tr.351], v.v. chÝnh lµ sù

lªn ¸n, phª ph¸n cña t¸c gi¶ b×nh d©n nh»m vµo nh÷ng kÎ quen thãi chØ biÕt

vun vÐn cho c¸ nh©n m×nh, ngoµi ra ch¼ng cßn nghÜ ®Õn viÖc c«ng hoÆc bÊt kú

ai kh¸c, ngay c¶ khi trong céng ®ång, tËp thÓ cã ng−êi gÆp tai ho¹ hä còng tá

ra bµng quan, thê ¬, v« c¶m, coi nh− kh«ng cã g× liªn quan ®Õn m×nh, kh«ng

ph¶i ®iÒu m×nh ®¸ng lo, kh«ng ph¶i viÖc m×nh ph¶i ra tay.

Nh÷ng kÎ vÞ kû kh«ng hÒ cã hµnh ®éng viÖc lµm c−u mang ng−êi kh¸c,

®éng lßng tr¾c Èn víi d©n lµnh gÆp n¹n, thÕ nh−ng hä l¹i kh«ng e ng¹i g× kªu

xin quÇn chóng trî gióp m×nh trong t×nh thÕ khã kh¨n. Hä kh«ng chÞu ®Ó mÊt

®i lîi Ých cho ai ®ã, nh−ng l¹i muèn ®−îc nhËn c¸i Êy tõ ng−êi kh¸c. "C¬m ¨n

ch¼ng hÕt th× treo / ViÖc lµm ch¼ng hÕt th× kªu l¸ng giÒng"[48, tr.167]. §©y lµ

t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam ®· m« t¶ vµ mang tÝnh phª ph¸n nh÷ng kÎ cã suy

nghÜ vµ lèi øng xö vÞ kû. Còng qua ®Êy, giíi nghiªn cøu vµ c«ng chóng ®éc

gi¶ thÊy rÊt râ nh©n c¸ch ®¹o ®øc cña c¸c phÇn tö ®−îc phª ph¸n ë ®ã lµ rÊt

tÇm th−êng, ®¸ng ®Ó ng−êi ®êi xem khinh.

Nh÷ng c¸ nh©n mang phÈm chÊt vÞ kû cßn cã biÓu hiÖn ®Ó cho thiªn h¹

dÔ nhËn ra lµ c¸i g× cña b¶n th©n m×nh th× b¶o qu¶n rÊt cÈn thËn, tiªu dïng dÌ

sÎn, ng−îc l¹i, cña ng−êi, hä ch¼ng gi÷ g×n, h¬n thÕ, cßn xµi mét c¸ch phung

phÝ, tæn h¹i nh− thÕ nµo còng kh«ng mét chót ¸i ng¹i, b¨n kho¨n. MÊy c©u tôc

ng÷ nµy "Cña ng−êi bå t¸t, cña m×nh l¹t buéc" [18, tr.352], "Cña m×nh th× gi÷

bo bo, cña ng−êi th× th¶ cho bß nã ¨n" [18, tr.352] lµ sù ph¶n ¸nh, phª ph¸n ®·

ph¬i bµy ra nh÷ng hµnh vi ®èi lËp nhau cña con ng−êi lµ ®èi t−îng cÇn phª

ph¸n ®−îc ®Ò cËp t¹i ®©y.

2.2.5. BÞp bîm, gi¶ t¹o

T×m hiÓu tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, giíi nghiªn cøu còng nh−

c«ng chóng ®éc gi¶ ®Òu ®−îc c¶m thô nhiÒu t¸c phÈm ®Æc s¾c mang néi dung,

ý nghÜa phª ph¸n hai thãi xÊu cña ng−êi ®êi lµ bÞp bîm, gi¶ t¹o.

Lõa bÞp th× th−êng hay ph¶i lµm gi¶, nãi sai sù thËt, vµ hµnh ®éng, ph¸t

ng«n nh− thÕ nhiÒu khi ®Ó bÞp ®êi, ®ã lµ nh÷ng tËt xÊu mµ kh«ng Ýt kÎ thÊt ®øc,

bÊt tµi tõng ¸p dông. Thãi ®êi ®¸ng ghÐt Êy ®· bÞ nhiÒu t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam

phª ph¸n, v¹ch trÇn nã ra b»ng c¶ sù mØa mai, giÔu cît mét c¸ch kh¸ cay ®éc.

"ThÇy cóng ngåi c¹nh gi−êng thê / Måm th× lÈm bÈm tay sê ®Üa x«i"

[88, tr.219]. T¸c phÈm ca dao nµy cho thiªn h¹ biÕt, con ng−êi ®−îc x· héi cò

t«n träng gäi lµ "thÇy" (h¬n h¼n nhiÒu ng−êi kh¸c chØ ®−îc coi lµ "thî", lµ

"b¸c phã", "«ng phã", v.v.) lµm nghÒ cóng lÔ ®−îc miªu t¶ ë ®©y lµ «ng thÇy

gi¶, vµ vÞ nµy ®Ých thùc lµ kÎ ¨n c¾p, bÞm bîm.

"Ra ®−êng vâng gi¸ nghªnh ngang / VÒ nhµ hái vî: C¸m rang ®©u mµy?

/ C¸m rang t«i ®Ó cèi xay / HÔ chã ¨n mÊt th× mµy víi «ng !" [88, tr.214]. §©y

lµ mét t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam. Nã ®· ®Ó l¹i Ên t−îng s©u s¾c trong t©m trÝ

ng−êi ®äc bëi néi dung, ý nghÜa vµ c¶ c¸ch thÓ hiÖn, diÔn ®¹t b»ng nhiÒu h×nh

¶nh vµ ch÷ dïng ®éc ®¸o. Nã cho ng−êi nghe vµ b¹n ®äc biÕt ch©n t−íng mét

con ng−êi. §ã lµ mét g· ®µn «ng vµo h¹ng nghÌo hÌn, khi ra ngoµi x· héi th×

giÊu nghÌo, gi¶ bé lµ kÎ giµu sang quyÒn quý, vÒ nhµ th× ph¬i bµy ra c¸i b¶n

chÊt thËt, thiÕu v¨n ho¸, x−ng "«ng" víi vî, gäi vî lµ "mµy", ®e do¹ ®¸nh vî

nÕu nh− vî kh«ng b¶o qu¶n cÈn thËn mµ l¹i ®Ó chã ¨n mÊt khÈu phÇn c¸m

rang cña anh ta. VËy lµ c¸i thãi ®êi lµm gi¶ nh©n vËt th−îng l−u quan c¸ch ®Ó

lõa bÞp ng−êi ®êi, ®Ó che giÊu nhiÒu biÓu hiÖn thÊp hÌn, mÊt nh©n c¸ch ®·

kh«ng qua ®−îc cÆp m¾t tinh t−êng vµ sù chØ trÝch kh«ng hÒ n−¬ng nhÑ cña

t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam.

Bµi ca dao "ChiÒu chiÒu quÇn tÝa ¸o mµu / D©y l−ng mua chÞu, khoe giµu

víi ai / Khoe giµu víi chó b¸n khoai / B¸n cho mét cñ vÒ nhai tèi ngµy" [1,

tr.311] râ rµng lµ ®· lét t¶ ®−îc c¶ sù suy nghÜ vµ hµnh vi võa gi¶ t¹o, võa lõa bÞp

cña mét g· ®µn «ng. H¾n nghÌo l¾m, c¬m ch¼ng cã ¨n, ph¶i mua khoai ¨n cho

qua ngµy. ThÕ nh−ng, h¾n l¹i muèn bÞp thiªn h¹, lµm cho mäi ng−êi lÇm t−ëng lµ

h¾n cã nhiÒu tiÒn cña, nªn ®· mua chÞu ¸o quÇn, t− trang ®Ó ch−ng diÖn ®ãng gi¶

kÎ sang giµu. Nh©n vËt lµm gi¶ giµu trong thi phÈm d©n gian ®ang bµn ®· kh«ng

qua mÆt ®−îc chó bÐ b¸n khoai vµ ng−êi s¸ng t¸c d©n gian, v× thÕ, trë thµnh ®èi

t−îng bÞ chØ trÝch trong kho tµng ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam lµ ®iÒu dÔ hiÓu.

Nh÷ng c©u tôc ng÷ "KhÈu PhËt, t©m xµ" [1, tr.88], "MiÖng bå t¸t, d¹ ít

ng©m" [21, tr.546], v.v. còng gièng nh− mÊy t¸c phÈm ca dao ®· b×nh luËn ë

trªn, ®Òu mang néi dung, ý nghÜa: dïng c¸i tèt ®Ñp ®Ó che ®Ëy c¸i xÊu xa. Nãi

mét c¸ch kh¸c cô thÓ h¬n lµ, nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷ ®−îc s¸ng t¸c ®Ó phª

ph¸n tÝp ng−êi hµnh ®éng ®éc ¸c, nham hiÓm nh−ng l¹i cã nh÷ng lêi lÏ tõ bi,

phóc hËu ®Ó lõa bÞp thiªn h¹, lµm cho c«ng chóng cã lóc, ë ®©u ®ã l¹i lÇm

t−ëng hä lµ ng−êi tö tÕ.

Trong cuéc sèng th−êng nhËt, nh÷ng ng−êi lao ®éng ch©n chÝnh cã thÓ

®· gÆp nhiÒu con ng−êi, hµnh vi gi¶ t¹o, lõa bÞp. KÎ nghÌo, gi¶ bé giµu cã, kÎ

ë tÇng líp th−êng d©n l¹i cè lµm ra vÎ nh− nh©n vËt thuéc đẳng cấp th−îng l−u

th× ch¼ng ph−¬ng h¹i g× cho chóng ta. Nh−ng, chóng ta phª ph¸n, tá th¸i ®é

bÊt b×nh víi hä ®Ó mong cho bøc tranh chung cña ®êi sèng x· héi t−¬i ®Ñp, rùc

rì h¬n th«i. V× c«ng viÖc, chóng ta cã thÓ l·ng quªn, kh«ng cÇn ph¶i l−u t©m,

c¶nh gi¸c nh÷ng c¸ nh©n ®ã. Nh−ng víi tÝp ng−êi khÈu nh− PhËt, t©m gièng

r¾n ®éc th× nh÷ng ng−êi lao ®éng ®Ých thùc ph¶i coi chõng ®Ó kh«ng cã sù ngé

nhËn vÒ hä vµ tr¸nh ®−îc nhiÒu nhÊt hËu ho¹ do hä g©y ra cho m×nh.

NÕu l−u t©m, l¾ng tai nghe, ®Ó m¾t theo dâi th× nhiÒu ng−êi sÏ kh«ng

khã nhËn thÊy trong céng ®ång x· héi vµ ë xung quanh m×nh cã kh«ng Ýt kÎ

m¾c tËt tr−íc mÆt ai ®ã th× nãi bao c©u hay, ý ®Ñp, nh−ng v¾ng ng−êi ta th× l¹i

chª bai chØ trÝch hÕt lêi. C¸i thãi ®êi gi¶ t¹o dèi lõa Êy còng bÞ ph¶n øng h¬n mét

lÇn trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam: "Cã mÆt th×: c«, v¾ng mÆt: con ®Ü" [1,

tr.49], "Cã mÆt: «ng Sø, v¾ng mÆt: th»ng Ng«" [18, tr.349], "Cã mÆt: «ng t©y,

v¾ng mÆt: thÇy t¨ng" [128 tr.349], v.v.. Nh÷ng kÎ cã thãi xÊu ®−îc m« t¶ trong

mÊy t¸c phÈm tôc ng÷ nµy tá ra lµ tÝp ng−êi võa thiÕu b¶n lÜnh, võa kh«ng ®ñ

nh©n c¸ch. Hä ®· cã nhËn xÐt ®¸nh gi¸ tr¸i ng−îc nhau vÒ cïng mét ®èi t−îng.

Tr−íc mÆt ng−êi ta th× hä kh¼ng ®Þnh, ca ngîi, nh−ng chÝnh ng−êi Êy khi v¾ng

mÆt th× hä l¹i nÆng lêi tho¸ m¹, chöi rña.

2.2.6. BÊt hiÕu, béi nghÜa

Kh«ng Ýt t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· phª ph¸n nh÷ng

biÓu hiÖn bÊt hiÕu trong céng ®ång x· héi.

T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam tá ra rÊt bÊt b×nh víi nh÷ng ng−êi con bÊt hiÕu

kh«ng ch¨m sãc cha mÑ chu ®¸o. MÊy thi phÈm d©n gian sau ®©y ®· chuyÓn

t¶i th¸i ®é ®ã: "§i ®©u mµ bá mÑ giµ / Gèi nghiªng ai söa, chÐn trµ ai n©ng"

[85, tr.424], "MÑ giµ hÕt g¹o treo niªu / Mµ anh kh¨n ®á, kh¨n ®iÒu v¾t vai"

[85, tr.425]. Qua ®©y, ng−êi s¸ng t¸c b×nh d©n ®· phª ph¸n nghiªm kh¾c

nh÷ng ng−êi con bÊt hiÕu, biÓu hiÖn cô thÓ lµ thiÕu sù ch¨m sãc mÑ giµ; nh÷ng

ng−êi mÑ tuæi cao vµ ®· hÕt l−¬ng ¨n nh−ng con cña hä kh«ng ngã ngµng tíi,

bá mÆc mÑ ë nhµ ®Ó ®i giao du, ch−ng diÖn ¸o quÇn. §Ó ®êi bµi ca dao "Sèng

th× con ch¼ng cho ¨n / ChÕt th× x«i thÞt lµm v¨n tÕ ruåi" [85, tr.425], t¸c gi¶

cña nã ®· bµy tá th¸i ®é kh«ng ®ång ý víi nh÷ng ng−êi con cã biÓu hiÖn bÊt

hiÕu, ch¨m sãc cha mÑ kh«ng ®−îc tö tÕ, lóc song th©n cßn sèng th× kh«ng

cho ¨n, m·i ®Õn khi qua ®êi råi míi lµm cho ng−êi sinh ra hä c¸i viÖc ch¼ng

mÊy thiÕt thùc. Con c¸i ph¶i cã hiÕu víi cha mÑ b»ng nh÷ng viÖc lµm vµ sù

ch¨m sãc ng−êi cã c«ng sinh thµnh, nu«i d−ìng m×nh tõ khi hä cßn sèng, lo

cho hä ®−îc nhiÒu nhÊt trong ®iÒu kiÖn cho phÐp vÒ ¨n, ë, mÆc, chø kh«ng nªn

hµ tiÖn qu¸ møc ®Ó cha mÑ giµ ph¶i sèng nghÌo tóng vµ ®îi ®Õn khi th©n phô,

tõ mÉu qua ®êi råi míi lµm m©m cao cç ®Çy cóng lÔ.

Mét biÓu hiÖn bÊt hiÕu kh¸c cña nh÷ng ng−êi con lµ kh«ng nghe lêi cha

mÑ. Hai c©u ca dao "D¹y con, con ch¼ng nghe lêi / Con nghe «ng kÔnh, ®i ®êi

nhµ con" [85, tr.423-424] lµ lêi hèi tiÕc, th−¬ng con v« cïng cña nh÷ng bËc lµm

cha mÑ ®· cã ®øa con kh«ng chÞu nghe hä chØ gi¸o nªn dÉn tíi nguy c¬ ph¶i ®ãn

nhËn hËu ho¹. §Êy còng lµ lêi c¶nh b¸o, phª ph¸n ai ®ã kh«ng hiÕu th¶o víi cha

mÑ cña hä.

Kh«ng th−¬ng cha mÑ còng lµ mét biÓu hiÖn bÊt hiÕu cña ng−êi ®êi.

Lµm nªn c©u tôc ng÷ "Con mÑ cã th−¬ng mÑ ®©u, ®Ó cho chµng rÓ, nµng d©u

th−¬ng cïng" [59, tr.143], t¸c gi¶ cña nã ®· bµy tá th¸i ®é kh«ng ®ång ý víi

nh÷ng ai thiÕu t×nh c¶m vµ hµnh ®éng, viÖc lµm yªu th−¬ng dµnh cho cha mÑ.

Mét biÓu hiÖn bÊt hiÕu bÞ d− luËn x· héi b×nh phÈm, phª ph¸n rÊt kÞch

liÖt lµ ng−êi con tá ra rÊt tÖ b¹c, kÓ c«ng nu«i cha mÑ cña m×nh. Mấy c©u sau

®©y trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam ®· vµ m·i m·i cßn lµ lêi chØ trÝch mét

c¸ch nghiªm kh¾c nh÷ng ng−êi con mµ l¹i kÓ c«ng nu«i cha mÑ: "MÑ nu«i

con b»ng trêi b»ng bÓ, con nu«i mÑ con kÓ tõng ngµy" [1, tr.104], "MÑ nu«i

con bÓ hå lai l¸ng, con nu«i mÑ kÓ th¸ng kÓ ngµy" [1, tr.104]. Trong chóng ta

kh«ng cã ai lµ kh«ng do cha mÑ sinh ra. Mçi ng−êi ®Òu ®−îc th©n phô, tõ mÉu

nu«i d−ìng. Nh÷ng ng−êi con ngµy mét tr−ëng thµnh vµ cha mÑ ngµy mét giµ

yÕu, ch©n chËm, m¾t mê, v.v.. §ã lµ quy luËt chung cña x· héi loµi ng−êi. Khi

tr−ëng thµnh, nh÷ng ng−êi con ph¶i cã tr¸ch nhiÖm nu«i d−ìng, ch¨m sãc cha

mÑ giµ yÕu. §ã kh«ng chØ lµ tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, mµ cßn lµ niÒm vui cña tÊt

c¶ nh÷ng ng−êi con hiÕu th¶o. Ai ®ã nu«i cha mÑ mµ l¹i kÓ c«ng th× thËt lµ kú

l¹ vµ ®¸ng bÞ phª ph¸n. T¸c gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam ®· nhiÒu lÇn tá th¸i ®é ph¶n

øng tr−íc nh÷ng biÓu hiÖn bÊt hiÕu Êy. Bµn luËn vÊn ®Ò nµy t¹i ®©y ®Ó nh»m

môc ®Ých gãp phÇn x©y dùng, kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®èi lËp víi nã ®· vµ

®ang ®−îc nh©n lªn trong ®êi sèng x· héi mới.

T¹i kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã kh¸ nhiÒu t¸c phÈm

chøa ®ùng néi dung, ý nghÜa phª ph¸n mét thãi ®êi mµ ng−êi nghiªn cøu ®Æt

cho nã c¸i tªn béi nghÜa.

Céng ®ång x· héi ®−îc tæ thµnh bëi nh÷ng con ng−êi cã ý thøc cïng

tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ cña ®éng vËt cao cÊp biÕt chÕ t¹o vµ sö dông c«ng cô

lao ®éng. Vµ, ë mèi quan hÖ nµo nÕu cã th× còng lé ra, chø kh«ng thÓ che

®Ëy ®−îc, nh÷ng dÊu hiÖu vÒ sù béi nghÜa cña ng−êi ®êi. Trong c¸c mèi quan

hÖ x· héi nãi chung, t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· nhËn thÊy

vµ cã sù phª ph¸n nh÷ng kÎ mang phÈm chÊt ph¶n ©n nghÜa. "Khái rªn quªn

thÇy" [21, tr.472], "¡n ch¸o ®¸i b¸t" [21, tr.28], "¡n c¸, bá lê" [59, tr.18],

"ThÕ gian l¾m chuyÖn kh«i hµi / HÔ ¨n ®−îc c¸ tÝnh bµi bá n¬m" [88, tr.146],

"Qua s«ng ®Êm b. vµo sãng" [1, tr.131], v.v.. lµ nh÷ng c©u tôc ng÷ ViÖt Nam.

§Êy võa lµ sù kh¸i qu¸t, võa lµ sù phª ph¸n ai ®ã trong x· héi, ngay sau khi

®−îc ng−êi kh¸c cøu gióp, ®· kh«ng cßn nhí, mµ véi quªn ¬n, thËm chÝ cßn

cã hµnh ®éng hÕt søc khèn n¹n ®èi víi nh©n vËt lÏ ra ph¶i tri ©n, h¬n n÷a, cã

sù ®Òn ®¸p. TÝp ng−êi cã hµnh vi, biÓu hiÖn béi nghÜa ®−îc m« t¶ trong mÊy

c©u tôc ng÷ trªn ®©y râ rµng lµ sù ®èi ®Þch víi mét trong nhiÒu gi¸ trÞ ®¹o

®øc mang tÝnh b¶n chÊt cña con ng−êi ViÖt Nam nãi chung ®−îc chÝnh t¸c

gi¶ b×nh d©n kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng c©u nh− "¡n qu¶ nhí kÎ trång c©y",

"Uèng n−íc nhí nguån", v.v.. V× thÕ, hä kh«ng thÓ tr¸nh khái sù phª ph¸n tõ

trong qu¸ khø. Ngµy nay, trong cuéc sèng hiÖn ®¹i, ch¸u con, hËu duÖ cña

tÝp ng−êi béi nghÜa vÉn xuÊt hiÖn ë ®©u ®ã vµ còng kh«ng tr¸nh khái bÞ chØ

trÝch m¹nh mÏ. Cuéc sèng míi, nÒn v¨n ho¸ míi và con người mới mµ

chóng ta ®ang x©y dùng kh«ng cã g× t−¬ng dung víi phÈm chÊt béi nghÜa,

h¬n n÷a, nã cßn ®ßi hái ph¶i lo¹i trõ thãi ®êi Êy.

T¸c phÈm ca dao "Khi ch−a cÇu lôy tr¨m ®µng / §−îc råi th× l¹i phò

phµng lµm ng¬" [20, tr.254] còng mang ý nghÜa vµ chøa ®ùng th¸i ®é bÊt b×nh

®èi víi ai ®ã sau khi nµi nØ, cÇu mong ng−êi ta gióp m×nh, ®Õn khi ®−îc to¹i

nguyÖn råi th× kh«ng nh÷ng kh«ng tá ra biÕt, nhí, ®Òn ¬n mµ cßn cã hµnh

®éng ph¶n ®¹o ®øc, b¹c ¸c, tµn nhÉn víi con ng−êi sèng nghÜa t×nh.

Nh÷ng kÎ béi b¹c v« ¬n nh− bµn luËn ë trªn tuy kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng

c¸ biÖt, hi h÷u, nh−ng cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®Êy còng kh«ng ph¶i lµ l−îng ng−êi

chiÕm sè ®«ng trong x· héi ViÖt Nam. Nh×n chung, d©n ta ®Òu mang phÈm chÊt

nghÜa t×nh, c− xö vµ hµnh ®éng theo ph−¬ng ch©m ¬n ai mét chót chí quªn.

Ng«n ng÷, hµnh vi béi nghÜa, quªn ¬n còng cã c¶ trong quan hÖ t×nh

c¶m, t×nh yªu vµ t¹i ®Êy nã còng bÞ nhiÒu t¸c gi¶ d©n gian phª ph¸n. "X−a kia

nãi nãi thÒ thÒ / B©y giê bÎ khãa trao ch×a cho ai" [20, tr.516]. "Nhí khi g¸nh

nÆng anh chê / Qua cÇu anh ®îi, b©y giê em quªn" [20, tr.348]. "C«ng anh

tr¨m ®îi ngh×n chê / Qua cÇu anh d¾t b©y giê quªn anh" [48, tr118]. §ã lµ mét

sè, chø kh«ng ph¶i tÊt c¶, t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam nãi vÒ sù ph¶n béi trong

t×nh yªu ®«i løa. Nh÷ng t¸c gi¶ mÊy thi phÈm d©n gian tr÷ t×nh nµy còng tá

th¸i ®é víi nhiÒu ng−êi thuéc ph¸i ®Ñp ®· kh«ng thñy chung trong quan hÖ

t×nh yªu, lóc tr−íc th× thÒ båi quyÕt g¾n bã chia sÎ cïng ý trung nh©n, sau ®ã

l¹i thay lßng ®æi d¹, ph¶n béi t×nh yªu ban ®Çu, råi hiÕn tÆng t×nh yªu th−¬ng

cho kÎ kh¸c. Nh÷ng ng−êi dÔ ph¶n béi trong quan hÖ løa ®«i th× th−êng lµ

yªu th−¬ng kh«ng s©u s¾c. Hä dÔ ®o¹n tuyÖt mèi t×nh ®Çu vµ còng kh«ng khã

®Õn víi mèi t×nh thø hai. Yªu th−¬ng theo lèi Êy th× kh«ng cã g× b¶o ®¶m cho

sù bÒn chÆt vµ khã cã thÓ ®i ®Õn h«n nh©n h¹nh phóc. §ã lµ nh÷ng hÖ lôy x·

héi sinh ra tõ sù béi nghÜa. Thãi ®êi nµy ®· bÞ cha «ng chóng ta phª ph¸n.

Trong cuéc sèng hiÖn ®¹i, nÕu nã béc lé ra ë ®©u ®ã th× ch¾c ch¾n lµ còng bÞ

chØ trÝch cña c«ng chóng.

Thãi ®êi béi nghÜa nhiÒu khi cßn ph¬i bµy ra c¶ trong cuéc sèng h«n

nh©n gia ®×nh. VÊn ®Ò gia ®×nh vµ x· héi Êy ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ ca dao ViÖt

Nam ®Ò cËp. Ch¼ng h¹n, thi phÈm d©n gian nµy: "Nµo khi anh bñng anh beo /

Tay b−ng chÐn thuèc tay ®Ìo mói chanh / B©y giê anh m¹nh anh lµnh / Anh

mª nhan s¾c anh t×nh phô t«i" [48, tr.160]. B»ng thñ ph¸p lµm lêi cho mét phô

n÷ nãi vÒ ng−êi chång cña chÞ ®au yÕu, chÞ ph¶i ch¨m lo thuèc ch÷a bÖnh cho

chång, ®Õn khi anh chång khoÎ m¹nh ®· mª s¾c ®Ñp vµ ph¶n béi t×nh yªu

th−¬ng cña chÞ, t¸c gi¶ bµi ca dao ®· cho b¹n ®äc h×nh dung ra ®−îc kh¸ râ

ch©n t−íng mét g· ®µn «ng v« ¬n b¹c nghÜa.

Bµi ca dao "X−a kia ¨n nh÷ng cña chång / KiÕm ®−îc mét ®ång ®áng

®¶nh ¨n riªng" [20, tr.515] lµ thi phÈm ®−îc dÉn ra ®©y ®Ó ph©n tÝch vµ chøng

tá t¸c gi¶ cña nã ®· cã ý thøc phª ph¸n thãi béi nghÜa trong cuéc sèng h«n

nh©n gia ®×nh. Theo ®©y, ng−êi vî lóc kh«ng kiÕm ®−îc tiÒn th× ®−îc chång

ch¨m nu«i, nh−ng khi kiÕm ®−îc tiÒn, chÞ ta cã th¸i ®é, cö chØ tá vÎ kh«ng cßn

biÕt, kh«ng cßn nhí, kh«ng viÖc g× ph¶i g¾n bã víi chång n÷a. NghÜa lµ ng−êi

phô n÷ nµy ®· quªn ¬n, quªn c«ng søc cña chång ®èi víi m×nh vµ kh«ng cã

tr¸ch nhiÖm, t×nh nghÜa g× víi chång. Béi nghÜa nh− thÕ nµy kh«ng ph¶i lµ hÖ

qu¶ cña ®ång tiÒn. ë ®©u, bao giê nã còng chØ cã thÓ ®−îc sinh ra tõ nh÷ng

con ng−êi cã vÊn ®Ò vÒ ®¹o ®øc. B¶n th©n ®ång tiÒn vµ c¸c cña c¶i vËt chÊt

kh¸c ®Òu kh«ng cã téi lçi g×. NÕu chóng ®i liÒn víi hµnh vi ®¸ng phª ph¸n, lªn

¸n vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc th× ®èi t−îng cÇn ®−îc kÕt téi chØ cã thÓ lµ con ng−êi

sö dông tiÒn cña.

KÕt luËn ch−¬ng 2

Trong ch−¬ng nµy, t¸c gi¶ luËn ¸n tËp trung ph©n tÝch vÊn ®Ò ®¹o ®øc,

mét gi¸ trÞ, mét ®Æc tr−ng b¶n chÊt cña con ng−êi cÇn ®−îc t«n vinh vµ quan

t©m gi¸o dôc. Còng t¹i ®©y cßn bµn luËn nh÷ng biÓu hiÖn cña thãi ®êi trong

tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam nh»m môc ®Ých h−íng thiÖn cho c¸c thµnh

viªn cña céng ®ång x· héi vµ ng¨n chÆn nh÷ng phÈm chÊt xÊu, c¸i ¸c n¶y sinh

trong hä. Thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu Êy, ng−êi viÕt c«ng tr×nh nµy chñ

yÕu bµn luËn vÒ c¸c ph¹m trï, vÊn ®Ò ®¹o ®øc d−íi gãc ®é triÕt häc vµ mét sè

néi dung h÷u quan trong c¸c t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. Tøc lµ

toµn bé ch−¬ng 2 nµy ®Ò cËp hai lo¹i gi¸ trÞ, phÈm chÊt mang tÝnh ®èi lËp nhau:

mét lo¹i cÇn ®−îc kh¼ng ®Þnh, t«n vinh, tuyªn truyÒn gi¸o dôc vµ mét lo¹i ®¸ng

bÞ phª ph¸n, trõ bá trong céng ®ång x· héi ®−îc bµn luËn t¹i kho tµng tôc ng÷,

ca dao, d©n ca ViÖt Nam, tất cả đều nhằm mục đích góp phần xây dựng con

người mới, phẩm chất đạo đức mới ở nước ta hiện nay.

Ch−¬ng 3

T×nh c¶m, viÖc lμm thiÖn vμ hμnh vi ¸c

C¸i thiÖn lµ ph¹m trï trung t©m cña ®¹o ®øc häc. Trong khoa häc ®¹o

®øc, nã th−êng ®−îc bµn luËn g¾n liÒn víi ph¹m trï ®èi lËp víi nã lµ c¸i ¸c. ë

ch−¬ng nµy bµn vÒ t×nh c¶m, viÖc lµm thiÖn g¾n liÒn víi vÊn ®Ò ®èi lËp víi nã lµ hµnh vi ¸c ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

3.1. BiÓu d−¬ng, ca ngîi c¸i thiÖn

VÒ c¸i thiÖn vµ nh÷ng khÝa c¹nh thuéc vÊn ®Ò, kh¸i niÖm Êy ®−îc bµn

luËn kh¸ nhiÒu trong kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

3.1.1. Ân nghÜa, tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ vµ con dµnh cho nhau

Trong t¸c phÈm tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã kh¸ nhiÒu c©u

triÕt luËn, triÕt lý vÒ c«ng lao, t×nh c¶m cña cha mÑ dµnh cho con.

Ng−êi ®äc thÊy kh«ng Ýt mÖnh ®Ò t¹i kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn kh¼ng

®Þnh, b×nh luËn mét c¸ch kh¸i qu¸t vÒ c«ng lao to lín cña cha mÑ ®èi víi con. Ch¼ng h¹n, c©u tôc ng÷ "C«ng cha nghÜa mÑ"; nh÷ng c©u ca dao: "C«ng cha

nghÜa mÑ nói Hoµnh S¬n nµo tµy", "¬n cha nÆng l¾m ai ¬i! / NghÜa mÑ b»ng trêi

chÝn th¸ng c−u mang" [1, tr.55, 201, 611]; vµ mÊy c©u d©n ca: "ThËp ©n phô mÉu xem tµy Th¸i S¬n", "C«ng cha nh− nói Th¸i S¬n / NghÜa mÑ nh− n−íc trong nguån ch¶y ra", "C«ng cha ®øc mÑ cao dµy / C−u mang trøng n−íc nh÷ng ngµy

cßn th¬" [96, tr.279-280]. §ã lµ nh÷ng lêi kh¼ng ®Þnh vµ b×nh luËn cña ng−êi lµm t¸c phÈm ®−îc kh¶o s¸t ë ®©y. VÉn nh»m môc ®Ých thÓ hiÖn, chuyÓn t¶i néi dung, t− t−ëng nµy, t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn m« t¶ c¶m nhËn cña nh÷ng ng−êi con nãi vÒ cha mÑ. C©u tôc ng÷ "Lªn non míi biÕt non cao, nu«i con míi biÕt c«ng lao mÉu tõ", c©u ca dao "Soi g−¬ng míi biÕt mÆt

m×nh / Nu«i con míi biÕt c«ng tr×nh mÑ cha" [1, tr.97, 694], c©u d©n ca " C«ng cha nh− ngäc, nghÜa mÑ nh− vµng / §¹o lµm con ch−a tr¶ huèng chi chµng ng−êi d−ng" [96, tr.725], v.v. lµ nh÷ng t¸c phÈm ghi l¹i lêi nh÷ng ng−êi con kh¼ng ®Þnh

c«ng lao cña cha mÑ dµnh cho m×nh. Tãm l¹i, nhiÒu t¸c phÈm ®ang ®−îc xem xÐt ®· bµn luËn, kh¼ng ®Þnh mét c¸ch kh¸i qu¸t vÒ c«ng lao to lín cña cha mÑ ®èi

víi con c¸i. Cã kh«ng Ýt t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®· sö dông c¸c h×nh dung tõ nh− "trêi", "nói Hoµnh S¬n", "nói Th¸i S¬n", "n−íc trong nguån", "cao dµy", "non cao", vµ dïng nh÷ng tÝnh tõ chØ phÈm chÊt nh− "ngäc", "vµng",

v.v. ®Ó nãi vÒ c«ng lao to lín, quý b¸u cña cha mÑ dµnh cho con. Lèi m« t¶, diÔn

®¹t b»ng h×nh ¶nh vµ mµu s¾c nh− thÕ ®· ®Ó l¹i Ên t−îng s©u s¾c, khã phai mê trong t©m trÝ ng−êi ®äc vÒ ©n nghÜa cña nh÷ng bËc cha mÑ cã thÓ nãi lµ ®Õn møc vÜ ®¹i dµnh cho nh÷ng ®øa con do chÝnh hä sinh ra.

Trong s¸ng t¸c trªn, kh«ng chØ cã nh÷ng triÕt lý kh¸i qu¸t nh− ®· nãi,

mµ cßn cô thÓ ho¸ c«ng lao, ©n nghÜa cña cha mÑ ®èi víi con c¸i. Kh«ng Ýt

t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam bµn vÒ c«ng cha mÑ sinh thµnh

nu«i d−ìng con. "Con cã cha mÑ ®Î, kh«ng ai ë lç nÎ mµ lªn", "C«ng cha

ba n¨m sinh thµnh t¹o ho¸ / NghÜa mÑ chÝn th¸ng cùc khæ c−u mang" [1,

tr.53, 340], "Cã cha sinh míi ra ta / Lµm nªn thêi bëi mÑ cha vun trång"

[96, tr.280], "Sinh con nµo qu¶n c«ng phu / C«ng cha nghÜa mÑ bÓ hå l¸ng

lai / KÓ tõ g×n gi÷ trong thai / Tr¶i hai tr¨m t¸m m−¬i ngµy sinh ra" [34,

tr.462]. NÕu nh− ë trªn nãi kh¸i qu¸t vÒ c«ng lao rÊt to lín cña cha mÑ dµnh

cho con c¸i, th× ë ®©y - nh÷ng c©u triÕt luËn nµy - c«ng sinh thµnh con c¸i

cña nh÷ng bËc phô mÉu ®−îc diÔn ®¹t râ, cô thÓ thªm: kh«ng chØ cã to lín,

nhiÒu, mµ cßn cùc khæ, khã nhäc n÷a.

VÉn trong t¸c phÈm ®ang bµn, nh÷ng c©u triÕt luËn sau lµ sù chi tiÕt, cô

thÓ h¬n vÒ c«ng nu«i d−ìng con c¸i, kh«ng qu¶n gian khæ, vÊt v¶ v× con cña

nh÷ng ng−êi lµm cha, lµm mÑ: "Chim trêi ai dÔ ®Õm l«ng / Nu«i con ai nì kÓ

c«ng th¸ng ngµy", "Nu«i con ai nì kÓ tiÒn c¬m", "Anh ®i lµm m−ín nu«i ai /

Cho ¸o anh r¸ch cho vai anh mßn ? / Anh ®i lµm m−ín nu«i con / ¸o r¸ch

mÆc ¸o, vai mßn mÆc vai", "Nu«i con ch¼ng qu¶n ®Õn th©n / ChiÕu r¸ch mÑ

chÞu, ¸o kh¨n con n»m / Cã khi trêi rÐt c¨m c¨m / MÖt ch¼ng ®−îc n»m ®ãi

ch¼ng ®−îc ¨n / Mong sao cho con thµnh th©n / §i häc ®i mÇn (lµm) g©y dùng

cho con" [1, tr.42, 126, 192, 597-598]. Theo sù m« t¶ cña nhiÒu t¸c gi¶ tôc

ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam ë ®©y th× nh÷ng bËc cha, mÑ nu«i con tõ bÐ ®Õn

lín ®Òu kh«ng kÓ c«ng, kh«ng qu¶n ng¹i gian khæ, vÊt v¶, khã kh¨n, nghÌo

®ãi cña chÝnh m×nh ®Ó dµnh cho con tÊt c¶, vµ lu«n −íc muèn, hy väng con c¸i

thµnh ®¹t b»ng c¸ch t¹o c¬ së, ®iÒu kiÖn cho con c¸i ph¸t triÓn. Nh÷ng ng−êi

cha, ng−êi mÑ ViÖt Nam ®Ých thùc ®Òu ch©n thËt c¶ trong suy nghÜ, c¶ trong

viÖc lµm cô thÓ cho con, v× con.

§éc gi¶ cïng giíi nghiªn cøu ®Òu kh«ng khã kh¨n g× trong viÖc nhËn ra

t¹i kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã nhiÒu triÕt lý vÒ sù ®é l−îng

vµ tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ ®èi víi con.

C©u tôc ng÷ "B¸t mÎ ®¸nh con sao ®µnh" [1, tr.28] võa nh− lµ sù nhËn xÐt,

tæng kÕt thùc tÕ, võa nh− lêi khuyªn, nh¾c nhë c¸c bËc cha mÑ ph¶i s½n sµng bá

qua nh÷ng lçi lÇm, s¬ suÊt cña con. Vµ, nã cßn lµ lêi c¶nh b¸o, tá th¸i ®é bÊt

b×nh víi nh÷ng ai qu¸ nghiªm kh¾c trõng ph¹t con khi chóng cã khuyÕt ®iÓm.

Trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam cã nhiÒu c©u triÕt luËn, mÖnh ®Ò lµm

s¸ng tá c«ng lao, ©n nghÜa to lín cña cha mÑ ®èi víi con c¸i, cô thÓ h¬n lµ

kh¼ng ®Þnh nh÷ng bËc cha mÑ chÞu tr¸ch nhiÖm, mÊt m¸t hy sinh cho con. Khi

tæng kÕt, kh¸i qu¸t thùc tÕ ®Ó ®óc kÕt thµnh c©u tôc ng÷ "C¸ chuèi ®¾m ®uèi v×

con" [1, tr.33], t¸c gi¶ cña nã ®· thÓ hiÖn t− t−ëng, quan niÖm cña d©n téc ta

vÒ nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, l−¬ng t©m cña cha mÑ ph¶i kh«ng qu¶n ng¹i, chÞu

khã kh¨n, ®au khæ, tæn thÊt v× con. C¸ chuèi mÑ lµ loµi vËt ®iÓn h×nh vÒ quan

t©m, ch¨m sãc con cña nã. Nã dÉn theo c¶ ®µn con cßn bÐ nhá ®i kiÕm ¨n. Khi

thÊy l©u ch−a t×m ®−îc måi ¨n cho ®µn con d−íi n−íc, c¸ chuèi mÑ quÉy

m¹nh nh¶y lªn bê gi¶ vê chÕt cho ®µn kiÕn tiÕn tíi c¾n ®èt, hót m¸u cña nã.

Nã chÞu ®ùng ®au ®ín ®Õn khi nµo cã nhiÒu con kiÕn b¸m, b©u ®Çy m×nh nã,

nã míi gi·y, v¨ng m×nh xuèng n−íc cho ®µn con nã ¨n kiÕn no nª. C¸ chuèi

mÑ th−¬ng, ch¨m, quan t©m, lo miÕng ¨n cho con ®Õn møc kh«ng hÒ qu¶n

ng¹i khã kh¨n, ®au khæ, h¬n n÷a, kh«ng lo¹i trõ tæn thÊt lín, thËm chÝ ph¶i kÕt

thóc c¶ sù sèng cña nã. Trong cuéc sèng x· héi, anh, hoÆc chÞ, hoÆc bÊt kú ai

®Òu cã thÓ t×m thÊy, chøng kiÕn nhiÒu ng−êi chÞ, bµ mÑ ViÖt Nam th−¬ng con,

quan t©m, ch¨m sãc, s½n sµng chÞu tæn thÊt, mÊt m¸t, hy sinh cho mét hoÆc

nhiÒu ®øa con th©n yªu cña m×nh gièng nh− c¸ chuèi mÑ "®¾m ®uèi v× con".

Nh÷ng c©u ca ngîi ng−êi phô n÷, ®¹i lo¹i nh−, nÕu kh«ng cã bµ mÑ th× c¶ nhµ

th¬, c¶ c¸c anh hïng còng ®Òu kh«ng cã, tuy h¬i th¸i qu¸, nh−ng ®· ph¶n ¸nh,

kh¼ng ®Þnh ®óng vÒ c«ng lao, tr¸ch nhiÖm cùc kú to lín vµ hÕt søc c¶m ®éng

cña hÇu hÕt nh÷ng ng−êi mÑ ®èi víi con cña hä.

NhiÒu mÖnh ®Ò, t¸c phÈm trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam kh¼ng ®Þnh

c«ng lao, ©n nghÜa cña cha mÑ s½n sµng chÞu tr¸ch nhiÖm, hy sinh v× con,

cho con: " Cã con ph¶i khæ v× con", "Con d¹i, c¸i mang" [1, tr.48, 53]. Theo

triÕt lý Êy th× cha mÑ ph¶i s½n sµng, chÊp nhËn gian khæ, vÊt v¶ vµ chÞu mäi

tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c phÈm chÊt, viÖc lµm sai tr¸i cña con. §iÒu ®−îc kh¼ng

®Þnh trong kho tµng tôc ng÷ ®ã thùc chÊt lµ ph¶n ¸nh, ghi nhËn quan niÖm

cña «ng cha ta. Trªn thùc tÕ ®· cã, tuy ch−a ®Õn møc phæ biÕn, nh−ng còng

kh«ng cßn lµ c¸ biÖt, nh÷ng gia ®×nh cã con em h− háng, hót x¸ch, lµm ®iÒu

phi ph¸p. Nh−ng, mét sè, chø kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶, bËc cha mÑ ë ®Êy ®· tá

ra ch−a thÊy ®−îc tr¸ch nhiÖm cña m×nh tr−íc nh÷ng phÈm chÊt, hµnh ®éng

phi ph¸p cña con. Mét sè ng−êi lµm cha mÑ rÊt khæ t©m, ©n hËn v× con h−

háng. Mét sè kh¸c l¹i cã sù ngôy biÖn, kh«ng nh×n thÊy, hoÆc tr¸nh thõa

nhËn thiÕu sãt, sai lÇm cña m×nh dÉn ®Õn hÖ qu¶ con cña hä cã hµnh vi,

phÈm chÊt tåi tÖ.

Trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam hµm chøa nhiÒu

mÖnh ®Ò, c©u triÕt luËn vÒ t×nh c¶m vµ viÖc lµm cña con ®Òn ®¸p, ch¨m sãc

cha mÑ. §©y lµ néi dung cã quan hÖ h÷u c¬, g¾n bã m¸u thÞt víi chñ ®Ò c«ng

lao cña cha mÑ ®èi víi con trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, vµ nã

còng cÇn ®−îc nghiªn cøu ®Ó lµm s¸ng râ h¬n nh÷ng triÕt lý vÒ ®¹o ®øc t¹i

kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn.

§äc khèi l−îng t¸c phÈm ca dao, d©n ca tr÷ t×nh ViÖt Nam sÏ thÊy ë

trong ®ã cã kh«ng Ýt c©u, ®o¹n, bµi th¬ næi tiÕng nãi vÒ tÊm lßng cña nh÷ng

ng−êi con lu«n biÕt ¬n, nhí th−¬ng, kh«ng quªn c«ng ®øc cha mÑ. Nh÷ng t¸c

phÈm Êy cã søc c¶m ho¸, lµm xóc ®éng ®éc gi¶ rÊt m¹nh chÝnh lµ v× chóng

chøa ®ùng, chuyÓn t¶i néi dung, t− t−ëng mang tÝnh ®¹o ®øc s©u s¾c. Sau ®©y

chØ trÝch vµ ph©n tÝch vµi ba, chø kh«ng thÓ lµ toµn bé, nh÷ng c©u ®ã: "ChiÒu

chiÒu chim vÞt kªu chiÒu / B©ng khu©ng nhí mÑ chÝn chiÒu ruét ®au", "Cha mÑ

sinh con ®−îc ch÷ vu«ng trßn / L¬ th¬ tãc b¹c x−¬ng mßn r¨ng long / Con ë

nhµ cho cha mÑ ®−îc vui lßng / §Çu t¾t mÆt tèi nh÷ng tr«ng mong ®îi chê /

Cha mÑ nu«i con tõ trøng n−íc ng©y th¬ / C«ng cha ®øc mÑ biÕt bao giê cho

quªn" [1, tr.260, 297], "Ngåi buån nhí mÑ ta x−a / MiÖng nhai c¬m bóng, l−ìi

lõa c¸ x−¬ng", "Lªn non míi biÕt non cao / Nu«i con míi biÕt c«ng lao mÉu

tõ" [96, tr.280]. Qua Ýt t¸c phÈm ®· dÉn, nh÷ng ng−êi nghiªn cøu vµ ®éc gi¶

cã sù quan t©m ch¾c ®Òu nhËn ra mét triÕt lý vÒ ®¹o ®øc kh¼ng ®Þnh con c¸i

lu«n nhí c«ng ®øc cha mÑ nu«i d−ìng, ch¨m chót hä tõ Êu th¬. Theo ®©y th×

nh÷ng khi xa nhµ, xa cha mÑ, t©m tr¹ng ®−îm mét nçi buån vµ khi cã con, vÊt

v¶ v× con th× ng−êi ta l¹i nhí vÒ cha mÑ, cµng ghi s©u c«ng ¬n cña ®øc sinh

thµnh. §Êy còng lµ biÓu hiÖn ®Æc thï vÒ t©m lý, t×nh c¶m cña con ng−êi ViÖt

Nam: lu«n h−íng vÒ quª h−¬ng, n¬i cã nh÷ng ng−êi th©n yªu nhÊt cña m×nh,

cho dï ë ®ã kh«ng ®−îc tÊp nËp, ®«ng vui, nªn th¬, sÇm uÊt b»ng nhiÒu vïng,

miÒn, ®Êt n−íc kh¸c. ThiÕt nghÜ, nh÷ng ng−êi con - nh©n vËt tr÷ t×nh trong

mÊy t¸c phÈm ca dao, d©n ca ®ang kh¶o s¸t - ®·, ®ang vµ sÏ lµ nh÷ng tÊm

g−¬ng chÝnh diÖn vÒ ®¹o ®øc biÕt nhí c«ng lao cha mÑ. Nh÷ng ng−êi con cã ý

thøc kh¾c s©u, kh«ng quªn ©n nghÜa cña cha mÑ ®èi víi m×nh th× kh«ng thÓ

nµo l¹i kh«ng kÝnh hiÕu, cã tr¸ch nhiÖm víi cha mÑ, ch¨m sãc cha mÑ chu ®¸o

lóc tuæi giµ søc yÕu.

Khi ®· biÕt vµ lu«n nhí c«ng ¬n cha mÑ th× ng−êi con nµo còng th−¬ng

yªu th©n phô cïng tõ mÉu cña hä. NhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt

Nam triÕt lý, thÓ hiÖn t×nh c¶m Êy b»ng nh÷ng c©u thËt c¶m ®éng, vµ còng nh−

ë ®©u ®ã, ®−îm mét nçi buån. T×nh th−¬ng Êy cña con c¸i ®èi víi cha mÑ, theo

nguån t¸c phÈm ca dao, d©n ca ®ang bµn, xuÊt ph¸t tõ nhiÒu hoµn c¶nh kh¸c

nhau. Tõ n¬i biªn giíi phÝa B¾c cña Tæ quèc, nghe tiÕng chim kªu, ng−êi con

g¸i ch¹nh lßng th−¬ng mÑ vµ ng−êi th©n cña c«: "Chim kªu ¶i b¾c non TÇn /

Nöa phÇn th−¬ng mÑ, nöa phÇn th−¬ng anh" [1, tr.262]. Khi cã con, vÊt v¶, gian

khæ v× con, ng−êi ViÖt Nam thÊy thªm th−¬ng cha mÑ nhiÒu h¬n: "Cã con, nghÜ

mÑ th−¬ng thay / ChÝn th¸ng m−êi ngµy mang nÆng ®Î ®au" [1, tr.271]. Lóc

song th©n tuæi cao, søc yÕu hoÆc ®· qua ®êi, nh÷ng ng−êi con thÊy th−¬ng cha

mÑ rÊt nhiÒu: "Ngã lªn nuéc l¹t trªn nhµ / §Õm bao nhiªu nuéc, th−¬ng cha mÑ

giµ bÊy nhiªu", "Ngã lªn nhang t¾t ®Ìn mê / MÉu th©n ®©u v¾ng bµn thê l¹nh

tanh" [1, tr.565, 566]. Ngay c¶ khi cha mÑ cßn sèng, nh−ng v× lý do nµo ®ã ph¶i

xa th©n mÉu, tõ phô, nh÷ng ng−êi con c¶m thÊy rÊt th−¬ng song thân lóc c¶nh

vËt vµ thêi gian bçng lµm cho hä cã suy nghÜ vµ liªn t−ëng: "Ngã ra Hßn Hä

song song / Th−¬ng cha nhí mÑ ®«i dßng luþ r¬i" [1, tr.565], "ChiÒu chiÒu ra

®øng ngâ sau / Ngã vÒ quª mÑ ruét ®au chÝn chiÒu" [96, tr.281]. Bëi rÊt th−¬ng

cha mÑ, v× thÕ, dï cha mÑ cã nghÌo khã, con c¸i vÉn gÇn gòi, g¾n bã m¸u thÞt

víi phô mÉu, chø kh«ng chª tr¸ch, xa l¸nh hä. MÖnh ®Ò ®Çu trong c©u tôc ng÷

ViÖt Nam nµy ®· triÕt lý vÒ ®iÒu ®ã: "Con ch¼ng chª cha mÑ khã, chã ch¼ng

chª chñ nghÌo" [1, tr.52]. §Êy lµ sù ph¶n ¸nh chÝnh x¸c t©m t−, t×nh c¶m cña

hÇu hÕt d©n ViÖt Nam. TuyÖt ®¹i bé phËn c¸c con rång ch¸u tiªn cña chóng ta

dï cã ®i ®©u, lµm g× ë chèn ®« thÞ, ®«ng vui, nhén nhÞp còng vÉn nhí vµ trë vÒ

quª h−¬ng cho dï ®ã lµ vïng, miÒn hÎo l¸nh, buån tÎ, bëi v× ®Êy lµ n¬i ch«n rau

c¾t rèn cña m×nh, n¬i cã song th©n, nh÷ng ng−êi ®· cã c«ng sinh thµnh, gi¸o

d−ìng cïng nhiÒu kû niÖm kh«ng thÓ nµo quªn ®−îc ®èi víi mçi ng−êi sèng

nghÜa t×nh, coi träng c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn, t×nh c¶m. B×nh luËn mÖnh ®Ò, triÕt lý

nãi trªn, ng−êi viÕt muèn nhÊn m¹nh, l−u ý ®éc gi¶ r»ng, phÇn lín d©n ViÖt

Nam cã t×nh c¶m g¾n bã, yªu th−¬ng cha mÑ, quª h−¬ng nh− vËy.

Tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam hµm chøa triÕt lý vÒ con c¸i ch¨m

sãc cha mÑ b»ng nhiÒu viÖc lµm cô thÓ mang tÝnh ®êi th−êng, thiÕt yÕu vµ hiÕu

th¶o. Ng−êi nghiªn cøu còng nh− kh«ng Ýt ®éc gi¶ mçi khi ®äc nh÷ng c©u triÕt

luËn ®ã th× ®Òu lay ®éng n¬i t©m hån vµ thu nhËn ®−îc nhiÒu Ên t−îng d−êng

nh− kh«ng thÓ nµo quªn. Êy chÝnh lµ v× nh÷ng khÝa c¹nh, vÊn ®Ò t− t−ëng, triÕt

häc vèn trõu t−îng nh−ng ®· ®−îc t¸c gi¶ cña lo¹i h×nh s¸ng t¸c nãi trªn diÔn

®¹t mét c¸ch sinh ®éng nªn ®· c¶m ho¸ ®−îc ®éc gi¶ vµ chøng tá t¸c dông

gi¸o dôc ®¹o ®øc ë ®Êy thËt kh«ng nhá trong bối cảnh lịch sử Đảng và Nhà

nước ta đang chủ trương xây dựng con người mới mang phẩm chất tiến bộ,

lành mạnh để xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Ca dao ViÖt Nam ®· nhiÒu lÇn ®Ò cËp nh÷ng ng−êi con cã nhu cÇu th¨m

viÕng cha mÑ. "Anh vÒ ®−êng Êy mÊy cung / Cho em vÒ cïng th¨m mÑ th¨m

cha" [48, tr.81]. Đấy lµ lêi cña ng−êi con ë n¬i xa hái kh¸ch bé hµnh vµ xin

®−îc ®i cïng trªn ®−êng vÒ quª th¨m song th©n cña m×nh (hoÆc cña b¹n trai).

T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam thÓ hiÖn thËt c¶m ®éng vÒ suy nghÜ vµ viÖc lµm ®Òn

®¸p cha mÑ cña con c¸i: "MÑ giµ ë tÊm lÒu tranh / Sím th¨m tèi viÕng míi

®µnh d¹ con" [48, tr.32]. Th«ng qua hai c©u lôc b¸t ng¾n gän, ng−êi lµm ca

dao ®· m« t¶ ®−îc râ nÐt mét mÑ giµ sèng trong c¶nh nghÌo, tóp lÒu tranh

kh«ng mÊy gi¸ trÞ nh−ng ®¸ng tr©n träng, ®−îc con ®Î th−êng xuyªn, h»ng

ngµy th¨m viÕng. TÝnh kh¸ch quan cña sù thÓ hiÖn ë ®©y mang ý nghÜa gi¸o

dôc ®¹o ®øc kh¸ s©u s¾c: th¨m viÕng cha mÑ lµ tr¸ch nhiÖm th−êng nhËt cña

con c¸i, vµ c«ng viÖc nµy xuÊt ph¸t tõ tr¸ch nhiÖm, t×nh c¶m yªu th−¬ng chø

kh«ng ph¶i v× môc ®Ých, ®éng c¬ ngoµi ®¹o ®øc nµo kh¸c.

TriÕt lý vÒ sù ch¨m sãc cha mÑ, t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt

Nam cßn tr×nh bµy quan niÖm vµ m« t¶ nhiÒu viÖc lµm kiÕm t×m vËt chÊt cña

con ®Ó ®¸p øng nhu cÇu b×nh th−êng nh−ng kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cho cuéc

sèng h»ng ngµy cña th©n phô vµ tõ mÉu còng nh− loµi ng−êi nãi chung.

T¸c gi¶ c©u ca dao "Tr©u ®Ó lóc chÕt tÕ ruåi / Sao b»ng lóc sèng ngät bïi lµ h¬n" [16, tr.205] ®· thÓ hiÖn mét quan niÖm cã lý cña nhiÒu ng−êi con

vÒ c¸ch ch¨m sãc cha mÑ. Theo ®©y th× cÊp d−ìng cho cha mÑ lóc cßn sèng ®−îc nhiÒu nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt thiÕt thùc sÏ h¬n h¼n t×nh tr¹ng Ýt lo cho cha mÑ ®iÒu kiÖn rÊt cÇn ®Ó sèng vµ tån t¹i nh−ng l¹i lµm c¸i viÖc tÕ lÔ qu¸ to t¸t, long träng mang ý nghÜa ph« tr−¬ng khi hä qua ®êi. TriÕt lý ®¹o ®øc Êy trong ca dao ViÖt Nam râ rµng lµ thÓ hiÖn mét quan niÖm tiÕn bé cña nhiÒu ng−êi

con b×nh d©n ViÖt Nam.

NhiÒu t¸c phÈm th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· m« t¶, thÓ hiÖn sù nu«i d−ìng cha mÑ cña nh÷ng ng−êi con b»ng c«ng søc, kÕt qu¶ lao ®éng vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm, kÝnh hiÕu cña hä, qua ®ã lµm nªn nh÷ng triÕt lý s©u s¾c ®· c¶m ho¸ vµ ®Ó l¹i cho ng−êi ®äc Ên t−îng s©u s¾c. §©y lµ bµi ca dao nãi vÒ nh÷ng ng−êi con víi phÈm chÊt lao ®éng vµ th¶o hiÒn ®Ó nu«i cha mÑ: "Em th× ®i cÊy ruéng b«ng / Anh ®i c¾t lóa ®Ó chung mét nhµ / §em vÒ phông d−ìng mÑ cha / Mu«n ®êi tiÕng hiÕu ng−êi ta cßn truyÒn" [48, tr.33]. Cïng chñ ®Ò nµy cßn cã nhiÒu t¸c phÈm th¬ ca d©n gian kh¸c n÷a: "§ãi lßng ¨n b¸t ch¸o m«n / §Ó c¬m nu«i mÑ cho trßn hiÕu trung", "MÑ giµ lµ mÑ giµ chung / Anh lo thang thuèc, em giïm ¸o c¬m", "Tay cÇm khÈu sóng l−în kh¾p d·y Hång S¬n / S¨n con h−¬u lÊy léc ®Ó ®Òn ¬n mÑ thÇy" [1, tr.368, 519, 657]. Qua nh÷ng t¸c phÈm d©n gian nµy, giíi nghiªn cøu còng nh− ®éc gi¶ ch¾c h¼n lµ ®· nhËn thÊy tõ trong truyÒn thèng, ng−êi ViÖt Nam tá ra rÊt chó träng vÊn ®Ò ©n nghÜa, tr¸ch nhiÖm

®èi víi song th©n cña m×nh. ë ®Êy, nh÷ng ng−êi con cã nhËn thøc ®óng r»ng,

nu«i d−ìng cha mÑ lµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh; hä cã thÓ ¨n ®ãi, ¨n khoai ®Ó dµnh c¬m ngon nu«i mÑ, cã thÓ lªn rõng, xuèng s«ng, bÊt kÓ gian khã, hiÓm nguy kiÕm t×m thøc ¨n, thuèc bÖnh ®Ó ch¨m sãc cha mÑ. Nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc nµy cña d©n téc ®· ®−îc t¸c gi¶ b×nh d©n cña chóng ta ghi l¹i vµ n©ng lªn thµnh triÕt

lý, ph−¬ng ch©m sèng vµ hµnh ®éng cña líp líp thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam.

3.1.2. Nhí ¬n thÇy d¹y vµ ng−êi cho h−ëng thô

T¹i kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã c¶ mét hÖ mÖnh ®Ò, c©u, t¸c phÈm ®· triÕt lý, kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ, vai trß quan träng cña ng−êi thÇy

truyÒn d¹y kiÕn thøc, hiÓu biÕt cho mçi c¸ nh©n vµ x· héi.

Trong c¸c t¸c phÈm tôc ng÷ cña ng−êi Th¸i ViÖt Nam cã c©u "Bè mÑ

d¹y kh«ng b»ng thÇy d¹y" [85, tr.770]. Ng−êi Th¸i ViÖt Nam còng nh− tÊt c¶

c¸c d©n téc anh em kh¸c cña chóng ta ®−¬ng nhiªn lµ kh«ng phñ nhËn, ®¸nh

gi¸ thÊp sù gi¸o dôc con c¸i cña nh÷ng bËc lµm cha mÑ. Nh−ng, sÏ sai lÇm nÕu

nh− ai ®ã kh«ng thÊy ®−îc vai trß quan träng sè mét trong viÖc truyÒn d¹y tri

thøc chuyªn m«n, nghiÖp vô cho mçi c¸ nh©n víi t− c¸ch lµ häc trß, ng−êi cÇn

®−îc bæ tóc hoÆc trang bÞ kiÕn thøc míi, l¹i kh«ng ph¶i lµ thÇy d¹y cã kiÕn

thøc, hiÓu s©u s¾c vÒ mét hoÆc vµi lÜnh vùc nµo ®ã. Nh÷ng ng−êi cã tè chÊt

th«ng minh, cã qu¸ tr×nh häc tËp b»ng mét hoÆc nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®Ó tÝch

luü ®−îc kh«ng Ýt kiÕn thøc, råi truyÒn ®¹t, chØ gi¸o cho ng−êi kh¸c víi tÊt c¶

t©m huyÕt vµ khèi ãc cña m×nh ®−îc x· héi t«n x−ng lµ thÇy. Nh÷ng nhµ gi¸o

ch©n chÝnh, cã n¨ng lùc nh− thÕ trong lÞch sö x· héi tõ xa x−a cho ®Õn nay,

tuy kh«ng ph¶i lµ hiÕm cã, nh−ng ph¶i nãi mét c¸ch qu¶ quyÕt lµ cßn Ýt, ë møc

®é h¹n chÕ so víi nhu cÇu cña x· héi. HÇu nh− ë ®©u, lóc nµo x· héi còng

thiÕu ®éi ngò nh÷ng ng−êi thÇy võa t©m huyÕt víi nghÒ nghiÖp võa cã ®−îc

trang bÞ nhiÒu kiÕn thøc ®Ó råi gi¶ng d¹y cho líp líp häc trß th©n yªu. ë ®©y

bµn vÒ ng−êi lµm nghÒ d¹y häc víi phÈm chÊt nh− ®· nãi s¬ bé ë trªn, chø

kh«ng ®Ò cËp nh÷ng «ng thÇy m¹o danh võa thiÕu hôt qu¸ nhiÒu kiÕn thøc,

võa hÌn m¹t vÒ nh©n c¸ch.

"Dèt n¸t t×m thÇy". "Dèt kia th× ph¶i cËy thÇy". "Kh«ng thÇy ®è mµy

lµm nªn". "Cã thê thÇy míi ®−îc lµm thÇy" [18, tr.322-323]. §ã lµ mét hÖ

mÖnh ®Ò, c©u trong t¸c phÈm tôc ng÷ ViÖt Nam ®· thÓ hiÖn sù quý mÕn, tr©n

träng, t«n vinh ng−êi thÇy ch©n chÝnh cña quÇn chóng nh©n d©n. Qua ®Êy,

ng−êi nghiªn cøu vµ ®éc gi¶ nãi chung ®Òu thÊy ®−îc «ng cha chóng ta rÊt coi

träng ®éi ngò ng−êi thÇy ®Ó thanh to¸n, xo¸ bá giÆc dèt, më mang, n©ng cao

d©n trÝ, lµm nªn sù nghiÖp, vµ ®Ó ®−îc lµm thÇy.

Trong kho tµng ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam còng cã kh«ng Ýt t¸c phÈm bao

hµm nh÷ng c©u triÕt luËn vÒ vai trß to lín cña ng−êi thÇy. T¹i ®Êy cã nhiÒu chØ

dÉn: "Muèn sang th× b¾c cÇu kiÒu / Muèn con hay ch÷ th× yªu lÊy thÇy", "MÊy

ai lµ kÎ kh«ng thÇy / ThÕ gian th−êng nãi ®è mµy lµm nªn", "ë ®©y gÇn b¹n

gÇn thÇy / Cã c«ng mµi s¾t cã ngµy nªn kim" [48, tr.35], v.v.. Theo đấy th×

trong x· héi, hÇu nh− ai còng cÇn cã thÇy chØ gi¸o, nhê cËy vµ céng víi ®øc

tÝnh cÇn mÉn, quyÕt t©m trong lao ®éng th× ng−êi ta cã thÓ lµm ®−îc c¸i c«ng

viÖc t−ëng chõng kh«ng thÓ hoµn thµnh.

Tõ sù gi¶i tr×nh ch¾c ch¾n lµ cßn s¬ l−îc ë trªn, thiÕt t−ëng, cha «ng

chóng ta, d©n téc ta ®· cã quan niÖm, chñ tr−¬ng ®óng vÒ ®éi ngò ng−êi cã

häc thøc lµm nghÒ d¹y häc vµ cÇn cã nh÷ng ng−êi thÇy chØ gi¸o ®Ó ®¹t kÕt qu¶

nh− mong muèn trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ

nghÜa x· héi, c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, tõng b−íc x©y dùng vµ ph¸t triÓn

kinh tÕ tri thøc hiÖn nay, toµn §¶ng, toµn qu©n, toµn d©n ta ®ang rÊt chó träng

x©y dùng, ®µo t¹o ®éi ngò trÝ thøc bao hµm nhiÒu ng−êi thÇy trong ®ã. Rõ

rµng lµ nh÷ng chñ tr−¬ng vµ hµnh ®éng thùc thi nhiÖm vô chÝnh trÞ ®Ó hoµ

nhËp víi xu thÕ ph¸t triÓn chung cña thêi ®¹i ấy cã sù tiÕp thu gi¸ trÞ đạo đức

®¸ng ghi nhËn trong truyÒn thèng cña d©n téc.

Kh«ng chØ t«n vinh ®éi ngò ng−êi thÇy d¹y v× c¸c phÈm chÊt, ®ãng

gãp tích cực cña hä trong sù nghiÖp gi¸o dôc, ®µo t¹o nh− ®· ®Ò cËp ë

trªn, t¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn t×nh

c¶m biÕt vµ nhí ¬n thÇy d¹y cña nh÷ng ng−êi sinh tr−ëng trong mét ®Êt

n−íc, d©n téc cã truyÒn thèng "t«n s− träng ®¹o". Ng−êi lµm t¸c phÈm

®ang ®−îc ph©n tÝch, b×nh luËn ë ®©y ®· triÕt lý: "Mét ch÷ nªn thÇy",

"NhÊt tù vi s−, b¸n tù vi s−" [14, tr.552, 592], "Mång mét tÕt cha, mång ba

tÕt thÇy" [18, tr.290]. §ã lµ nh÷ng mÖnh ®Ò, c©u ng¾n gän chø kh«ng ph¶i

trµng giang ®¹i h¶i, nh−ng ®· lét t¶ ®−îc tÊm lßng, t×nh c¶m biÕt ¬n thÇy

d¹y cña nhiều thế hệ häc trß ng−êi ViÖt Nam mét c¸ch thËt sù thµnh kÝnh

vµ xóc ®éng. Chúng ta rÊt mong sao th¸i ®é, t×nh c¶m cña häc trß dµnh

cho thÇy d¹y ®ang b×nh luËn ë ®©y ®·, ®ang vµ m·i m·i lµ gi¸ trÞ v¨n ho¸,

®¹o ®øc cña d©n téc ta, vµ lèi c− xö ph¶n thÇy, l−êng thÇy ë ®©u ®ã sÏ bÞ

lªn ¸n m¹nh mÏ, ngµy mét kh«ng cßn xuÊt hiÖn trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam cã

lÞch sö hµng ngµn n¨m v¨n hiÕn.

Trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam kh«ng chØ cã nh÷ng

mÖnh ®Ò, c©u triÕt luËn kh¼ng ®Þnh, t«n vinh, thÓ hiÖn t×nh c¶m biÕt vµ nhí ¬n

thÇy d¹y ë tr−êng, líp. T¹i ®©y gåm nhiÒu t¸c phÈm chøng tá nh©n d©n ta ®·

rÊt coi träng viÖc häc thÇy t¹i tr−êng, líp, nh−ng kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ vµ ®i

®Õn cùc ®oan trong nhËn thøc, quan niÖm, ®¸nh gi¸ c¸ch häc nµy. "§i hái giµ,

vÒ nhµ hái trÎ" [1, tr.69] lµ c©u tôc ng÷ cho hay d©n téc ta tõ trong qu¸ khø ®·

nhËn thÊy rÊt râ r»ng, ®Ó cã hiÓu biÕt míi ®óng vµ chÝnh x¸c th× kh«ng nhÊt

thiÕt cø ph¶i häc thÇy, nhê cËy thÇy chØ gi¸o, mµ cßn nªn hái ng−êi giµ lóc ®i,

v× ng−êi cao tuæi th−êng lµ cã vµ tÝch luü ®−îc nhiÒu kinh nghiÖm, tri thøc sÏ

chØ dÉn cho, vµ cßn cÇn häc hái c¶ líp trÎ, thËm chÝ lµ thiÕu niªn, lóc tõ xa vÒ

nhµ, bëi løa tuæi Êy vèn béc trùc, kh«ng hoÆc Ýt biÕt giÊu giÕm sÏ cung cÊp

cho l−îng th«ng tin nhiÒu vµ chÝnh x¸c.

T¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn lµm nªn nhiÒu c©u

triÕt luËn nh−: "§i mét ngµy ®µng häc mét sµng kh«n" [1, tr.69], "§i mét

b÷a chî, häc mét mí kh«n" [21, tr.331]. Theo ®©y th× ng−êi ViÖt Nam

ngoµi häc trong tr−êng líp, cßn häc ë ngoµi x· héi, häc quÇn chóng nh©n

d©n, kh«ng lo¹i trõ viÖc häc c¶ ë nh÷ng ng−êi cã v¨n ho¸, häc vÊn thÊp,

thËm chÝ lµ mï ch÷, lao ®éng ch©n tay hoÆc bu«n b¸n nhá t¹i mét ®Êt n−íc

cã nÒn tiÓu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp l¹c hËu nh−ng còng ®−îc kÕt qu¶ ®¸ng kÓ.

Ng−êi kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng c©u tôc ng÷ ViÖt Nam, ®¹i lo¹i nh− c©u "Häc

¨n, häc nãi, häc gãi, häc më" [21, tr.85] th× râ rµng lµ ®· chuyÓn t¶i th«ng

tin r»ng, cha «ng, ®ång bµo ta chó träng häc hái c¶ nh÷ng c¸i t−ëng chõng

rÊt nhá nhÆt, ®êi th−êng, nh−ng rÊt thiÕt yÕu cho mçi con ng−êi, vµ thÇy

d¹y ë ®©y còng kh«ng lµ ai kh¸c quÇn chóng lao ®éng.

"Häc thÇy ch¼ng tµy häc b¹n" [21, tr.85] lµ mét c©u triÕt luËn trong kho

tµng tôc ng÷ ViÖt Nam rÊt ®¸ng l−u t©m vµ cßn cã nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau.

Mét t¸c gi¶ gi¶i thÝch ch÷ "tµy" nghÜa lµ "®−îc b»ng", råi dÉn c©u "Häc thÇy

ch¼ng tµy häc b¹n" ®Ó minh ho¹. VËy, theo t¸c gi¶ Êy th× c©u tôc ng÷ "Häc

thÇy ch¼ng tµy häc b¹n" nghÜa lµ: Häc thÇy ch¼ng ®−îc b»ng häc b¹n [60,

tr.1641]. T¸c gi¶ kh¸c còng hiÓu trong c©u triÕt luËn "Häc thÇy ch¼ng tµy häc

b¹n" th× ch÷ "tµy" ë ®©y ®−îc dïng víi nghÜa lµ "b»ng". Theo «ng, c©u nµy lµ

c©u nãi "v« ¬n trùc diÖn". ¤ng lËp luËn tiÕp: "Cã ph¶i ng−êi ta sæ toÑt c«ng

lao cña «ng thÇy kh«ng? Hoµn toµn kh«ng! VÊn ®Ò n»m ë chç khi cÇn ®Ò cao

vai trß vÒ sù gióp ®ì cña b¹n bÌ, ta ph¶i t¹m thêi ®Æt «ng thÇy xuèng hµng thø

yÕu mµ th«i, kh«ng cã «ng thÇy lµm nÒn th× lµm sao viÖc "häc b¹n" trë nªn

quan träng" [93, tr.72]. T«i kh«ng nhÊt trÝ víi c¸ch hiÓu cña hai t¸c gi¶ nãi

trªn vÒ c©u "Häc thÇy ch¼ng tµy häc b¹n". Cã nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau

trong giíi nghiªn cøu, gi¶ng d¹y vÒ c©u tôc ng÷ nãi trªn, chung quy chØ lµ v×

ch−a thÊy hÕt ý nghÜa mét ch÷ "tµy" trong vèn tõ cña d©n téc ta.

Ch÷ "tµy" trong tiÕng ViÖt th−êng ®−îc dïng víi mét trong ba nghÜa: 1)

kh«ng nhän (thÝ dô: C©y gËy tµy); 2) b»ng (thÝ dô: ¦íc g× s«ng réng tµy gang/

B¾c cÇu d¶i yÕm cho chµng sang ch¬i); 3) cã thÓ s¸nh ®−îc (thÝ dô: Häc thÇy

kh«ng tµy häc b¹n) [118, tr.1499]. Ch÷ "tµy" trong c©u tôc ng÷ ®ang xem xÐt

("Häc thÇy ch¼ng tµy häc b¹n") ®−îc dïng víi nghÜa thø ba. C¶ c©u tôc ng÷,

triÕt luËn nµy cã nghÜa lµ: Häc thÇy ch¼ng (kh«ng) cã thÓ so s¸nh víi häc b¹n.

Ng−êi ViÖt Nam nãi chung vµ t¸c gi¶ c©u triÕt luËn "Häc thÇy ch¼ng tµy

häc b¹n" nãi riªng quan niÖm häc thÇy lµ mét ph−¬ng thøc häc tËp quan träng,

häc b¹n còng lµ mét ph−¬ng thøc cÇn ®−îc chó t©m ¸p dông; hai ph−¬ng thøc

häc tËp nµy cã sù kh¸c nhau ®¸ng kÓ. Mét ph−¬ng thøc th«ng qua thÇy gi¶ng

gi¶i, t¹i tr−êng líp, cã s¸ch vë, bµi b¶n, v.v. cô thÓ. Mét ph−¬ng thøc nhê b¹n

gãp ý, chØ dÉn, gi¶ng gi¶i th−êng lµ kh«ng t¹i tr−êng líp, kh«ng cÇn s¸ch vë, bµi

b¶n, v.v. g× c¶. Hai lèi häc tËp nµy ®Òu quan träng, rÊt cÇn, v× thÕ nªn ®−îc nhiÒu

ng−êi ¸p dông sao cho phï hîp víi hoµn c¶nh cô thÓ. Nh−ng râ rµng lµ chóng cã

sù kh¸c kh¸ xa nhau, thËm chÝ lµ ®èi lËp nhau, v× thÕ, kh«ng nªn ®em hai c¸ch

häc ®ã ra ®Ó so s¸nh.

Mét trong 10 chÝnh s¸ch lín cña Trung Quèc vÒ ph¸t triÓn v¨n hãa ghi

râ, x−a: trÎ häc giµ, nay: giµ häc trÎ [116, tr.117]. §ã lµ mét chÝnh s¸ch, c¸ch

lµm ®Ó ph¸t triÓn cña Trung Quèc râ rµng lµ mang tÝnh cùc ®oan, kh«ng biÖn

chøng. Bëi v× tõ x−a ®Õn nay, kh«ng ph¶i ë ®©u, líp trÎ ngµy x−a vµ líp giµ

hiÖn nay míi lµ nh÷ng ng−êi cÇn ®−îc bæ tóc kiÕn thøc; vµ, kh«ng ph¶i ë ®©u,

líp giµ ngµy x−a vµ líp trÎ hiÖn nay còng ®Òu lµ nh÷ng tÊm g−¬ng cho ng−êi

kh¸c häc tËp. Ngµy x−a còng cã nhiÒu ng−êi giµ cæ hñ, l¹c hËu; ngµy nay

còng cã kh«ng Ýt thanh thiÕu niªn cµn quÊy, dèt n¸t cÇn ®−îc gi¸o dôc. ThiÕt

nghÜ, ph−¬ng thøc häc tËp mµ cha «ng ta, d©n téc ta ®· ®Ò xuÊt vµ thùc hiÖn

nh− nãi ë trªn, tøc lµ giµ trÎ häc hái lÉn nhau, häc thÇy, häc b¹n, häc trong

nhµ tr−êng, häc ngoµi x· héi, ®Õn nay vÉn nªn ®−îc ¸p dông v× nã ®· vµ ®ang

cho kÕt qu¶ kh¶ quan.

Trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam gåm c¶ mét hÖ mÖnh

®Ò, c©u triÕt luËn lµm nªn triÕt lý cã søc c¶m ho¸ ®éc gi¶ vÒ th¸i ®é t×nh c¶m

biÕt, nhí vµ ®Òn ¬n ng−êi cho h−ëng thô cña nh©n d©n ta.

Nãi chung, con ng−êi ViÖt Nam lu«n sèng nghÜa t×nh. Khi ®−îc lîi Ých,

nh©n d©n ta h»ng biÕt vµ nhí ¬n ng−êi cho h−ëng thô. T¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao,

d©n ca ViÖt Nam ®· m« t¶ thùc tÕ ®ã ë d¹ng kh¸i qu¸t trong nhiÒu t¸c phÈm:

"¥n ai mét chót chí quªn...", "Nhê phÌn n−íc míi trong", "Uèng n−íc nhí

nguån", "Uèng n−íc, nhí kÎ ®µo giÕng", "¡n n¾m x«i dÎo, nhí nÎo nhµ hµng",

"¡n b¸t c¬m dÎo, nhí nÎo ®−êng ®i" [18, tr.342], v.v.. Nh÷ng c©u tôc ng÷ Êy

chøng tá d©n ViÖt Nam rÊt biÕt vµ nhí ¬n ng−êi ®· cho m×nh h−ëng thô.

Trong kho tµng ca dao ViÖt Nam còng cã nhiÒu t¸c phÈm lµm xóc ®éng

ng−êi ®äc khi nãi vÒ sù biÕt ¬n ng−êi cho h−ëng thô: "Ai ¬i, b−ng b¸t c¬m

®Çy / BiÕt c«ng kÎ cÊy ng−êi cµy mÊy nao!", "Lµm ®ång ®ang buæi ban tr−a /

Må h«i th¸nh thãt nh− m−a ruéng cµy / Ai ¬i, b−ng b¸t c¬m ®Çy / DÎo th¬m

mét hét, ®¾ng cay mu«n phÇn" [48, tr.39]. §ã lµ mét sè, chø kh«ng ph¶i toµn

bé, bµi ca dao tr÷ t×nh vÒ chñ ®Ò nãi trªn. Nh÷ng ng−êi lµm ca dao tr÷ t×nh

ViÖt Nam muèn chuyÓn t¶i ®Õn c¸c thÕ hÖ ®éc gi¶ ®iÒu mµ cha «ng ta nhiÒu

lÇn nh¾c nhë r»ng, ®Ó cã b÷a ¨n ngon miÖng th× ng−êi lao ®éng ph¶i lµm viÖc

rÊt gian khæ, cùc nhäc, d−êng nh− ph¶i ®¸nh ®æi b¸t må h«i míi ®−îc b¸t

c¬m; bëi thÕ, mçi ng−êi khi tËn h−ëng thµnh qu¶ lao ®éng ®ã th× ph¶i nhí

c«ng kÎ cÊy ng−êi cµy lµm ra h¹t g¹o.

D©n ViÖt Nam kh«ng chØ cã nhí, biÕt ¬n ng−êi ®· cho m×nh h−ëng thô.

Thuéc chñ ®Ò ©n nghÜa vµ tr¸ch nhiÖm trong kho tµng tôc ng÷, ca cao, d©n ca

ViÖt Nam cßn cã nhiÒu c©u triÕt luËn chøng tá ®ång bµo ta rÊt chó träng viÖc

tr¶, ®Òn ¬n ai ®ã ®· cho m×nh h−ëng thô: "¡n c©y nµo rµo c©y Êy", "¡n cña

Bôt, th¾p h−¬ng thê Bôt" [18, tr.350]. §ã lµ nh÷ng c©u tôc ng÷, triÕt lý vÒ sù

®Òn ®¸p ng−êi cho lîi Ých cña nh÷ng ai ®ã ®−îc h−ëng thô. §−îc nhËn ¬n mµ

biÕt, nhí ¬n th× ®· lµ ng−êi tèt, cã nh©n c¸ch. §−îc nhËn ¬n, mµ biÕt tr¶, ®Òn

¬n th× cµng ®−îc b×nh xÐt lµ ng−êi nh©n hËu, sèng t×nh nghÜa. T×m hiÓu t¸c

phÈm d©n gian ViÖt Nam giíi nghiªn cøu vµ ®éc gi¶ ®Òu thÊy ®ång bµo m×nh

cã ®ñ nh÷ng phÈm chÊt nãi trªn. Nh©n d©n ta ®Òn ®¸p ¬n nh− thÕ nµo? Kho

tµng tôc ng÷ ViÖt Nam ghi râ ®iÒu ®ã: "¡n t¸m l¹ng tr¶ nöa c©n" [16, tr.223].

Kh¸i niÖm c©n trong c©u tôc ng÷ nµy lµ ®¬n vÞ ®o träng l−îng cò b»ng m−êi

s¸u l¹ng. ¡n t¸m l¹ng, tr¶ nöa c©n, tøc lµ tr¶ mét c¸ch ®Çy ®ñ. T¸c gi¶ tiÓu

luËn nµy ®· h¬n mét lÇn ph©n tÝch, b×nh gi¶i ®Ó ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh, nhÊn m¹nh

ng−êi ViÖt Nam vèn cã phÈm chÊt sèng nghÜa t×nh. ChÝnh v× thÕ mµ trong

nhiÒu tr−êng hîp, con ng−êi cña d©n téc ta kh«ng chØ cã ®Òn, tr¶ ¬n mét c¸ch

chu tÊt, mµ cßn ®Òn, tr¶ nhiÒu h¬n phÇn ®−îc nhËn, trî gióp tõ ai ®ã. C©u tôc

ng÷ sau ®©y minh chøng cho phÈm chÊt ®¸ng quý Êy cña con ng−êi ViÖt Nam:

"Vay chÝn th× ta tr¶ m−êi, hßng khi thiÕu thèn cã ng−êi cho vay" [1, tr.163].

Vµ, cßn h¬n thÕ n÷a. Ng−êi ViÖt Nam ®· tõng theo mét tÊm g−¬ng tr¶, ®Òn ¬n

hËu hÜ cña Hµn TÝn vµ lµm nªn c©u tôc ng÷ nµy, còng lµ ®Ó chØ dÉn ph−¬ng

ch©m sèng nghÜa t×nh cho ®ång bµo, ®ång chÝ: "B¸t c¬m PhiÕu MÉu tr¶ ¬n

ngh×n vµng" [18, tr.342]. PhiÕu MÉu lµ bµ giµ giÆt v¶i. Hµn TÝn thuë hµn vi

®−îc bµ giµ giÆt v¶i cho mét b¸t c¬m lóc ®ang ®ãi. Khi c«ng thµnh danh to¹i,

lµm quan ®Õn chøc tÓ t−íng, Hµn TÝn ®· kh«ng quªn bµ giµ giÆt v¶i ®ã vµ t¹

¬n, kÝnh biÕu bµ mét ngh×n l¹ng vµng. C©u tôc ng÷ ViÖt Nam nãi trªn cã ®iÓn

tÝch tõ n−íc ngoµi, mét viÖc lµm ®Õn møc lý t−ëng vÒ ®¹o ®øc. Nã thÓ hiÖn néi

dung: ¬n tuy nhá, nh−ng mang ý nghÜa lín vµ ng−êi ®−îc nhËn kh«ng thÓ

quªn, h¬n n÷a, ph¶i biÕt hËu t¹ thËt nhiÒu.

T×m hiÓu tiÕp chñ ®Ò sèng nghÜa t×nh, biÕt, nhí, ®Òn ®¸p ¬n ng−êi cho

h−ëng thô trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, chóng ta cßn thÊy cã

nhiÒu t¸c phÈm næi tiÕng ghi nhí c«ng ¬n cña B¸c Hå, cña §¶ng, cña nh÷ng

nh©n vËt ®· chiÕn ®Êu, ®ãng gãp, hy sinh cho sù nghiÖp chung: "Ngµy nay b−ng

b¸t c¬m ®Çy / ¥n B¸c, ¬n §¶ng ngµy ngµy kh«ng quªn" [85, tr.527-528]. Hai

c©u ca dao nµy diÔn ®¹t, thÓ hiÖn t×nh c¶m, lßng biÕt ¬n cña nh©n d©n ta ®èi

víi l·nh tô vÜ ®¹i nhÊt cña d©n téc vµ tæ chøc do Ng−êi s¸ng lËp mét c¸ch gi¶n

dÞ, ch©n chÊt, chÝnh v× thÕ, nã cã søc c¶m ho¸ vµ lay ®éng n¬i t©m hån ®éc gi¶

®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Còng chÝnh v× thÕ mµ t¸c phÈm ca dao ®ã ®· mang

gi¸ trÞ hiÖn thùc, cã søc sèng cïng víi thêi gian.

Nh©n d©n c¶ n−íc ta h»ng nhí c«ng ¬n cña c¸c chiÕn sÜ gi¶i phãng

qu©n, nh÷ng th−¬ng binh ®· trùc tiÕp tham gia nhiÒu cuéc kh¸ng chiÕn chèng

®Õ quèc x©m l−îc gãp phÇn kh«ng nhá ®Ó giµnh ®éc lËp, tù do, h¹nh phóc cho

toµn d©n téc. MÊy t¸c phÈm ca dao sau ®©y nãi lªn rÊt râ t×nh c¶m cña ®ång

bµo c¶ n−íc dµnh cho nh÷ng ng−êi mÆc ¸o lÝnh ®· tõng chiÕn ®Êu víi qu©n

thï, kh«ng qu¶n gian khæ, hy sinh, v× sù nghiÖp chung: "Xu©n vÒ mai cóc në

hoa / Trªn cµnh chim s¸o h¸t ca rén rµng / Chµo anh, anh gi¶i phãng qu©n /

Anh ®em n¾ng Êm mïa xu©n ®Õn nhµ" [85, tr.584], "Dï ai ®i ®«ng vÒ t©y / Hai

b¶y th¸ng b¶y nhí ngµy th−¬ng binh" [16, tr.254].

§éc gi¶ vµ ng−êi nghiªn cøu cßn t×m ®−îc trong kho tµng ca dao ViÖt

Nam nhiÒu t¸c phÈm miªu t¶ lßng biÕt ¬n vµ nhí th−¬ng c¸c anh hïng, nghÜa

sÜ ®· chiÕn ®Êu vµ hy sinh oanh liÖt gãp c«ng kh«ng nhá ®Ó giµnh th¾ng lîi

trong cuéc kh¸ng chiÕn tr−êng kú, ®Çy gian khæ vµ vÜ ®¹i cña d©n téc.

"ChiÒu chiÒu Ðn liÖng tru«ng M©y / C¶m th−¬ng chó LÝa bÞ v©y trong

thµnh" [58, tr.88]. §©y lµ bµi ca dao víi ©m h−ëng bi tr¸ng diÔn ®¹t tÊm lßng,

t×nh c¶m nhí th−¬ng cña nh©n d©n ta dµnh cho ng−êi anh hïng mang tªn LÝa,

quª ë B×nh §Þnh, ®· næi dËy b¹o ®éng chèng chóa NguyÔn ë tru«ng M©y.

Tr−¬ng §Þnh, mét biÓu t−îng cña lßng yªu n−íc, c¨m thï giÆc ngo¹i

x©m giµy xÐo Tæ quèc ta. ¤ng ®· l·nh ®¹o nghÜa qu©n, cã lóc mai phôc n¬i

®¸m l¸ lóc tèi trêi ®Ó ®¸nh T©y. ¤ng ®· hy sinh anh dòng trong chiÕn ®Êu

chèng ®Õ quèc x©m l−îc. Bµi ca dao sau nãi lªn lßng biÕt ¬n vµ nhí th−¬ng

cña nh©n d©n ta ®èi víi vÞ t−íng lÜnh Tr−¬ng §Þnh: "Gß C«ng anh dòng tuyÖt

vêi / ¤ng Tr−¬ng "®¸m l¸ tèi trêi" ®¸nh T©y" [58, tr.88].

Nhµ chÝ sÜ yªu n−íc Phan §×nh Phïng, quª Hµ TÜnh, ®ç ®×nh nguyªn

tiÕn sÜ, tõng lµm quan ngù sö. ¤ng ®· h−ëng øng chiÕu CÇn v−¬ng cña vua

Hµm Nghi. ¤ng ®· dùng cê khëi nghÜa vµ kiªn tr× l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa

chèng thùc d©n Ph¸p cho ®Õn h¬i thë cuèi cïng. Lóc «ng gÆp nguy khèn

trong l·nh ®¹o vµ trùc tiÕp tham gia cuéc chiÕn v× sù nghiÖp chung cña c¶

d©n téc, nh©n d©n ®· nhí th−¬ng «ng v« cïng. Hai c©u ca dao sau ph¶n ¸nh

®−îc phÇn nµo t×nh c¶m ®ã cña nh©n d©n dµnh cho «ng: "S«ng Lam mét d¶i

n«ng sê / Nhí ng−êi qu©n tö b¬ v¬ næi ch×m" [58, tr.87].

Cao Th¾ng, mét vÞ t−íng cña Phan §×nh Phïng, còng ®−îc nh©n d©n

ghi nhí c«ng ¬n, ng−ìng mé, th−¬ng yªu. Ng−êi lµm ca dao ViÖt Nam ®·

ph¶n ¸nh ®iÒu ®ã b»ng hai c©u nµy: "Nhí ai, nhí m·i, nhí hoµi / Nhí ng−êi

tr¸ng sÜ g−¬m mµi d−íi tr¨ng" [58, tr.87].

3.1.3. T×nh yªu quª h−¬ng, ®Êt n−íc

Con ng−êi ViÖt Nam, nh− Hå ChÝ Minh tõng nhÊn m¹nh, tõ x−a ®Õn

nay, cã lßng yªu n−íc nång nµn, ®ã lµ mét phÈm chÊt, truyÒn thèng quý b¸u

cña d©n téc ta. VÒ chñ ®Ò nµy, t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®· bµn

luËn, ph¶n ¸nh kh¸ kü trong nhiÒu t¸c phÈm.

§äc s¸ng t¸c nãi trªn, ng−êi nghiªn cøu nhËn thÊy, d©n ViÖt Nam lu«n

cã niÒm tù hµo vÒ ®Êt n−íc, quª h−¬ng giµu ®Ñp cña m×nh. Thñ ®« Hµ Néi, trung

t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, gi¸o dôc, v.v. cña c¶ n−íc víi nhiÒu tªn gäi kh¸c

nhau qua c¸c thêi kú lÞch sö (Th¨ng Long, Long Thµnh, Trµng An, Kinh Kú...)

®−îc m« t¶ kh«ng Ýt trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. Qua ®Êy, ®ång bµo

c¶ n−íc vµ bÇu b¹n, anh em, ®ång chÝ gÇn xa nhËn thøc ®−îc ®Þa danh nµy lµ

niÒm tù hµo ch©n chÝnh cña toµn d©n ViÖt Nam bëi n¬i ®©y mang nhiÒu gi¸ trÞ,

®Æc biÖt lµ võa ®Ñp võa giµu. Bµi d©n ca "Phån hoa thø nhÊt Long Thµnh / Phè

gi¨ng m¾c cöi, ®−êng quanh bµn cê / Ng−êi vÒ nhí c¶nh ngÈn ng¬ / H«m nay

anh ho¹ bµi th¬ göi nµng"[96, tr.193] vµ c©u tôc ng÷ "Thø nhÊt Kinh Kú, thø nh×

Phè HiÕn"[59, tr.561] cïng nhiÒu s¸ng t¸c d©n gian kh¸c ®· ph¸c ho¹ ra mét Thñ

®« hoa lÖ vµ lµ trung t©m kinh tÕ bu«n b¸n trao ®æi hµng ho¸ sÇm uÊt. Ng−êi lµm

bµi d©n ca chØ b»ng vµi nÐt kh¾c ho¹ ®· cho ®éc gi¶ h×nh dung ra thµnh Th¨ng

Long thËt ®Ñp, ®−êng phè ng−îc xu«i, ®«ng ng−êi qua l¹i lµm mª say du kh¸ch.

Phè HiÕn thuéc tØnh lþ H−ng Yªn, nay lµ thµnh phè H−ng Yªn, ngµy x−a lµ mét

c¶ng cã nhiÒu ng−êi n−íc ngoµi ®Õn trao ®æi hµng ho¸. N¬i Êy võa ®Ñp võa

chøng tá mét ®Þa danh, mét tiÒm n¨ng kinh tÕ. Nh−ng, nã ®øng thø hai sau kinh

®«. NghÜa lµ Long Thµnh, tr¸i tim cña c¶ n−íc, ®· tõng lµ n¬i ®Ñp, giµu nhÊt ViÖt

Nam. Ng−êi Thñ ®« vµ ®ång bµo c¶ n−íc, tõ x−a ®Õn nay, lu«n tù hµo vÒ thµnh

phè giµu ®Ñp cña m×nh. S¾c th¸i t©m lý, t×nh c¶m nµy ®−îc t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca

d©n gian ViÖt Nam ph¶n ¸nh gãp phÇn lµm nªn triÕt lý vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt

n−íc trong t¸c phÈm mang nhiÒu gi¸ trÞ cña hä.

Nh÷ng t¸c phÈm b×nh d©n võa dÉn vµ ph©n tÝch ë trªn mang tÝnh kh¸i

qu¸t niÒm tù hµo cña ng−êi Hµ Néi vµ ®ång bµo c¶ n−íc vÒ Thñ ®« ViÖt Nam

®Ñp vµ giµu. MÊy bµi ca dao sau vÉn thÓ hiÖn niÒm tù hµo cña con d©n ®Êt ViÖt

®èi víi ®Þa danh lµ tr¸i tim cña Tæ quèc m×nh, nh−ng ®−îc diÔn ®¹t mét c¸ch

cô thÓ, chi tiÕt h¬n. "Giã ®−a cµnh tróc la ®µ / TiÕng chu«ng TrÊn Vò, canh gµ

Thä X−¬ng / MÞt mï khãi to¶ ngµn s−¬ng / NhÞp cÇu Yªn Th¸i, mÆt g−¬ng

T©y Hå". "Thanh Tr× cã b¸nh cuèn ngon / Cã gß Ngò Nh¹c cã con s«ng Hång

/ Thanh Tr× c¶nh ®Ñp ng−êi ®«ng / Cã c©y s¸o tróc bªn ®ång lóa xanh"[48,

tr.10-11]. "æi Qu¶ng B¸, c¸ Hå T©y / Hµng §µo t¬ lôa lµm say lßng ng−êi"

[85, tr.187]. Trong trÝch ®o¹n ba bµi ca dao ®ã ®· liÖt kª ra kh¸ nhiÒu ®Þa chØ

thuéc Thñ ®« Hµ Néi cã phong c¶nh h÷u t×nh, th¬ méng, c©y c¶nh biÓu t−îng

cho ®øc tÝnh trung thùc, th¼ng th¾n, thanh tao cña con ng−êi, tiÕng chu«ng n¬i

thê tù lµ tÝn hiÖu t©m linh, tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong ®êi sèng

th−êng nhËt cña rÊt nhiÒu ng−êi ViÖt Nam, dßng s«ng s¾c ®á phï sa, c¸nh

®ång lóa trï phó tèt t−¬i,v.v.. Hµ Néi ®−îc ph¸c ho¹ nh− mét bøc tranh sèng

®éng, ®Çy mµu s¾c. Mét Thñ ®« nh− thÕ ®· vµ m·i m·i cßn lµ niÒm tù hµo, ®Þa

chØ yªu th−¬ng cña nh©n d©n c¶ n−íc. BiÓu hiÖn cña t×nh yªu ®Êt n−íc, quª

h−¬ng ®ã ®· ®−îc l−u gi÷ trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam

còng nh− t¹i nhiÒu lo¹i h×nh s¸ng t¸c, Ên phÈm kh¸c.

Trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam cßn ph¸c ho¹ nhiÒu ®Þa danh,

vïng quª kh¸c víi sù ®Ñp giµu cña nã ®Ó nãi lªn niÒm tù hµo, t×nh yªu quª

h−¬ng, ®Êt n−íc cña nh©n d©n ta còng ®ång thêi lµ cña t¸c gi¶ kho tµng s¸ng

t¸c ®−îc bµn luËn t¹i ®©y. Sµi Gßn, thµnh phè lín ë miÒn Nam n−íc ta, mét

thêi ®−îc b¹n bÌ thÕ giíi nhËn xÐt, ca ngîi lµ "hßn ngäc cña viÔn §«ng". D©n

Sµi Gßn, nay mang tªn thµnh phè Hå ChÝ Minh, còng nh− ®ång bµo c¶ n−íc

®Òu cã niÒm tù hµo vµ yªu quý ®Þa danh cã vinh dù ®−îc mang tªn l·nh tô

thiªn tµi s¸ng lËp §¶ng vµ Nhµ n−íc ViÖt Nam bëi vÎ ®Ñp sèng ®éng cña nã.

Sau ®©y lµ mét sè t¸c phÈm th¬ ca d©n gian nãi lªn niÒm vui, tù hµo cña nh©n

d©n ta vÒ vÎ ®Ñp cña thµnh phè lín nhÊt ViÖt Nam: "Xø nµo vui b»ng xø Sµi

Gßn / Ng−êi ®i nh− ®« héi, anh cßn nhí em"[96, tr.1030], "Nhµ BÌ n−íc ch¶y

trong ngÇn / Buåm n©u, buåm tr¾ng ch¹y gÇn ch¹y xa / Thon thon hai m¸i

chÌo hoa / L−ít qua l−ít l¹i nh− lµ gÊm thªu"[96, tr.1025], "§−êng Sµi Gßn to

bãng m¸t / §−êng Chî Lín hét c¸t nhá dÔ ®i"[96, tr.1021]. Qua ®©y ng−êi

®äc thÊy rÊt râ thµnh phè mang tªn B¸c Hå cã ®¹i lé, bÕn c¶ng, ng−êi tíi kÎ

lui, nhén nhÞp, khÈn tr−¬ng, s«i ®éng chø kh«ng tÜnh lÆng, vµ ®«ng vui hiÕm

cã n¬i nµo b»ng.

Ng−êi ViÖt Nam kh«ng chØ cã niÒm tù hµo chÝnh ®¸ng vÒ sù ®Ñp giµu

cña hai thµnh phè lín nhÊt nh× c¶ n−íc, mµ cßn béc lé t×nh c¶m Êy t¹i nhiÒu

vïng miÒn kh¸c cña Tæ quèc ta. Ch¼ng h¹n, tõ miÒn §«ng B¾c, nh©n d©n ta

còng c¶m nhËn ®−îc tiÒm n¨ng kinh tÕ, phong c¶nh h÷u t×nh do thiªn phó vµ

bµn tay con ng−êi t¸c ®éng. Hai c©u ca dao nµy ®· nãi lªn ®iÒu ®ã: "B¾c C¹n

cã suèi ®·i vµng / Cã hå Ba BÓ, cã nµng ¸o xanh"[48, tr.13]. MÊy thÝ dô n÷a

vÒ niÒm tù hµo, lßng yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc bëi sù ®Ñp giµu t¹i c¸c vïng quª

ngoµi hai thµnh phè lín cña ng−êi ViÖt Nam ®−îc ph¶n ¸nh trong kho tµng ca

dao cña d©n téc: "CÇu Quan (ë Thanh Ho¸ - ng−êi trÝch) vui l¾m ai ¬i / Trªn

th× häp chî, d−íi b¬i thuyÒn rång", "§−êng v« xø NghÖ quanh quanh / Non

xanh n−íc biÕc nh− tranh ho¹ ®å / ... §øc Thä g¹o tr¾ng n−íc trong / Ai vÒ

§øc Thä thong dong con ng−êi"[48, tr.16], "§Êt ta bÓ b¹c non vµng / BÓ b¹c

Nam H¶i, non vµng Bång Miªu (thuéc Qu¶ng Nam §µ N½ng - ng−êi

trÝch)"[48, tr.19], "§−êng v« xø HuÕ quanh quanh / Non xanh n−íc biÕc nh−

tranh ho¹ ®å"[58, tr.101]. Trong lo¹i h×nh s¸ng t¸c d©n gian kh¸c, cô thÓ lµ t¹i

kho tµng d©n ca ViÖt Nam, còng cã nhiÒu bµi diÔn t¶ niÒm tù hµo, t×nh yªu cña

nh©n d©n ta bëi sù ®Ñp giµu cña quª h−¬ng ®Êt n−íc. "Quª em §ång Th¸p

mªnh m«ng / Xanh t−¬i b¸t ng¸t ruéng ®ång bao la / Quª em ãng ¸nh t¬ vµng

/ Ruéng n−¬ng th¼ng t¾p, ngót ngµn d©u xanh"[96, tr.1026]. "BÕn Tre giµu

mÝa Má Cµy / Giµu nghªu Th¹nh Phó, giµu xoµi C¸i M¬n / BÕn Tre biÓn c¸

s«ng t«m / Ba Tri muèi mÆn, Giång Tr«m lóa vµng"[96, tr.1016]. §äc nh÷ng

thi phÈm nµy, t¸c gi¶ nghiªn cøu cïng b¹n ®äc ®· thÊy thiªn nhiªn −u ®·i cho

con ng−êi Nam bé vµ nhiÒu vïng quª ViÖt Nam kh«ng chØ c¶nh ®Ñp, mµ cßn

c¶ sù giµu cã ®Õn møc tuyÖt vêi n÷a. Con ng−êi t¹i c¸c vïng miÒn giµu ®Ñp Êy

cã sù g¾n bã, tù hµo, yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc lµ lÏ ®−¬ng nhiªn. C¸c t¸c gi¶

kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· kh¸i qu¸t thùc t¹i kh¸ch quan

Êy gãp phÇn lµm phong phó h¬n chñ ®Ò t×nh yªu th−¬ng trong di s¶n hµm chøa

nhiÒu ý nghÜa nãi trªn cña d©n téc ta.

T×nh yªu quª h−¬ng, ®Êt n−íc trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt

Nam cßn ®−îc t¸c gi¶ cña kho tµng s¸ng t¸c ®ang bµn luËn t¹i ®©y thÓ hiÖn,

ph¶n ¸nh qua mét s¾c th¸i t×nh c¶m kh¸c n÷a, ®ã lµ sù kiªu h·nh cña nh©n

d©n ta vÒ nh÷ng di tÝch v¨n ho¸, lÞch sö vµ chiÕn c«ng cña d©n téc trong

®Êu tranh chèng x©m l−îc.

T¹i khu vùc thµnh nhµ M¹c ë L¹ng S¬n cã t−îng ®¸ nµng T« ThÞ «m

con. Ng−êi viÕt c«ng tr×nh nµy trong mét chuyÕn ®i t×m hiÓu thùc tÕ ®· cã

diÔm phóc ®−îc ®Õn gÇn, råi ®Õn s¸t vµ chiªm ng−ìng t¸c phÈm nghÖ thuËt

t−îng ®¸ nµng T« ThÞ bång con ngãng ®îi chång ®ã. Ng−êi h−íng dÉn ®oµn

®i nghiªn cøu thùc tÕ còng nh− ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n L¹ng S¬n cho

biÕt, nµng T« ThÞ Väng Phu cña xø L¹ng «m con ®øng chê chång ®i lÝnh n¬i

ph−¬ng xa kh«ng trë l¹i. Bång con, tr«ng chång hÕt ngµy, th¸ng, n¨m nµy ®Õn

ngµy, th¸ng, n¨m kh¸c mµ vÉn kh«ng thÊy ng−êi b¹n tr¨m n¨m cña m×nh trë

l¹i víi vî con, nªn nµng T« ThÞ ®· ho¸ ®¸. §Êy lµ mét biÓu t−îng vÒ sù ®æ vì

h¹nh phóc gia ®×nh do chiÕn tranh x©m l−îc g©y nªn. T−îng ®¸ Väng Phu ë

L¹ng S¬n ®· trë thµnh di s¶n v¨n ho¸ cña d©n téc. C¸c ®oµn c¸n bé, häc sinh

®i nghiªn cøu, th©m nhËp thùc tÕ, c¸c du kh¸ch cã dÞp ®Õn ®Þa danh nãi trªn

®Òu kh«ng quªn nh×n ng¾m say s−a vµ thật khó tr¸nh khái ®éng lßng tr¾c Èn

víi bao thiÕu phô ViÖt Nam ph¶i nu«i con mét m×nh vµ vÜnh viÔn biệt tăm

ng−êi chång cña hä gièng nh− T« ThÞ Väng Phu bëi téi ¸c cña bän g©y ra

chiÕn tranh x©m l−îc. Thêi gian tr«i ®i. ChiÕn tranh ®· kÕt thóc. Nh©n d©n ta

sèng trong hoµ b×nh vµ x©y dùng ®Êt n−íc. T−îng ®¸ Väng Phu ngµy mét

®−îc ghi nhËn, kh¼ng ®Þnh vÒ gi¸ trÞ vµ di tÝch v¨n ho¸ næi tiÕng.

T¸c gi¶ ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam ®· lµm nªn thi phÈm vÒ quª h−¬ng

L¹ng S¬n, trong ®ã cã h×nh t−îng nµng T« ThÞ Väng Phu: "§ång §¨ng cã phè

Kú Lõa / Cã nµng T« ThÞ, cã chïa Tam Thanh / Ai lªn xø L¹ng cïng anh / Bâ

c«ng b¸c mÑ sinh thµnh ra em / Tay cÇm bÇu r−îu n¾m nem / M¶ng vui quªn

hÕt lêi em dÆn dß"[45, tr.299]. Bµi ca dao nµy còng nh− kh«ng Ýt tr−íc t¸c

kh¸c mang nhiÒu chñ ®Ò: t×nh yªu ®«i løa, t×nh yªu ®Êt n−íc quª h−¬ng, sinh

ho¹t v¨n ho¸ t©m linh. NÕu xem xÐt kü tõng c©u tõng ch÷ trong bµi vµ hiÓu

®óng nghÜa cña nã th× thi phÈm d©n gian vÒ xø L¹ng Êy cã chñ ®Ò chÝnh lµ t×nh

yªu quª h−¬ng, ®Êt n−íc. Sù ph©n tÝch tiÕp theo sau ®©y, sÏ chøng tá nhËn xÐt

trªn mÆc dï kh¸c xa so víi quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu, nh−ng cã c¬

së, chø kh«ng hÒ mang tÝnh vâ ®o¸n. Hai c©u ®Çu ("§ång §¨ng cã phè Kú

Lõa / Cã nµng T« ThÞ, cã chïa Tam Thanh") lµ sù m« t¶ nh÷ng ®Þa danh,

th¾ng c¶nh vµ di tÝch v¨n ho¸ næi tiÕng cña xø L¹ng. Hai c©u thø ba vµ thø t−

("Ai lªn xø L¹ng cïng anh / Bâ c«ng b¸c mÑ sinh thµnh ra em") lµ lêi mét

chµng trai mêi gäi ng−êi b¹n g¸i mµ anh lóc gäi lµ "Ai", khi gäi lµ "em". Anh

mêi b¹n g¸i cïng lªn xø L¹ng víi m×nh ®Ó th¨m mét vïng quª cña ®Êt n−íc

cã nhiÒu c¶nh ®Ñp vµ di tÝch v¨n ho¸ næi tiÕng. Theo anh, ®i th¨m ®Þa danh v¨n

ho¸ ®ã ®Ó cã hiÓu biÕt míi, kh«ng uæng c«ng bè mÑ sinh thµnh nu«i d−ìng vµ

mong muèn ë con cña m×nh ®−îc biÕt nhiÒu danh lam th¾ng c¶nh cña ®Êt

n−íc nh− vËy. Tõ c©u ®Çu ®Õn c©u thø t−, ý nghÜa, néi dung chÝnh yÕu lµ nh−

thÕ, nh×n chung kh«ng cã g× phøc t¹p, khã hiÓu; tÊt c¶ ®Òu diÔn t¶ suy nghÜ cña

®«i nam n÷ muèn ®i th¨m th¾ng c¶nh, di tÝch v¨n ho¸ næi tiÕng cña quª

h−¬ng, ®Êt n−íc t¹i L¹ng S¬n. Cßn hai c©u cuèi ("Tay cÇm bÇu r−îu n¾m nem

/ M¶ng vui quªn hÕt lêi em dÆn dß"), thiÕt t−ëng còng kh«ng cã g× trõu t−îng.

ë ®©y cã mét tõ ®Þa ph−¬ng mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu còng nh− kh«ng Ýt b¹n

®äc ®· hiÓu sai. §ã lµ ch÷ (tõ) "nem" ë c©u thø n¨m. Nhµ nghiªn cøu NguyÔn

§øc QuyÒn qua mét bµi viÕt ng¾n nh−ng cã gi¸ trÞ ®¸ng ghi nhËn vÒ khoa häc,

cho biÕt, mét bµ l·o ë L¹ng S¬n gi¶i thÝch "nem" lµ ch÷ dïng cña ®Þa ph−¬ng,

nghÜa lµ "h−¬ng" (c©y h−¬ng) [45, tr.300] - mét lÔ vËt mµ hÇu hÕt d©n ViÖt

Nam th−êng dïng trong c¸c ngµy giç, TÕt t¹i gia ®×nh vµ tÕ lÔ trong ®Òn,

chïa,v.v., chø kh«ng ph¶i nh− nhiÒu ng−êi hiÓu "nem" ë ®©y lµ thùc phÈm chÕ

biÕn tõ thÞt gia sóc,v.v.. Ch¼ng h¹n, mét nhµ nghiªn cøu ®· gi¶i thÝch "nem" ë

®©y lµ mét mãn ¨n lµm b»ng thÞt vµ mì lîn sèng [60, tr.1229-1230]. NhiÒu t¸c

gi¶ còng hiÓu sai ®¹i lo¹i nh− vËy. Hai c©u cuèi cña bµi ca dao nãi trªn hµm

chøa vµ chuyÓn t¶i th«ng tin: chµng trai tay cÇm bÇu r−îu vµ n¾m nem

(h−¬ng) ®i th¨m thó nhiÒu ®Þa danh næi tiÕng ë L¹ng S¬n (phè Kú Lõa, t−îng

®¸ Väng Phu, chïa Tam Thanh,v.v.), vµ v× mª say c¶nh ®Ñp n¬i ®©y, nªn ®·

quªn hÕt lêi b¹n g¸i c¨n dÆn.

Néi dung bµi ca dao trªn nh− thÕ chøng tá chñ ®Ò chÝnh cña nã lµ t×nh

yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc. Chµng trai vµ b¹n g¸i ®i th¨m th¾ng c¶nh, di tÝch

v¨n ho¸ lµ chÝnh, chø kh«ng ph¶i lµ mêi gäi nhau ®i ®Ó chñ yÕu t×nh tù víi

nhau, bµn chuyÖn yªu ®−¬ng, ®i ®Õn h«n nh©n,v.v.. "M¶ng vui quªn hÕt lêi

em dÆn dß", chØ néi c©u ®ã th«i còng ®ñ chøng tá chñ ®Ò chÝnh cña bµi ca

dao ®ang bµn luËn lµ t×nh yªu quª h−¬ng, ®Êt n−íc. T¸c gi¶ cuèn TrÝch

gi¶ng v¨n häc líp 8 ®· cã lý khi ®Æt bµi th¬ nµy trong môc ca dao vÒ ®Êt

n−íc ta. V× thÕ, mét nhµ nghiªn cøu, gi¶ng d¹y kh¼ng ®Þnh thi phÈm trªn

chñ yÕu nãi vÒ t×nh yªu ®«i løa [107, tr.114], rõ ràng lµ thiÕu søc thuyÕt

phôc. NÕu néi dung, chñ ®Ò chÝnh lµ t×nh yªu ®«i løa th× chµng trai ®· nhí

kü, nhí nhiÒu lêi ng−êi yªu dÆn dß, chø kh«ng quªn hÕt! LËp luËn nh− vËy,

thiết tưởng, còng kh«ng nhÊt trÝ ®−îc víi mét nhµ nghiªn cøu kh¸c khi «ng

tuyÓn chän, xÕp bµi ca dao nãi trªn vµo môc mang tªn T×nh yªu nam n÷.

Nh÷ng ®iÒu ®· tr×nh bµy chøng tá thi phÈm vÒ xø L¹ng víi nhiÒu di tÝch

v¨n ho¸ (chïa Tam Thanh, t−îng ®¸ T« ThÞ Väng Phu,v.v.) lµ mét trong

nh÷ng bµi ca dao næi tiÕng vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña d©n ViÖt Nam.

Trong kho tµng ca dao tr÷ t×nh lµ ®èi t−îng nghiªn cøu ë ®©y cßn cã nhiÒu t¸c phÈm kh¸c thÓ hiÖn rÊt râ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc th«ng qua c¸ch m« t¶ sù say mª chiªm ng−ìng vµ niÒm tù hµo cña nh©n d©n ta vÒ nh÷ng di tÝch v¨n ho¸ cña d©n téc. Trªn ®Êt n−íc ta, nói ®¸, t−îng ®¸ Väng Phu kh«ng chØ cã ë L¹ng S¬n, mµ cßn xuÊt hiÖn t¹i nhiÒu n¬i kh¸c. T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam c¶m nhËn vÒ h×nh ¶nh Väng Phu ë Kh¸nh Hoµ vµ B×nh §Þnh: "Väng Phu c¶nh ®Ñp nói Nhåi / Cã ng−êi chinh phô ph−¬ng trêi ®¨m ®¨m"

[20, tr.507], "B×nh §Þnh cã nói Väng Phu / Cã ®Çm ThÞ N¹i, cã cï lao xanh" [48, tr.19]. §ã lµ nh÷ng nói ®¸, khèi ®¸ thiªn t¹o, sau ®ã Ýt nhiÒu cã sù tham gia cña con ng−êi ®Ó t«n thªm vÎ ®Ñp cña nã vµ ®Òu trë thµnh di s¶n v¨n ho¸, t−îng tr−ng cho nh÷ng thiÕu phô bång con tr«ng mong chång tõ tiÒn tuyÕn trë vÒ vµ lµ h×nh ¶nh ph¶n ®èi chiÕn tranh m¹nh mÏ. ChÝnh v× vËy mµ nh÷ng di

tÝch v¨n ho¸ ®ã ®· ®−îc ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n yªu chuéng hoµ b×nh, ph¶n ®èi chiÕn tranh ng−ìng mé, nh×n ng¾m say s−a. §øng tr−íc nh÷ng di tÝch v¨n ho¸ ®ã, ng−êi ta nh− c¶m nhËn ®−îc tinh thÇn, ý chÝ ph¶n chiÕn vµ kh¸t väng hoµ b×nh cña d©n ViÖt Nam, h¬n n÷a cßn cã sù kiªu h·nh vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc, nh©n v¨n ®ã, tõ ®Êy, thªm yªu th−¬ng ®Êt n−íc, quª h−¬ng víi nh÷ng con ng−êi cã tinh thÇn vµ ý chÝ thùc hiÖn mét trong nh÷ng môc tiªu cao c¶ cña thêi ®¹i lµ hoµ b×nh.

Trong qu¸ tr×nh dùng n−íc, lao ®éng s¶n xuÊt vµ ®Êu tranh chèng x©m l−îc, b¶o vÖ Tæ quèc, d©n téc ta ®· lµm nªn nhiÒu biÕn cè lÞch sö träng ®¹i. Ng−êi ViÖt Nam lu«n ghi nhí, h¬n n÷a, cßn cã niÒm kiªu h·nh vÒ nh÷ng sù kiÖn, di tÝch ®ã. Thùc tÕ Êy còng chÝnh lµ biÓu hiÖn sinh ®éng vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña nh©n d©n ta. Nh÷ng t¸c phÈm ca dao sau ®©y nãi lªn sù ghi nhí còng nh− niÒm kiªu h·nh vÒ nhiÒu sù kiÖn vµ di tÝch lÞch sö cña mçi con ng−êi sinh ra tõ Tæ quèc ViÖt Nam. "Ai vÒ Phó Thä cïng ta / Vui ngµy giç Tæ th¸ng ba mïng m−êi"[58, tr.82] lµ bµi ca dao ghi nhËn c¸c vua Hïng ®· cã c«ng dùng n−íc vµ lßng kiªu h·nh cña nh©n d©n ta ®èi víi sù kiÖn lÞch sö quan träng më ®Çu ®ã cña d©n téc. Thi phÈm d©n gian nµy "Ai vÒ ®Õn huyÖn §«ng Anh / Ng¾m xem phong c¶nh Loa thµnh Thôc V−¬ng"[58, tr.83] diÔn t¶ sù ng−ìng mé thµnh luü do Thôc Ph¸n x©y ®¾p mét c¸ch kiªn cè ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc. "Ai vÒ HËu Léc, Phó §iÒn / Nhí ®©y Bµ TriÖu trËn tiÒn xung phong"[58, tr.83] lµ bµi ca dao chøng tá ng−êi s¸ng t¸c vµ d©n chóng ViÖt Nam cã sù kiªu h·nh vµ kh«ng quªn x· TriÖu Léc, huyÖn HËu Léc, tØnh Thanh Ho¸ - n¬i Bµ TriÖu ThÞ Trinh luyÖn tËp vâ nghÖ, chiªu n¹p thñ h¹, hîp binh víi anh trai ®Ó khëi nghÜa chèng giÆc Ng«. Nh÷ng thi phÈm b×nh d©n "Sa Nam trªn chî d−íi ®ß / N¬i ®©y H¾c §Õ kÐo cê dông binh"[58, tr.84] vµ "Ai lªn Biªn Th−îng, Lam S¬n / Nhí Lª Th¸i Tæ chÆn ®−êng qu©n Minh" [58, tr.84] còng cho giíi nghiªn cøu vµ ng−êi ®äc thÊy t¸c gi¶ cña nã cïng d©n ta lÊy lµm tù hµo tr−íc sù kiÖn lÞch sö Mai H¾c §Õ cïng nh©n d©n chèng qu©n x©m l−îc nhµ §−êng ë NghÖ An vµ Lª Lîi chÆn ®¸nh giÆc Minh t¹i mét ®Þa danh thuéc Thanh Ho¸.

Nh÷ng di tÝch, sù kiÖn lÞch sö cña d©n téc ®· diÔn ra vµ l−u l¹i tõ mäi

miÒn cña ®Êt n−íc lu«n ®−îc ghi nhí vµ lµ niÒm kiªu h·nh cña ng−êi ViÖt

Nam. Thùc tÕ Êy chøng tá t×nh yªu ®Êt n−íc quª h−¬ng cña nh©n d©n ta.

NhiÒu t¸c gi¶ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· chó träng ph¶n ¸nh phÈm chÊt ®¹o

®øc ®ã. Cho nªn, kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn, trong kho tµng s¸ng t¸c Êy ®· cã

c¶ mét hÖ c©u triÕt luËn vµ thi phÈm vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc.

T×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña d©n ViÖt Nam cßn béc lé thµnh niÒm

tù hµo vµ th¸i ®é vui mõng chµo ®ãn nh÷ng chiÕn c«ng trong ®Êu tranh chèng

x©m l−îc ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc cña cha «ng chóng ta. Trong lÞch sö, qu©n d©n,

t−íng lÜnh ViÖt Nam ®· tõng ®ång t©m nhÊt trÝ, hiÖp lùc, m−u l−îc, cÇm vò

khÝ ®¸nh ®uæi kÎ thï x©m l−îc hïng m¹nh, vµ ®· lµm nªn nhiÒu chiÕn c«ng

vang déi. Mçi ng−êi ViÖt Nam yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña m×nh ®Òu cã niÒm

tù hµo vÒ nh÷ng th¾ng lîi vÜ ®¹i ®ã. BiÓu hiÖn cña t×nh yªu ®Êt n−íc quª

h−¬ng Êy ®· ®−îc ph¶n ¸nh trong nhiÒu bµi ca dao ViÖt Nam. Sau ®©y trÝch

dÉn ®Ó ph©n tÝch mét sè thi phÈm ®· nãi.

"S©u nhÊt lµ s«ng B¹ch §»ng / Ba lÇn giÆc ®Õn, ba lÇn giÆc tan"[48,

tr.23]. S«ng B¹ch §»ng ®·, ®ang vµ ch¾c ch¾n còn lµ niÒm tù hµo, kiªu h·nh

cña mäi ng−êi d©n yªu n−íc ViÖt Nam. N¬i ®©y, nh− t¸c phÈm ca dao nhÊn

m¹nh, ®· ba lÇn qu©n x©m l−îc bÞ cha «ng ta ®¸nh cho tan t¸c. N¨m 938,

d−íi sù chØ huy cña ng−êi anh hïng d©n téc m−u l−îc, tµi ba mang tªn Ng«

QuyÒn ®· quyÕt chiÕn vµ ®¸nh th¾ng ®éi qu©n x©m l−îc Nam H¸n t¹i cöa

s«ng B¹ch §»ng. LÇn thø hai, vµo n¨m 981, còng t¹i con s«ng nµy, qu©n ta

do Lª Hoµn, tøc Lª §¹i Hµnh - vÞ t−íng lÜnh tµi ba, ®−îc t«n lµm vua - cÇm

®Çu ®· lËp nªn chiÕn c«ng vang déi, nhÊn ch×m qu©n Nam Tèng cã d· t©m

x©m l−îc ViÖt Nam. Vµ, lÇn thø ba, n¨m 1288, TrÇn Quèc TuÊn, nhµ chiÕn

l−îc kiÖt xuÊt cña d©n téc ta, ®· chØ huy t−íng sÜ ®êi TrÇn chiÕn th¾ng qu©n

Nguyªn M«ng x©m l−îc hïng m¹nh nhÊt thÕ giíi lóc bÊy giê t¹i cöa B¹ch

§»ng giang. X¸c giÆc Nguyªn M«ng næi ®Çy vµ m¸u cña chóng nhuém ®á

n−íc s«ng B¹ch §»ng.

Di tÝch lÞch sö B¹ch §»ng giang vµ nh÷ng chiÕn c«ng trong ®Êu tranh

chèng x©m l−îc ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc cña cha «ng chóng ta t¹i n¬i Êy kh«ng thÓ

nµo phai mê trong ký øc cña mäi ng−êi d©n yªu n−íc ViÖt Nam. Ghi nhí, tù

hµo, kiªu h·nh vÒ nh÷ng chiÕn c«ng vang déi cña d©n téc, ®ã lµ mét dÊu hiÖu,

biÓu hiÖn t×nh yªu ®Êt n−íc cña nh©n d©n ta. T¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca

ViÖt Nam ®· ph¶n ¸nh phÈm chÊt ®¹o ®øc ®ã, qua ®Êy gãp phÇn lµm nªn gi¸

trÞ hiÖn thùc trong di s¶n mang nhiÒu ý nghÜa Êy.

T×nh yªu quª h−¬ng, ®Êt n−íc cña mçi c¸ nh©n th−êng cã sù biÓu hiÖn

®a d¹ng nh− ®· bµn luËn vµ cßn t×m hiÓu tiÕp. T¹i ®©y ®Ò cËp mét trong nhiÒu

d¹ng Êy, cô thÓ lµ tr©n träng th−¬ng quý nh÷ng ng−êi lao ®éng cÇn mÉn, gian

khæ vµ yªu nghÒ truyÒn thèng ®· ®−îc kh«ng Ýt t¸c gi¶ thi ca d©n gian ViÖt

Nam m« t¶ thiªn vÒ t×nh c¶m lµm xóc ®éng ng−êi ®äc.

"Hìi c« t¸t n−íc bªn ®µng / Sao c« móc ¸nh tr¨ng vµng ®æ ®i?"[20,

tr.244]. §©y lµ t¸c phÈm ca dao tr÷ t×nh vµo lo¹i thËt ng¾n, chØ cã mét c©u hái,

kh«ng cÇn lêi ®¸p. Nh−ng, nã tá ra cã søc sèng tr−êng cöu, in ®Ëm trong t©m

trÝ ®éc gi¶ vµ ng−êi nghe. T¹i sao? Êy chÝnh lµ v× t¸c gi¶ cña nã m« t¶ ®Õn

møc thËt kú diÖu mét ng−êi lao ®éng ®ang lµm viÖc trong giê nghØ (®ªm

tr¨ng), dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña nÒn s¶n xuÊt nhá n«ng nghiÖp l¹c hËu. T¸c gi¶

®· kh¾c ho¹ ®−îc mét h×nh t−îng vµ kh«ng gian cã mµu s¾c, sèng ®éng, h÷u

t×nh. C«ng chóng ®éc gi¶ qua ®Êy cßn thÊy mét vÎ ®Ñp vµ ®Çy chÊt l·ng m¹n

cña ng−êi lao ®éng ®ang cÇn mÉn lµm viÖc, vµ tõ tiÕp nhËn gi¸ trÞ thÈm mü

cña thi phÈm, hä cã sù yªu quý nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang móc n−íc cïng ¸nh

tr¨ng vµng trong ®ã ®Ó ch¨m bãn cho c©y trång cña m×nh. Mét t¸c phÈm tuy

ng¾n nh−ng tÝnh kh¸ch quan qua sù thÓ hiÖn cña nã lµ ca ngîi th−¬ng quý

ng−êi lao ®éng vµ cã gi¸ trÞ thÈm mü cïng víi hµm ý gi¸o dôc ®¹o ®øc ®Õn

mét chõng møc ®¸ng kÓ. Søc sèng cña bµi ca dao nãi trªn chÝnh lµ ë ®ã. Bµi ca

dao ViÖt Nam nµy vµo lo¹i m¶nh mai vÒ sè ch÷, sè c©u (m−êi bèn ch÷ chia

thµnh hai c©u), nh−ng th«ng qua chøc n¨ng thÈm mü cña nghÖ thuËt nãi

chung, cña chÝnh thi phÈm ®ã nãi riªng, nã ®· cã t¸c dông gi¸o dôc ®¹o ®øc

kh«ng nhá vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña con ng−êi ViÖt Nam. Qua ®©y,

b¹n ®äc c¶m nhËn vµ th−ëng thøc t¸c phÈm ®−îc chÝnh néi dung vµ gi¸ trÞ

thÈm mü cña bµi ca dao lµm lay ®éng t©m hån độc giả, tõ ®ã thªm tr©n träng

nh÷ng ng−êi cÇn lao vµ yªu ®Êt n−íc quª h−¬ng cña hä.

"Anh ®i anh nhí quª nhµ / Nhí canh rau muèng, nhí cµ chÊm t−¬ng /

Nhí ai d·i n¾ng dÇm s−¬ng / Nhí ai t¸t n−íc bªn ®−êng h«m mai"[58, tr.70].

Bµi ca dao nµy cïng chñ ®Ò víi thi phÈm d©n gian ®· xÐt ë trªn. T¸c gi¶ ca dao

ViÖt Nam ®· diÔn t¶ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc b»ng c¸ch lµm lêi ®éc tho¹i

cho mét ng−êi v× c«ng viÖc ph¶i chia ly n¬i ch«n rau c¾t rèn cña m×nh. Anh ë

xa, nhí vÒ quª h−¬ng víi nh÷ng s¶n phÈm ®êi th−êng do chÝnh ng−êi lao ®éng

lµm ra. §ã lµ c¸c mãn ¨n d©n d·, quen thuéc. Anh nhí th−¬ng quª h−¬ng cßn

v× ë n¬i Êy h»ng cã ng−êi lao ®éng ch¨m chØ nhiÒu giê trong ngµy, tõ sím mai

cho ®Õn chiÒu tèi. T¸c gi¶ bµi ca dao ®· kh¸i qu¸t t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc

cña con ng−êi ViÖt Nam th«ng qua lµm lêi ®éc tho¹i cho nh©n vËt tr÷ t×nh trong

thi phÈm béc b¹ch t×nh c¶m yªu th−¬ng ng−êi lao ®éng cÇn mÉn vÊt v¶ vµ

nh÷ng s¶n vËt mang tÝnh ®êi th−êng, chø kh«ng ph¶i lµ cao sang, ë quª nhµ.

T×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña hÇu hÕt ng−êi d©n ViÖt Nam cßn biÓu

hiÖn ë th¸i ®é quý träng nh÷ng nghÒ truyÒn thèng cña c¸c ®Þa ph−¬ng trong

®Êt n−íc ta. VÊn ®Ò nµy ®−îc bµn luËn nhiÒu t¹i kho tµng ca dao tr÷ t×nh ViÖt

Nam. D−íi ®©y chØ trÝch dÉn vµ b×nh luËn mét vµi t¸c phÈm thuéc chñ ®Ò ®ã.

"Hìi c« th¾t l−ng bao xanh / Cã vÒ An Phó víi anh th× vÒ / An Phó cã

ruéng tø bÒ / Cã ao t¾m m¸t cã nghÒ kÑo nha", "Hìi c« th¾t l−ng bao xanh /

Cã vÒ §×nh B¶ng víi anh th× vÒ / §×nh B¶ng cã lÞch cã lÒ / Cã s«ng t¾m m¸t,

cã nghÒ nhuém th©m", "Hìi c« th¾t l−ng bao xanh / Cã vÒ KÎ B−ëi víi anh th×

vÒ / KÎ B−ëi cã ruéng tø bÒ / Cã hå t¾m m¸t, cã nghÒ quay t¬" [20, tr.245], "...

KÎ c¸t bu«n b¸n tr¨m nghÒ / Cã hoa thiªn lý cã nghÒ v¶i con", "... Lµng Nói

cã gèc bå ®Ò / Cã nghÒ canh cöu, cã nghÒ lµm h−¬ng", "... Nam §Þnh cã bÕn

®ß ChÌ / Cã tµu Ng« kh¸ch, cã nghÒ −¬m t¬"[20, tr.246], "... V¹n Phóc cã gèc

c©y ®Ò / Cã s«ng t¾m m¸t, cã nghÒ −¬m t¬"[20, tr.247]. Nh÷ng t¸c phÈm ca

dao ®· dÉn ®Òu ®−îc t¸c gi¶ cña nã s¸ng t¸c theo mét m« tÝp quen thuéc, më

®Çu b»ng c©u "Hìi c« th¾t l−ng bao xanh" vµ tÊt c¶ cïng chøng tá niÒm tù hµo,

yªu nghÒ truyÒn thèng t¹i quª h−¬ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh x−ng "anh" víi mét

ng−êi con g¸i. Nh©n vËt tr÷ t×nh vµ còng lµ chÝnh diÖn, trung t©m cña c¸c thi

phÈm ®· dÉn lµ sù kh¸i qu¸t, ®¹i diÖn cho tuyÖt ®¹i bé phËn nh©n d©n ViÖt

Nam cã t×nh yªu ®Êt n−íc ®−îc biÓu hiÖn, béc lé ra thµnh niÒm kiªu h·nh, yªu

nghÒ truyÒn thèng cña quª h−¬ng m×nh.

Khi triÕt lý vÒ t×nh yªu ®Êt n−íc, nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian

ViÖt Nam cßn chó ý ph¶n ¸nh mét biÓu hiÖn kh¸c n÷a cña phÈm chÊt ®¹o ®øc

Êy, ®ã lµ nçi th−¬ng nhí quª h−¬ng, Tæ quèc víi nh÷ng kû niÖm vÒ con ng−êi,

c¶nh vËt vµ sù kiÖn kh«ng thÓ nµo quªn ®−îc. BiÓu hiÖn nµy chÝnh lµ dÊu hiÖu

cña t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc thËt sù, s©u s¾c. Ai ®ã, nÕu kh«ng yªu n¬i

ch«n rau c¾t rèn cña m×nh, kh«ng yªu th−¬ng ®Êt n−íc do cha «ng x©y dùng

th× ch¼ng cã kû niÖm, sù kiÖn nµo ë n¬i Êy ®¸ng nhí víi hä.

Mçi c¸ nh©n lµ mét thùc thÓ, mét thµnh viªn x· héi, chø kh«ng ph¶i lµ

con ng−êi trõu t−îng nh− ®−îc m« t¶ trong chñ nghÜa hiÖn sinh. Do vËy, con

ng−êi võa lµ c¸i riªng, võa lµ c¸i chung, võa cã nh÷ng kû niÖm riªng t− kh«ng

quªn, võa cã nhiÒu kû niÖm s©u s¾c mang tÝnh phæ biÕn vµ tÇm cì lín h¬n.

Trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam, mçi vïng miÒn ®Òu cã nh÷ng s¾c th¸i sinh

ho¹t v¨n ho¸, tinh thÇn riªng. Nh÷ng ai tõng ®Õn quª h−¬ng kinh B¾c, ®−îc

xem, ®−îc nghe c¸c nghÖ sÜ chuyªn nghiÖp vµ c¶ kh«ng chuyªn biÓu diÔn, h¸t

nhiÒu lµn ®iÖu quan hä, ®−îc con ng−êi vµ c¶nh vËt n¬i ®©y hÊp dÉn, c¶m ho¸,

v× thÕ, sau lóc gi· tõ, th−êng cã tr¹ng th¸i t©m lý nh− t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam

®· kh¸i qu¸t lµm nªn thi phÈm nµy: "B©ng khu©ng nhí c¶nh, nhí ng−êi / Nhí

n¬i Quan hä, nhí lêi ca hay"[48, tr.124]. Nçi nhí ë ®©y nh»m ®Õn nh÷ng c¸i

tèt ®Ñp, chø kh«ng ph¶i lµ ng−îc l¹i. TÊt c¶ nh÷ng con ng−êi sèng néi t©m,

t×nh c¶m, chó träng gi¸ trÞ ®¹o ®øc, ©n nghÜa, chø kh«ng thuéc lo¹i v« c¶m,

béi b¹c th× ®Òu thËt khã quªn tËp thÓ hoÆc c¸ nh©n nµo ®Êy ®· cho m×nh gi¸ trÞ

vËt chÊt hoÆc tinh thÇn, hoÆc c¶ hai.

NhiÒu th¾ng c¶nh mang tÝnh tù nhiªn, thiªn t¹o cïng víi kh«ng Ýt vÎ

®Ñp ®Ëm nÐt d©n ph−¬ng còng tõng in s©u trong t©m trÝ nh÷ng ng−êi cã t×nh

yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc. Bµi ca dao sau víi néi dung bao chøa khÝa c¹nh ®¹o

®øc ®ã: "Nói Truåi ai ®¾p mµ cao / S«ng Gianh ai bíi ai ®µo mµ s©u / Nong

t»m, ao c¸, n−¬ng d©u / §ß x−a bÕn cò nhí c©u hÑn hß"[48, tr.17]. Ph¶i lµ

ng−êi yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc míi cã ký øc vÒ nh÷ng vïng miÒn cña Tæ quèc

nh− vËy. NghÖ sÜ d©n gian ®· ghi nhËn trong thi phÈm cña m×nh mét biÓu hiÖn

cña t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc, gãp phÇn lµm s¸ng râ chñ ®Ò t×nh yªu

th−¬ng trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca b×nh d©n ViÖt Nam.

"ChiÒu chiÒu Ðn liÖng cß bay / Khoan khoan nhí b¹n, b¹n rµy nhí ai? /

B¹n r»ng nhí cñ, nhí khoai / Nhí cam, nhí quýt, nhí xoµi cµ l¨m"[1, tr.312]

cïng nhiÒu t¸c phÈm ca dao t−¬ng tù kh¸c ®Òu diÔn t¶, thÓ hiÖn nçi nhí

nh÷ng g× rÊt gÇn gòi, ®êi th−êng, nh−ng kh«ng thÓ nµo quyªn ®−îc cña ai ®ã.

T¸c phÈm ca dao nµy còng chÝnh lµ mét biÓu hiÖn cña t×nh yªu quª h−¬ng

®Êt n−íc.

Xem thÕ, biÓu hiÖn vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc ®−îc ph¶n ¸nh

trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam lµ kh¸ ®a d¹ng. §ã lµ t×nh c¶m, kû

niÖm kh«ng thÓ nµo quªn ®−îc vÒ nh÷ng con ng−êi, c¶nh vËt th©n thuéc,

®êi th−êng.

PhÈm chÊt ®¹o ®øc Êy cßn ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ th¬ ca b×nh d©n cña d©n

téc thÓ hiÖn th«ng qua tr×nh bµy t×nh c¶m s©u nÆng cña con ng−êi ViÖt Nam

dµnh cho c¸i chung, ®ã lµ Tæ quèc vµ nh÷ng sù kiÖn, nh©n vËt lÞch sö.

"Ta vÒ ta t¾m ao ta / Dï trong dï ®ôc ¸o nhµ vÉn h¬n"[20, tr.397]. C©u ca

dao (cã t¸c gi¶ gäi lµ c©u tôc ng÷) nµy ®· cã nhiÒu ng−êi hiÓu sai mét c¸ch

®¸ng tiÕc. B¸o Tuæi trÎ chñ nhËt sè ra ngµy 26-3-1995 cã trÝch ®¨ng tham luËn

cña nhµ th¬ Lª §¹t t¹i §¹i héi nhµ v¨n ViÖt Nam lÇn thø n¨m. Tham luËn nµy

®−îc nhµ th¬, t¸c gi¶ cña nã ®äc trong Héi tr−êng Ba §×nh "b»ng giäng to,

khoÎ, vang"[30, tr.154], cã lÏ v× thÕ mµ ®· gãp phÇn thuyÕt phôc nhiÒu ®éc gi¶,

ng−êi nghe. Theo nhµ th¬ Lª §¹t th× c©u ca dao " "Ta vÒ ta t¾m ao ta / Dï trong

dï ®ôc ao nhµ vÉn h¬n" ph¶i ®−îc coi lµ c©u ca dao lçi thêi. B¸u g× c¸i ao ®ôc

mµ ngôp lÆn trong ®ã cho mÊt vÖ sinh"[36, tr.159]. Trong giíi nghiªn cøu,

nhiÒu t¸c gi¶ còng nh− TrÇn M¹nh H¶o kh«ng thÓ nhÊt trÝ víi c¸ch hiÓu vµ th¸i

®é phñ ®Þnh c©u ca dao nãi trªn mang tinh thÇn "gi÷ n−íc vµ cøu n−íc" (ch÷

cña TrÇn M¹nh H¶o). Nhµ th¬ Lª §¹t ®· rÊt chó ý xÐt, gi¶i nghÜa nhiÒu ch÷ mµ

«ng cho lµ quan träng, cÇn ®−îc nhÊn m¹nh. Nh−ng, t¸c phÈm ca dao næi tiÕng

cña d©n téc trªn ®©y th× «ng l¹i kh«ng xem xÐt kü tõng ch÷, tõng c©u vµ truy

t×m xuÊt xø cña nã ®Ó råi hiÓu sai néi dung, ý nghÜa ®−îc hµm chøa t¹i ®Êy, dÉn

®Õn phñ ®Þnh nã s¹ch tr¬n b»ng ©m l−îng nhiÒu vµ m¹nh.

Trong t¸c phÈm ca dao ®· dÉn, "ta" lµ danh x−ng cña ai ®ã ®ang ë xa

quª h−¬ng, Tæ quèc. Nh©n vËt tr÷ t×nh nµy tõ n¬i ®Êt kh¸ch quª ng−êi ®ang

sèng vµ lµm viÖc mét c¸ch bÊt nh− ý, nh÷ng t−ëng rêi bá n¬i ch«n rau c¾t rèn

vµ ®Êt n−íc cña m×nh, sÏ ®Õn ®−îc ®Þa chØ lý t−ëng. Nh−ng, ®Õn råi th× vì

méng, thÊy c¸i mÊt nhiÒu h¬n c¸i ®−îc vµ cã thao t¸c so s¸nh "ao" cña ta víi

"ao" cña ng−êi, vµ nhËn ra "ao" cña ta h¬n "ao" cña ng−êi. HoÆc "ta" lµ đại tõ

mµ t¸c gi¶ bµi ca dao dïng ®Ó chØ nh÷ng ng−êi ®· chèi bá, ch¹y trèn khái quª

h−¬ng ®Êt n−íc. T¸c gi¶ nh¾c nhë, kªu gäi hä h·y trë vÒ n¬i nguån céi cña

m×nh. Bëi v×, theo ng−êi lµm bµi ca dao, ao cña ta, nh×n chung, vÉn trong s¹ch

h¬n ao cña ng−êi.

Qua ®ã, nh©n vËt tr÷ t×nh trong bµi ca dao ®· dÉn, còng cã thÓ ®ång

thêi lµ t¸c gi¶ cña thi phÈm d©n gian, kªu gäi mäi ng−êi h·y g¾n bã víi

nguån céi cña m×nh, v× ë ®Êy cã nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng thÓ t×m thÊy tõ n¬i

kh¸c, thªm n÷a, cßn cã nh÷ng kû niÖm vÒ cha mÑ, gia ®×nh ng−êi th©n thËt

khã cã thÓ quªn ®−îc. Néi dung, ý nghÜa cña ®èi t−îng nghiªn cøu râ rµng

cã t¸c dông gi¸o dôc ®¹o ®øc, cô thÓ lµ kªu gäi con ng−êi ph¶i cã t×nh yªu

quª h−¬ng ®Êt n−íc.

TiÕp cËn c©u ca dao Êy, Lª §¹t tá ý kh«ng thiÕt g× "c¸i ao ®ôc" cña ta. T¹i

t¸c phÈm ®ang bµn luËn, "®ôc" vµ "trong" ®−îc ®Æt trong t−¬ng quan so s¸nh. Lª

§¹t qu¶ quyÕt "ao" cña ta ®ôc? ¤ng dùa vµo ®©u ®Ó ®−a ra lêi ph¸n ®ã? Theo «ng,

"ao" ta ®ôc h¬n "ao" cña ai? B¶o r»ng "ao" cña ta ®ôc lµ kh«ng cã c¨n cø. Ao cña

ta kh«ng ®ôc, ng−îc l¹i, kh¸ trong s¹ch, v× thÕ,tõ ngµn n¨m tr−íc cho ®Õn nöa cuèi

thÕ kû XX, nhiÒu kÎ thï cña nh©n lo¹i ®· bao phen muèn x©m chiÕm. Phñ ®Þnh t¸c

phÈm ca dao trªn - vèn chøa ®ùng mét t− t−ëng, t×nh c¶m, ®¹o ®øc ®¸ng quý cña

d©n téc cÇn ®−îc gi÷ g×n, ph¸t huy - lµ kh«ng cã søc thuyÕt phôc. Gi¶ ®Þnh r»ng,

ao cña ta ®ôc thËt, th× mäi con d©n n−íc ViÖt ph¶i cïng gãp søc c¶i t¹o nã, lµm

cho nã trë nªn trong, s¹ch, m¸t, chø ch¹y trèn, t×m ao tinh khiÕt h¬n cña ng−êi lµ

v« lý, lµ tr¸i ng−îc víi tinh thÇn, ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc ®¸ng ®−îc gi÷

g×n, kÕ thõa vµ ph¸t huy: "Con ch¼ng chª cha mÑ khã" [1, tr.52], v.v..

Nh©n d©n ViÖt Nam vèn ch¨m chØ, cÇn mÉn trong lao ®éng, §¶ng lµ

ng−êi l·nh ®¹o th«ng minh, s¸ng t¹o, tµi ba. Nh−ng v× chóng ta ph¶i tr¶i

qua nhiÒu cuéc chiÕn tranh do bän ®Õ quèc, thùc d©n vµ ph¸t xÝt g©y nªn,

thªm n÷a, cßn bÞ thiªn tai tµn ph¸ qu¸ nhiÒu vËt nu«i, c©y trång, v.v., bëi

vËy, ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña d©n ViÖt Nam cßn ch−a ®−îc ®Çy ®ñ,

mü m·n, nhiÒu vÕt th−¬ng vµ tæn thÊt trong ®Êu tranh chèng x©m l−îc, nay

trong hoµ b×nh míi mét sím mét chiÒu cßn ch−a ®−îc ch÷a lµnh vµ san

lÊp, bï ®¾p. Chóng ta ph¶i g¾n bã víi quª h−¬ng, tËp trung ý chÝ vµ nghÞ lùc ®Ó

x©y dùng n−íc ViÖt Nam ngµy mét c−êng thÞnh, v¨n minh, chø kh«ng nªn tá ra

c¹n t×nh hÕt nghÜa, råi ch¹y trèn, tõ bá, thËm chÝ thãa m¹ Tæ quèc vèn rÊt anh

hïng vµ th©n yªu cña toàn dân tộc.

§ång bµo ta h»ng ghi nhí nhiÒu sù kiÖn lÞch sö vµ th−¬ng tiÕc v« cïng

nh÷ng ng−êi ®· chiÕn ®Êu, hy sinh cho sù nghiÖp chung cña c¶ d©n téc. §ã lµ

mét biÓu hiÖn sinh ®éng vµ s©u s¾c vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña d©n

ViÖt Nam. Cã nhiÒu bµi ca dao thÓ hiÖn s¾c th¸i ®¹o ®øc Êy. Thi phÈm sau ®©y

lµ mét trong sè ®ã: "Ai vÒ Phó Thä cïng ta / Vui ngµy giç Tæ th¸ng ba mång

m−êi / Dï ai ®i ng−îc vÒ xu«i / Nhí vÒ giç Tæ mång m−êi th¸ng ba"[48,

tr.22]. Ngµy 10 th¸ng 3 ©m lÞch h»ng n¨m lµ ngµy giç Tæ Hïng V−¬ng. Mçi

khi ®Õn thêi ®iÓm lÞch sö nµy, c¶ d©n téc l¹i thªm ghi nhí c¸c vua Hïng ®· cã

c«ng dùng n−íc. §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· quyÕt ®Þnh lÊy Ngµy giç Tæ ®ã lµm

Ngµy Quèc giç. QuyÕt ®Þnh Êy ®· ®¸p øng nhu cÇu t©m linh, sinh ho¹t v¨n

ho¸, ®¹o ®øc, h¬n n÷a, cßn mang ý nghÜa ghi nhËn kh¼ng ®Þnh t×nh yªu Tæ

quèc cña nh©n d©n ta, v.v..

ý chÝ, quyÕt t©m, tinh thÇn h¨ng h¸i tham gia chiÕn ®Êu chèng kÎ thï

x©m l−îc lµ mét biÓu hiÖn sinh ®éng vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña nh©n

d©n ta còng ®−îc ph¶n ¸nh nhiÒu trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam.

Cã không ít t¸c phÈm ca dao lét t¶ ý chÝ cña nh©n d©n ta quyÕt t©m

®¸nh ®uæi kÎ thï x©m l−îc. "Trªn m×nh Tæ quèc th©n yªu / ë ®©u cã giÆc

v¹n ®Ìo còng qua / §Êt nµy thÊm m¸u «ng cha / Ngµn n¨m giôc b−íc qu©n

ta lªn ®−êng"[85, tr.505]. "B¾c Nam lµ con mét nhµ / Lµ gµ mét mÑ lµ hoa

mét cµnh / NguyÖn cïng biÓn th¼m non xanh / Th−¬ng nhau nu«i chÝ ®Êu

tranh cho bÒn"[85, tr.561-562]. "Giµ g×? Giµ tãc giµ r©u / Tinh thÇn ®¸nh

Mü l·o ®©u cã giµ / Con ®i bé ®éi ph−¬ng xa / Cßn l·o ë nhµ vµo b¹ch ®Çu

qu©n"[85, tr.568-569]. "ChÞ em du kÝch Th¸i B×nh / Ca l« ®éi lÖch võa xinh

võa gißn / Ng−êi ta nh¾c chuyÖn chång con / L¾c ®Çu ngu©y nguÈy: "Em

cßn giÕt T©y!""[85, tr.526]. §ã lµ mét sè, chø kh«ng ph¶i tÊt c¶, bµi ca dao

vÒ chñ ®Ò ®ang bµn luËn. Nh−ng, chØ néi chõng Êy th«i còng ®· chøng tá

®−îc ý chÝ quyÕt t©m, tinh thÇn h¨ng h¸i tham gia chiÕn ®Êu, ®¸nh ®uæi,

tiªu diÖt qu©n thï x©m l−îc Tæ quèc cña nh©n d©n ta. Sù m« t¶, ph¶n ¸nh

cña nhiÒu t¸c gi¶ ca dao kh«ng chØ chuyÓn t¶i th«ng tin ®Õn c¸c thÕ hÖ

ng−êi ViÖt Nam, mµ cßn tíi bÇu b¹n, anh em, ®ång chÝ trªn toµn thÕ giíi

r»ng, trªn mäi vïng miÒn cña Tæ quèc ta, tÊt c¶ líp giµ vµ løa tuæi trÎ, c¶

nam giíi vµ phô n÷, ®Òu cïng cã ý chÝ quyÕt t©m vµ tinh thÇn h¨ng h¸i tham

gia chiÕn ®Êu chèng qu©n thï x©m l−îc.

Vµ, víi bµi d©n ca cña ng−êi Th¸i ViÖt Nam sau ®©y, giíi nghiªn cøu

cïng ®«ng ®¶o b¹n ®äc cßn thÊy tõ miÒn xu«i ®Õn vïng cao, tõ ®ång bµo ®a sè

®Õn ®ång bµo thuéc d©n téc Ýt ng−êi ®Òu cã ý chÝ vµ tinh thÇn yªu n−íc nãi

trªn: "§Êt n−íc ta tr«ng vÒ ph−¬ng T©y t¨m tèi / Nhí ®Õn quª h−¬ng ta ¨n ë /

Anh em ¬i! B©y giê chóng ta ë víi ng−êi ngoµi kh«ng tèt /... Chóng ta ph¶i

nghÜ thÕ nµo? / §¸nh lÊy l¹i ®Êt n−íc cña chóng ta!"[85, tr.773-774].

Nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn ®©y cho thÊy t− t−ëng vÒ toµn d©n, toµn diÖn,

tÊt c¶ c¸c giíi, c¸c tÇng líp, c¸c d©n téc cïng ®ång lßng, chung søc tham gia

kh¸ng chiÕn chèng ®Õ quèc x©m l−îc ®· ®−îc cha «ng ta chó träng vµ cã ý

thøc tuyªn truyÒn gi¸o dôc cho con ch¸u, cho c¸c thÕ hÖ nèi tiÕp cña d©n téc.

Qua nghiªn cøu c¸c triÕt lý vÒ ®¹o ®øc, ng−êi nghiªn cøu ®· thÊy vµ kh¼ng

®Þnh t− t−ëng nµy trong kho tµng s¸ng t¸c d©n gian hµm chøa nhiÒu ý nghÜa,

gi¸ trÞ vÒ t×nh yªu ®Êt n−íc quª h−¬ng cña d©n ViÖt Nam.

§ång thêi thùc hiÖn hai nhiÖm vô tÝch cùc lao ®éng s¶n xuÊt ë hËu

ph−¬ng vµ quyÕt chiÕn ®Êu tiªu diÖt qu©n thï n¬i tiÒn tuyÕn lµ mét biÓu hiÖn

sinh ®éng vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc cña nh©n d©n ta ®−îc ph¶n ¸nh

trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam.

Nh÷ng t¸c phÈm ca dao vÒ vÊn ®Ò trªn ra ®êi chñ yÕu vµ phÇn nhiÒu

trong thêi kú nh©n d©n ta ph¶i tiÕn hµnh kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, ph¸t

xÝt NhËt vµ ®Õ quèc Mü. Sau ®©y xin trÝch dÉn vµ bµn luËn mét sè t¸c phÈm.

Vµo nh÷ng n¨m tr−íc khi kÕt thóc §¹i chiÕn II (1939-1945), trªn ®Êt

n−íc ViÖt Nam cã kh«ng Ýt lùc l−îng chñ nghÜa thùc d©n, ®Õ quèc - kÎ thï cña

hoµ b×nh - ngang ng−îc, giµy xÐo Tæ quèc th©n yªu cña chóng ta. Đấylµ

nguyªn nh©n chÝnh g©y nªn n¹n ®ãi khñng khiÕp vµo n¨m 1945 c−íp ®i m¹ng

sèng cña mÊy triÖu d©n ViÖt Nam, sau khi bän ph¸t xÝt NhËt b¾t d©n ta ph¶i

nhæ lóa ®Ó trång ®ay phôc vô, tho¶ m·n nhu cÇu cña chóng vµ c−íp bãc ®Õn

c¹n kiÖt l−¬ng thùc, thùc phÈm cña nh©n d©n ta. Sau §¹i chiÕn II, trong thêi

kú kh¸ng chiÕn chèng ®Õ quèc Ph¸p vµ Mü, c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng, x©m l−îc

kh«ng chØ bãc lét, ®µn ¸p, khñng bè nh©n d©n lao ®éng vµ lùc l−îng c¸ch

m¹ng, chóng cßn hµnh ®éng téi ¸c, v« nh©n ®¹o, ph¶n con ng−êi ®Õn cùc ®é:

oanh t¹c, tµn ph¸ hÇu hÕt c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng, tr−êng häc, bÖnh viÖn,

thµnh phè, lµng m¹c ë hËu ph−¬ng.

Tr−íc bèi c¶nh lÞch sö ®ã, ®Ó chiÕn ®Êu th¾ng lîi, giµnh l¹i tù do, ®éc lËp,

hoµ b×nh, b¶o vÖ vµ x©y dùng ®Êt n−íc, nh©n d©n ta kh«ng cã c¸ch nµo kh¸c

ph−¬ng thøc ®ång thêi thùc hiÖn hai nhiÖm vô chiÕn l−îc mang ý nghÜa sèng

cßn, cô thÓ lµ võa tÝch cùc lao ®éng s¶n xuÊt ë hËu ph−¬ng ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt

chÊt nu«i sèng con ng−êi, võa ph¶i dòng c¶m chiÕn ®Êu chèng tr¶, tiªu diÖt qu©n

thï n¬i trËn tuyÕn vµ tiÒn ph−¬ng. Kh«ng cã lßng yªu n−íc nång nµn, s©u s¾c,

cao ®é th× nh©n d©n ta kh«ng thÓ nµo thùc hiÖn ®−îc hai nhiÖm vô chiÕn l−îc ®ã.

Ng−êi ViÖt Nam cã ý chÝ quyÕt t©m vµ quyÕt th¾ng kÎ thï x©m l−îc. ý chÝ vµ

quyÕt t©m Êy ®· biÕn thµnh hµnh ®éng c¸ch m¹ng. Thùc tÕ s«i ®éng ®ã ®· ®−îc

nhiÒu t¸c gi¶ ca dao m« t¶ "Ruéng ta ta cÊy ta cµy / Kh«ng nh−êng mét b−íc cho

bÇy NhËt - T©y / Chóng mµy l¶ng v¶ng tíi ®©y / Rñ nhau gËy, cuèc ®uæi ngay

khái lµng". "Ai vÒ nh¾n chÞ cïng em / Cã ®i giÕt giÆc cho em theo cïng"[58,

tr.279-280]. "CÊy cµy, s¶n xuÊt, ®Êu tranh / Anh ¬i! Em quyÕt cïng anh diÖt

thï"[85, tr.584]. "Ngñ ®i con ngñ cho say / MÑ cßn tay sóng tay cµy gi−¬ng cao /

§æ må h«i ®æ m¸u ®µo / Gi÷ quª, biÓn réng, trêi cao trong lµnh / Gi÷ nhµ m¸y

gi÷ ®ång xanh / ChÆn tay giÆc Mü ®ang r×nh h¹i ta / Cha ®i cøu n−íc, cøu nhµ /

MÑ "ba ®¶m nhiÖm" thay cha mäi bÒ" [85, tr.588]. Chän, trÝch chõng Êy t¸c

phÈm, ng−êi viÕt chuyªn luËn nµy ®i ®Õn nhËn xÐt sau ®©y: TÝch cùc lao ®éng s¶n

xuÊt t¹o ra cña c¶i vËt chÊt ®ång thêi víi dòng c¶m chiÕn ®Êu n¬i trËn tuyÕn lµ

mét ph−¬ng thøc ®¸nh ®uæi qu©n thï ®Ó giµnh hoµ b×nh, ®éc lËp, tù do cho d©n

téc vµ b¶o vÖ, x©y dùng ®Êt n−íc ®· thu ®−îc kÕt qu¶ kh¶ quan. Nã chøng tá sù

th«ng minh s¸ng t¹o cña cha «ng chóng ta vµ cña nh©n d©n ViÖt Nam. TÝch cùc

lao ®éng s¶n xuÊt t¹o ra t− liÖu sinh ho¹t ®Ó cã thùc tóc binh c−êng vµ ®¸nh

th¾ng. Ph¶i anh dòng kh«ng sî tæn thÊt ngoµi chiÕn tr−êng, nÖn cho qu©n thï

nh÷ng ®ßn sÊm sÐt, quyÕt ®Þnh th× míi giµnh ®−îc th¾ng lîi víi thêi gian vµ sù

hy sinh Ýt nhÊt. Nh÷ng nhiÖm vô, ho¹t ®éng ®ã cña nh©n d©n ta ®· ®−îc tôc ng÷,

ca dao, d©n ca ViÖt Nam m« t¶, râ rµng lµ mang nhiÒu ý nghÜa, trong ®ã bao hµm

phÈm chÊt, gi¸ trÞ ®¹o ®øc, v× tÊt c¶ ®Òu nh»m ®em l¹i lîi Ých, h¹nh phóc vµ lo¹i

bá ®au th−¬ng, bi kÞch, bÊt h¹nh cho con ng−êi.

Trë lªn lµ tr×nh bµy nh÷ng biÓu hiÖn ®¹o ®øc vÒ t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt

n−íc trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam. VÊn ®Ò nµy ®−îc lµm s¸ng râ

b»ng ph©n tÝch, b×nh luËn nhiÒu biÓu hiÖn cña nã. §ã lµ: niÒm tù hµo cña nh©n

d©n ta vÒ quª h−¬ng, ®Êt n−íc giµu ®Ñp; sù kiªu h·nh cña con ng−êi ViÖt Nam

vÒ nhiÒu di tÝch v¨n ho¸, lÞch sö vµ chiÕn c«ng chèng x©m l−îc cña d©n téc, t×nh

c¶m dµnh cho nh÷ng con ng−êi lao ®éng cÇn mÉn, gian khæ vµ nghÒ truyÒn

thèng; kh¾c s©u c¸c kû niÖm vÒ con ng−êi, c¶nh vËt vµ sù kiÖn kh«ng thÓ nµo

quªn; ý chÝ quyÕt t©m tÝch cùc lao ®éng s¶n xuÊt ®ång thêi víi dòng c¶m chiÕn

®Êu chèng qu©n x©m l−îc ®Ó x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc cña nh©n d©n ta.

3.2. lªn ¸n, tè c¸o hμnh vi ¸c

C¸i ¸c, hµnh vi ¸c lµ vÊn ®Ò đối lập với cái thiện - khái niệm trung tâm của

đạo đức học - và liªn quan víi h¹nh phóc. Nã cã thÓ lµm tæn thÊt h¹nh phóc cña

con ng−êi Ýt hoÆc nhiÒu, thËm chÝ lµ huû diÖt hoµn toµn nh÷ng g× lµ may m¾n tèt

lµnh cña mçi c¸ nh©n. V× thÕ, nghiªn cøu triÕt lý vÒ ®¹o ®øc trong tôc ng÷, th¬ ca

d©n gian ViÖt Nam th× ngoµi ph©n tÝch, b×nh luËn nh÷ng t¸c phÈm trong kho tµng

nµy vÒ cái thiện và h¹nh phóc - kh¸i niÖm c¬ b¶n cña ®¹o ®øc häc -, tÊt yÕu cßn

tiÕp cËn kh«ng Ýt néi dung h÷u quan kh¸c về hành vi ác t¹i s¸ng t¸c mang nhiÒu

gi¸ trÞ ®ã. D−íi d©y, ng−êi viÕt tËp trung kh¶o s¸t nh÷ng c©u triÕt luËn, t¸c phÈm

lªn ¸n, tè c¸o c¸i ¸c trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam.

3.2.1. C−íp thµnh qu¶ lao ®éng cña ng−êi kh¸c

Con ng−êi còng nh− x· héi chØ cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®−îc b»ng

c¸ch th«ng qua lao ®éng s¶n xuÊt t¹o ra cña c¶i vËt chÊt. Kh«ng cã ho¹t

®éng mang ý nghÜa lÞch sö nµy th× mçi c¸ nh©n vµ c¶ céng ®ång lµm sao tån

t¹i vµ ph¸t triÓn ®−îc. V× vËy cã thÓ kh¼ng ®Þnh mét c¸ch kh«ng vâ ®o¸n

r»ng, lao ®éng s¶n xuÊt lµ yÕu tè cùc kú quan träng ®Ó cho ®Êt n−íc víi

nh÷ng chñ thÓ cña nã thùc hiÖn nhiÒu nhu cÇu, môc tiªu mµ nh©n lo¹i h»ng

m¬ −íc nh− h¹nh phóc cña c¸c c¸ nh©n, gia ®×nh, sù c−êng thÞnh, phån vinh

cña quèc gia, v.v.. Vµ, còng bëi thÕ mµ c−íp thµnh qu¶ lao ®éng cña ng−êi

kh¸c nh− ®· ®−îc ph¶n ¸nh trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, thËt sù

lµ hµnh ®éng téi ¸c. NhiÒu c©u triÕt luËn vµ t¸c phÈm tại kho tµng tôc ng÷,

th¬ ca b×nh d©n ®· chøng tá nh©n d©n ta béc lé th¸i ®é c¨m thï, lªn ¸n vµ tè

c¸o bän bÊt l−¬ng, thèng trÞ trong x· héi cò ®· cã hµnh vi téi ¸c c−íp thµnh

qu¶ lao ®éng cña hä.

C©u tôc ng÷ "Cèc mß cß ¨n" [18, tr.281] cïng nhiÒu c©u triÕt luËn

trong s¸ng t¸c d©n gian cña ®ång bµo Th¸i ViÖt Nam nh− "Con ong lµm mËt

mµ kh«ng ®−îc ¨n", "Con yÕn lµm tæ mµ kh«ng ®−îc ë" [94, tr.147], v.v.

thÓ hiÖn t©m tr¹ng bÊt b×nh, h¬n n÷a, ®ã lµ sù lªn ¸n, tè c¸o m¹nh mÏ cña

nh©n d©n lao ®éng ®èi víi bän thèng trÞ x· héi cò ®· c−íp ®o¹t hÕt thµnh

qu¶ lao ®éng cña hä.

Trong lÞch sö d©n téc ViÖt Nam, cã kho¶ng thêi gian dµi chõng mét thÕ

kû, nh©n d©n ta ph¶i sèng d−íi ¸ch ¸p bøc x©m l−îc cña bän phong kiÕn vµ thùc

d©n ®Õ quèc. Kho¶ng thêi gian Êy trong tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ trõ mét

sè Ýt nh©n vËt cã tinh thÇn yªu n−íc, ý thøc, viÖc lµm bªnh vùc, b¶o vÖ quÇn

chóng, cßn phÇn ®«ng ®· ngµy mét ph¬i bµy ra bé mÆt vµ d· t©m cña chóng lµ

kÎ thï g©y nªn nhiÒu nçi cùc khæ cho nh©n d©n. Bän nµy c−íp bãc v¬ vÐt tµi

s¶n, tiÒn b¹c cña ng−êi lao ®éng b»ng nhiÒu thñ ®o¹n, téi ¸c, t¹o ra thùc tr¹ng

hÕt søc cïng quÉn, bi kÞch cho hÇu hÕt d©n lµnh. Téi ¸c ®ã, theo sù m« t¶ cña

t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam, cã thÓ ®−îc biÕn t−íng thµnh chÝnh s¸ch s−u thuÕ:

"Cµng ngµy s−u thuÕ cµng cao / MÊt mïa cµng ph¶i lao ®ao nhäc nh»n / Xãm

lµng nhÉn nhÞn c¾n r¨ng / B¸n ®×a nép thuÕ cho ®−îc lßng quan trªn / Quan trªn

¬i hìi quan trªn! / HiÕp d©n ¨n chÆn, chØ biÕt tiÒn mµ th«i" [48, tr.132]. Téi ¸c

®ã cña bän quan l¹i phong kiÕn bÞ tè c¸o trong kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn cßn

®−îc thùc hiÖn bëi nhiÒu thñ ®o¹n kh¸c, kh«ng lo¹i trõ hµnh ®éng c−íp bãc

nh©n d©n mét c¸ch tr¾ng trîn, ngang ng−îc. MÊy t¸c phÈm ca dao sau ®©y ®·

chøng minh cho nhËn xÐt ®ã: "ChÐm cha c¸i lò ¸o dµi / ¡n no cho ®Õn mang tai

vÉn lÇn / VÉn lÇn c¶ bÑn khè d©n / Trong ngoµi bßn s¹ch kh«ng ph©n thø g×.../

MÆc d©n rªn xiÕt, khèn nguy nhäc nh»n" [48, tr.133]. "Con ¬i, nhí lÊy c©u nµy

/ C−íp ®ªm lµ giÆc, c−íp ngµy lµ quan" [48, tr.132], v.v.. Nh©n d©n ta ®· kªu

than vµ béc lé mét sù thï hËn s©u s¾c bän quan l¹i thèng trÞ trong x· héi cò cã

hµnh ®éng téi ¸c c−íp bãc tiÒn cña, tµi s¶n, thµnh qu¶ lao ®éng cña m×nh nh−

vËy. T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam ph¶n ¸nh thùc tÕ ®ã, qua ®Êy, lµm nªn mét gi¸ trÞ

hiÖn thùc mang tÝnh lÞch sö vµ phª ph¸n m¹nh mÏ chÕ ®é x· héi cò lóc trë nªn

lçi thêi, ph¶n tiÕn bé, chèng l¹i quÇn chóng lao ®éng.

3.2.2. Lµm ®æ vì h¹nh phóc cña ng−êi kh¸c

Con ng−êi nãi chung, trõ Ýt c¸ nh©n kú dÞ, kh¸c th−êng, hÇu nh− ai còng

m¬ −íc, vµ h¬n n÷a, cã ý thøc x©y dùng h¹nh phóc cho b¶n th©n vµ gia ®×nh,

c¸i ®¬n vÞ mµ c¸c b¸o chÝ, ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng th−êng gäi vµ viÕt

mét c¸ch cã h×nh ¶nh lµ tæ Êm cña mçi c¸ nh©n, tÕ bµo cña x· héi. V× vËy, lµm

®æ vì h¹nh phóc cña ng−êi kh¸c ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian

ViÖt Nam triÕt lý, tè c¸o ®ã lµ mét hµnh vi téi ¸c.

Trong x· héi cò, h¹nh phóc cña mçi c¸ nh©n, gia ®×nh nãi riªng còng

nh− quyÒn con ng−êi nãi chung cña quÇn chóng lao ®éng th−êng kh«ng ®−îc

b¶o ®¶m, h¬n n÷a, cßn bÞ x©m ph¹m nghiªm träng, vµ h¬n thÕ n÷a, kh«ng Ýt

tr−êng hîp bÞ ph¸ huû hoµn toµn.

Hµnh vi téi ¸c tµy trêi g©y nªn sù tæn thÊt, ®æ vì, bi kÞch cho phô n÷ cã

thÓ xuÊt ph¸t tõ sù rµng buéc cña lÔ gi¸o phong kiÕn. "T¹i gia tßng phu, xuÊt

gi¸ tßng phô, phu tö tßng tö" [59, tr.521] (ë nhµ theo cha, ®i lÊy chång theo

chång, chång chÕt theo con). §©y lµ nguyªn lý, luËn ®iÓm tuy ng¾n gän nh−ng

thÓ hiÖn ®Çy ®ñ néi dung thuyÕt tam tßng cña nho gi¸o phong kiÕn. Nã ®−îc

coi nh− mét c©u tôc ng÷, mét ph−¬ng ch©m hµnh ®éng cña con ng−êi trong x·

héi cò. Theo quan niÖm cæ hñ, lçi thêi nµy th× quyÒn con ng−êi, h¹nh phóc c¸

nh©n cña phô n÷ bÞ giíi h¹n, ph¶i huû diÖt ®i rÊt nhiÒu. Lóc cßn trÎ ë nhµ th×

ng−êi con g¸i ph¶i nhÊt nhÊt nghe, lµm theo cha, cha nãi sai, yªu cÇu ®ßi hái

dï cã v« lý th× con g¸i còng kh«ng thÓ bµy tá ý kiÕn vµ hµnh ®éng theo c¸ch

kh¸c. Cha mÑ, chñ yÕu lµ cha, ®Æt ®©u, con g¸i ph¶i ngåi ®Êy. NghÜa lµ viÖc

lÊy chång, lËp gia ®×nh riªng cña ng−êi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn lµ do

cha mÑ s¾p ®Æt. Khi ng−êi con g¸i trë thµnh vợ của ai đó, lóc nµy mäi viÖc,

thiÕu phô ấy chØ cßn biÕt nghe vµ lµm theo chång. Ch¼ng may, người bạn đời

chÕt ®o¹n, thiÕu phô dï cßn trÎ còng ph¶i thê chång, nu«i con, chÊp nhËn cuéc

sèng go¸ bôa, vµ theo con, nÕu muèn ®i b−íc hai th× ph¶i sau ba n¨m m·n

tang chång. §¹i ®Ó néi dung cña thuyÕt tam tßng lµ nh− vËy. Nã thËt sù lµ c¸i

xÝch xiÒng ¸c ®éc rµng buéc, huû ho¹i nhiÒu quyÒn con ng−êi vµ quyÒn ®−îc

sèng trong tù do, h¹nh phóc cña bao thiÕu phô ViÖt Nam.

Sèng trong x· héi cò, phô n÷ ViÖt Nam kh«ng chØ ph¶i chÞu ®ùng hµnh

vi ¸c ®éc tõ quan niÖm vµ sù chi phèi, ph¸ huû h¹nh phóc cña thuyÕt tam tßng

nh− nãi ë trªn, mµ cßn ph¶i chÊp nhËn, chøng kiÕn nh÷ng g× lµ kh¶ n¨ng ph¸t

triÓn tèt lµnh cña m×nh ngµy mét tµn lôi bëi nhiÒu sù rµng buéc nghiÖt ng·

kh¸c cña lÔ gi¸o phong kiÕn khi nã ®−îc coi lµ nßng cèt cña t− t−ëng thèng trÞ

cã t¸c ®éng ®Õn hÇu hÕt c¸c hµnh vi vµ vÊn ®Ò x· héi. "Lªnh ®ªnh chiÕc b¸ch

gi÷a dßng / Th−¬ng th©n go¸ bôa phßng kh«ng lì th× / Giã ®−a c©y tróc ng·

quú / Ba n¨m chùc tiÕt cßn g× lµ xu©n" [48, tr.161- 162]. Bµi ca dao tr÷ t×nh

nµy lµ mét triÕt lý vÒ quan niÖm, quy ph¹m nghiÖt ng· ®· gãp phÇn huû ho¹i

phÇn h¹nh phóc cßn l¹i cña nh÷ng ng−êi phô n÷ cã hoµn c¶nh bÊt nh− ý trong

x· héi cò. T¸c gi¶ thi phÈm Êy c¶m th−¬ng cho thiếu n÷ ch¼ng may cã chång

chÕt trÎ, ph¶i sèng ®¬n c«i, chê cho hÕt ba n¨m tang chÕ thê người bạn đời

xấu số råi míi cã c¬ may kiÕm t×m, x©y dùng cuéc sèng gia ®×nh míi. LÔ gi¸o

phong kiÕn quy ®Þnh ph¶i sau ba n¨m m·n tang chång, thiÕu phô go¸ bôa míi

®−îc t¸i gi¸. Ng−êi phô n÷ ®· bÊt h¹nh l¹i cµng ®au khæ khi ph¶i ®Õm thêi

gian kh«ng ng¾n tr«i ®i chËm ch¹p suèt ba n¨m chÞu tang, trong khi s¾c xu©n

cña m×nh ngµy mét phai nh¹t nhanh cïng víi tuæi t¸c gia t¨ng. Bµi ca dao tr÷ t×nh

trªn ®©y chØ lµ lêi ®éc tho¹i néi t©m cña t¸c gi¶ b×nh d©n, nh−ng tÝnh kh¸ch quan

qua sù thÓ hiÖn cña nã th× ng−îc l¹i, ®ã lµ lêi tè c¸o nghiªm tóc, m¹nh mÏ lÔ gi¸o

phong kiÕn thËt sù lµ c¸i ¸c ®· huû ho¹i tuæi xu©n vµ h¹nh phóc cña bao phô n÷

ViÖt Nam.

H¹nh phóc, t×nh yªu cña líp trÎ trong x· héi cò cã thÓ cßn bÞ ph¸ huû bëi

hµnh vi ¸c ®éc cña chÝnh cha mÑ hä. NhiÒu cÆp vî chång trong x· héi thùc d©n

phong kiÕn ®· ph¶i chia c¾t, h¹nh phóc ®æ vì ®Õn møc kh«ng ph−¬ng hµn g¾n

l¹i ®−îc chØ v× sù qu¸i ¸c cña ng−êi mÑ chång. HiÖn t−îng x· héi nµy ®−îc

ph¶n ¸nh qua kh«ng Ýt t¸c phÈm ca dao. Sau ®©y trÝch dÉn hai bµi tiÓu biÓu

trong sè nhiÒu ®ã: "Ai lµm cho m−íp kh«ng d©y / Nh− trai kh«ng vî quÊy rÇy

mÑ cha / MÑ anh nh− mÑ ng−êi ta / Thêi anh cã vî trong nhµ ®· l©u / MÑ anh ¸c

nghiÖt c¬ cÇu / Cho nªn n¨m b¶y nµng d©u ph¶i l×a" [1, tr.203], "C« kia ®éi nãn

®i ®©u / T«i lµ phËn g¸i lµm d©u míi vÒ / MÑ chång ¸c nghiÖt ®· ghª / T«i ë

ch¼ng ®−îc, t«i vÒ nhµ t«i" [48, tr.162]. Khi lµm nh÷ng thi phÈm nµy dï chØ víi

©m h−ëng gîi nªn mét nçi buån man m¸c, nh−ng t¸c gi¶ cña chóng ®· thÓ hiÖn,

chuyÓn t¶i ®−îc ®Õn c«ng chóng th¸i ®é bÊt b×nh, lêi tè c¸o nghiªm kh¾c, ®anh

thÐp cña quÇn chóng nh©n d©n ®èi víi hµnh vi ¸c ®éc qu¸ ®¸ng cña nh÷ng bµ

mÑ ®ang t©m huû ho¹i h¹nh phóc t×nh yªu cña con c¸i. Trong x· héi míi hiÖn

nay, nh×n chung, nh÷ng bËc lµm cha mÑ ®Òu th−¬ng quý con g¸i còng nh− con

trai, con d©u, con rÓ còng nh− con ®Î cña m×nh. Nh−ng, c¸ biÖt cßn cã bµ mÑ

chång yªu cÇu con d©u ph¶i ®¸p øng ®ßi hái v« lèi cña m×nh ®Õn møc khiÕn cho

ng−êi con d©u hiÒn th¶o ®ã kh«ng thÓ nµo chiÒu ®−îc ý mÑ chång, ®µnh ph¶i

chän gi¶i ph¸p ly h«n. Bi kÞch t×nh yªu kh«ng ®¸ng cã nµy ®· tõng x¶y ra trong

cuéc sèng hiÖn ®¹i. ThËt tiÕc! Nh÷ng ng−êi cã l−¬ng t©m cÇn gãp phÇn h¹n chÕ,

kh¾c phôc ®−îc nhiÒu nhÊt thùc t¹i kh«ng tèt lµnh ®¹i lo¹i nh− thÕ.

Kh«ng chØ cã ng−êi mÑ lµ nguyªn nh©n chÝnh, tøc lµ cã hµnh vi ¸c ®éc

dÉn ®Õn sù ®æ vì h¹nh phóc t×nh yªu cña con c¸i nh− ®· bµn ë trªn. Nçi bÊt

h¹nh kh«ng h»ng mong muèn Êy cã tr−êng hîp cßn do c¶ ng−êi lµm cha cïng

nhiÒu nh©n vËt kh¸c n÷a g©y nªn. Mét hÖ t¸c phÈm ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam

sau ®©y ®· nãi lªn ®iÒu ®ã: "Chim bay vÒ nói S¬n Trµ / Chång Nam vî B¾c, ai

mµ muèn xa / Sù nµy còng t¹i mÑ cha / Cho nªn ®òa ngäc míi xa m©m vµng"

[85, tr.271]. "§«i ta lµ b¹n thong dong / Nh− ®«i ®òa ngäc n»m trong m©m

vµng / Bëi ch−ng thÇy mÑ nãi ngang / Cho nªn ®òa ngäc, m©m vµng xa nhau"

[85, tr.358]. "Ngåi buån tr¸ch mÑ cïng cha / Tr¸ch anh thÇy bãi rÏ ra ®«i

®−êng" [20, tr.499]. MÊy thi phÈm d©n gian nµy l¹i mét lÇn n÷a chøng tá t¸c

gi¶ cña chóng cã th¸i ®é bÊt b×nh, lªn ¸n nh÷ng bËc lµm cha mÑ do chÞu ¶nh

h−ëng nÆng t− t−ëng phong kiÕn cæ hñ nªn ®· tuú tiÖn t−íc bá quyÒn tù do, tù

quyÕt cña con c¸i. Hä ®· ng¨n c¶n, c−ìng Ðp trong viÖc h«n nh©n h¹nh phóc

cña con c¸i. Hä ®· tin vµo lêi ph¸n nh¶m nhÝ cña kÎ ®ui mï hµnh nghÒ bãi to¸n

bÞp bîm, kÕt qu¶ lµ lµm cho t×nh yªu ®Ñp, h¹nh phóc tuyÖt vêi ®−îc vÝ nh− ®òa

ngäc n»m trong m©m vµng cña con c¸i hä ph¶i tan vì. ViÖc lµm téi ¸c nãi ë ®©y

khái o¸n hên vµ kÕt téi. §äc mÊy t¸c phÈm Êy, ®éc gi¶ vµ ng−êi nghiªn cøu xóc

®éng, th−¬ng xãt cho t×nh yªu, h¹nh phóc ë møc lý t−ëng bÞ tan vì bao nhiªu

T×nh yªu, h¹nh phóc cña líp trÎ ViÖt Nam d−íi x· héi cò bÞ c−íp mÊt

hoÆc huû diÖt bëi nh÷ng hµnh vi ¸c mµ ng−êi trong cuéc míi chØ c¶m nhËn

®−îc mét c¸ch ®¹i thÓ chø ch−a gäi tªn ra ®−îc. Thùc tÕ kh¸ch quan nµy còng

t−êng / Mµ em ch¼ng ®−îc th¾p h−¬ng chïa nµy" [85, tr.285]. §Êy lµ t¸c

phÈm ph¶n ¸nh nçi ®au buån cña mét thiÕu n÷ v× t×nh yªu h¹nh phóc cña m×nh

®¸ng ra ®−îc h−ëng, nh−ng l¹i kh«ng, bëi hµnh vi ¸c ®éc nµo th× c« kh«ng hay

tµn" [20, tr.312] ®Òu m« t¶ nçi buån ®au ®Õn kh«n ngu«i cña nh÷ng chµng trai

®Êy hµnh ®éng phò phµng giµnh giËt hoÆc lµm cho tan vì. Sèng trong chÕ ®é

x· héi cò, líp trÎ ViÖt Nam cã nhiÒu tr−êng hîp bÞ c−íp mÊt hoÆc bÞ ph¸ hñy

th−¬ng, ®æ vì trong t×nh yªu h¹nh phóc cña m×nh. T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam ®·

thÓ hiÖn, ph¶n ¸nh ®−îc tÝnh chÊt phøc t¹p ®ã cña cuéc sèng x· héi. Đấy lµ

mét trong nh÷ng dÊu hiÖu nãi lªn gi¸ trÞ hiÖn thùc hµm chøa t¹i kho tµng ca

dao ViÖt Nam. Nã ph¶n ¸nh kh«ng chØ nh÷ng ®iÒu ®au khæ, bÊt h¹nh do hµnh vi

cña nhiÒu nam n÷ thanh niªn ViÖt Nam sèng trong chÕ ®é x· héi cò.

c¸c tËp ®oµn ng−êi vèn phong phó, ®a d¹ng vµ phøc t¹p tõ tr−íc ®Õn nay ®Òu

cã mét lo¹i gåm nh÷ng kÎ ¸c ®éc, béi nghÜa, ®−îc ¬n, ®¸ng ra ph¶i ghi nhí,

cã sù ®Òn ®¸p vµ mong cho c¸c thµnh viªn kh¸c còng ®−îc diÔm phóc nh−

m×nh, nh−ng, hä kh«ng nh÷ng kh«ng tr¶ ¬n, ngược lại, cßn hµnh ®éng phò

h−ëng cái mà hä ®· tõng ®−îc.

v¸n" [16, tr.404], "Qua cÇu c¾t nhÞp" [16, tr.404], "Qua s«ng ®èt ®ß" [16,

tr.404], "§−îc chim bÎ n¸, ®−îc c¸ quªn n¬m" [1, tr.73]. MÊy t¸c phÈm tôc

ng÷ nµy cho ®éc gi¶ thÊy nh÷ng kÎ muèn qua cÇu ®· ®−îc qua cÇu, nh−ng

kh«ng cßn c¬ may h−ëng phóc; qua s«ng råi, hä lËp tøc ph¸ hñy ph−¬ng

tiÖn gióp hä sang bê; ®−îc chim hä liÒn bÎ dông cô b¾n chim, ®−îc c¸ hä

ch¼ng cßn nhí ®Õn ®å dïng s¨n c¸. Tøc lµ sau khi ®−îc lîi Ých cho m×nh,

®éng phò phµng víi ng−êi võa gióp m×nh tho¶ m·n nhu cÇu, ®¹t ®−îc môc

®Ých. Hµnh vi thÊt ®øc, béi nghÜa cña hä cßn ®ång thêi thùc thi ®iÒu ¸c víi

nh÷ng thµnh viªn kh¸c trong x· héi. Tãm l¹i, hµnh ®éng, viÖc lµm thÊt ®øc,

Việc làm ®éc ¸c h¹i ng−êi kh¸c biÓu hiÖn b»ng hµnh ®éng vµ ®−îc t¸c

®æ" [18, tr.352]. §ã lµ mét truyÖn th¬ ngô ng«n ViÖt Nam rÊt næi tiÕng, kÓ

r»ng: Vua èm nÆng. ThÇy bèc thuèc nãi ph¶i cã s÷a s− tö ®Ó ch÷a bÖnh cho

vua th× vua míi hÕt bÖnh. Vua truyÒn ai kiÕm ®−îc s÷a s− tö th× vua sÏ g¶

c«ng chóa vµ nh−êng quyÒn cai trÞ nöa ®Êt n−íc cho người ấy. Cã ng−êi cùc

®Òu tranh c«ng, L−ìi chØ tµi sôc s¹o t×m ¨n, kh«ng thÌm c·i nhau, nh−ng b¶o

"S÷a dª, chø kh«ng ph¶i s÷a s− tö !". ThÕ lµ vua tin lêi L−ìi nãi vµ næi giËn

sÊm sÐt truyÒn lÖnh chÐm chÕt ng−êi kia. Trong ®o¹n kÕt cña bµi th¬ ngô ng«n

kÎ khi kh«ng tranh giµnh ®−îc h−ëng thô th× cã hµnh ®éng bÊt nghÜa, thËm chÝ

lµ giÕt h¹i c¶ m¹ng sèng cña ng−êi kh¸c.

Chóng ta, nh÷ng con ng−êi ®−îc lao ®éng, häc tËp trong chÕ ®é x· héi

rÌn luyÖn ®Ó cã phÈm chÊt tèt h¬n, ph¶i ch¨m ®äc, nghiªn cøu, häc thÇy, häc

ngô ng«n ®· dÉn vµ bµn ë trªn, cô thÓ lµ thùc hiÖn quyÒn tù do ph¸t ng«n ®Ó

h¹i ®ång chÝ, ®ång nghiÖp. H¹ng ng−êi bÊt tµi, thÊt ®øc, ®éc ¸c nµy ®· bÞ phª

ph¸n kÞch liÖt trong qu¸ khø; ngµy nay, nÕu hËu duÖ cña hä ph¸t huy phÈm

chÊt, n¨ng khiÕu cña cô tæ chóng th× sím hoÆc muén còng bÞ ¨n ®ßn ph¶n

100

"NÐm ®¸ giÊu tay" [16, tr.399]. "NgËm m¸u phun ng−êi" [16, tr.399].

§Êy lµ nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷ ViÖt Nam nãi vÒ hµnh vi ®éc ¸c cña mét nhãm

ng−êi nµo ®ã trong x· héi cã hµnh ®éng phò phµng, lêi nãi nham hiÓm, xuyªn

t¹c sù thËt, lµm h¹i kÎ kh¸c. Nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷ nµy cho ®éc gi¶ thÊy cha

m« t¶, kh¸i qu¸t, ph¶n ¸nh Êy chøng tá trong x· héi cã nh÷ng kÎ hµnh ®éng

sinh cña chÝnh hä. §iÒu nµy cã thÓ gãp phÇn lý gi¶i v× sao trong céng ®ång x·

héi cã nh÷ng kÎ d−êng nh− sinh ra chØ ®Ó hµnh ®éng vông trém, ®Æt ®iÒu, dùng

chuyÖn h¹i ng−êi.

Giíi nghiªn cøu còng nh− c«ng chóng b¹n ®äc nhËn thÊy nhiÒu t¸c gi¶

d©n lao ®éng.

Trong x· héi cò, bän quan l¹i còng nh− nh÷ng nhµ giµu cã søc m¹nh

th−êng û vµo −u thÕ cña hä ®Ó hµnh ®éng ngang ng−îc øc hiÕp quÇn chóng

¨n ®¸p" [59, tr.25], "C¸ lín nuèt c¸ bÐ" [1, tr.33], v.v.. §ång bµo Th¸i - mét

quan l¹i vµ giµu cña ®· dùa vµo søc m¹nh ®Ó thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi téi ¸c

B¾c bé - ng−êi trÝch) b¾t g«ng / KiÕm kh«ng ra T¹o b¾t ®em giÕt" [94,

tr.149]. Nh÷ng t¸c phÈm tôc ng÷ ®· dÉn chøng tá ®ång bµo thiÓu sè còng hÕt

søc bÊt b×nh, tè c¸o m¹nh mÏ hµnh ®éng léng hµnh cña bän quan chøc, cã

quyÒn thÕ, søc m¹nh trong x· héi cò ®· ¸p bøc, chÌn Ðp, thËm chÝ lµ hñy diÖt

c¶ sù sèng cña ng−êi lao ®éng. Qua ®ã chóng ta thÊy trong x· héi cò, lóc nã

101

vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ quyÒn sèng cña hä kh«ng ®−îc b¶o ®¶m, cã thÓ bÞ

c−íp ®o¹t tµi s¶n, b¾t bá tï, h¬n thÕ n÷a, giÕt chÕt bÊt kÓ lóc nµo víi mét lý

do kh«ng chÝnh ®¸ng g× ®ã.

NhiÒu t¸c phÈm tôc ng÷ ViÖt Nam cßn tè c¸o hµnh vi téi ¸c cña tËp

phong kiÕn cò lóc trë nªn l¹c hËu ph¶n ®éng ®· t−íc bá mÊt c¶ nh÷ng quyÒn

dÞch cho bän thèng trÞ, bãc lét.

§· cã nhiÒu t¸c phÈm ca dao tr÷ t×nh ViÖt Nam ph¶n ¸nh thùc t¹i phò

sè nhiÒu ®ã. "Bé binh, bé hé, bé h×nh / Ba bé ®ång t×nh bãp vó con t«i" [31,

tr.184]. Nh÷ng con ng−êi cã nhiÖm vô b¶o vÖ chñ quyÒn an ninh cña quèc

bëi kh«ng thÓ kªu cøu ai kh¸c trõng trÞ hµnh ®éng téi ¸c ngang ng−îc ®ã v×

nã lµ t¸c phÈm cña chÝnh nh÷ng ng−êi lµm vµ thùc thi luËt ph¸p cã d− søc

m¹nh trong tay.

T¸c phÈm ca dao "§Î ®øa con trai ch¼ng biÕt nã gièng ai / Con m¾t th× gièng «ng cai / C¸i ®Çu «ng x· c¸i tai «ng trïm" [94, tr.165], víi nh÷ng ch÷ dïng trong ®ã, ng−êi nghiªn cøu biÕt ®−îc ch¾c ch¾n nã ra ®êi nh»m ph¶n ¸nh quyÒn lîi, nh©n phÈm cña phô n÷ ViÖt Nam bÞ vi ph¹m nghiªm träng trong thêi kú thùc d©n phong kiÕn ®en tèi. Hai ch÷ "«ng cai" ®−îc

dïng ®Ó chØ kÎ tr«ng coi mét sè ng−êi lao ®éng, "«ng x·" chØ mét ng−êi ®µn «ng cã chøc vÞ trong lµng, x·, "«ng trïm" chØ nh©n vËt cÇm ®Çu mét

102

nhãm hoÆc mét tæ chøc cã môc ®Ých xÊu trong giai ®o¹n lÞch sö nãi trªn. C¶ ba lo¹i ng−êi cã quyÒn bÝnh nµy ®· thay nhau chµ ®¹p nh©n phÈm, danh dù cña nh÷ng ng−êi phô n÷ ViÖt Nam trong x· héi cò, c−íp ®i cña hä c¶ c¸i gi¸ trÞ thiªng liªng, cao quý mµ ®¸ng ra hä chØ ®Ó d©ng tÆng cho ng−êi b¹n ®êi cña m×nh. T©m tr¹ng ph©n v©n, buån ch¸n cña ng−êi phô n÷ vµ nh©n vËt

"®øa con" trong thi phÈm trªn lµ sù tè c¸o, lªn ¸n hµnh vi ¸c ®· x©m ph¹m mét c¸ch nghiªm träng quyÒn vÒ t×nh c¶m, h¹nh phóc riªng t− cña ph¸i ®Ñp ViÖt Nam trong x· héi cò.

Hai bµi ca dao "Em lµ con g¸i ®ång trinh / Em ®i b¸n r−îu qua dinh «ng NghÌ / ¤ng NghÌ sai lÝnh ra ve / - Tr¨m l¹y «ng NghÌ t«i ®· cã con / - Cã con th× mÆc cã con / Th¾t l−ng cho gißn mµ lÊy chång quan" [58, tr.221] vµ "Míi hay duyªn nî ba sinh / Nhµ giµu c−íp c¶ c¸i t×nh ®«i ta / Anh ch¼ng tr¸ch mÑ tr¸ch cha / Tr¸ch ®êi chªnh lÖch ho¸ ra thÕ nµy"[20, tr.338] ®Òu cïng mang néi dung tè c¸o lùc l−îng cã quyÒn thÕ, tiÒn cña trong x· héi cò ®· ngang nhiªn ph¸ vì, c−íp mÊt h¹nh phóc løa ®«i cña líp trÎ ViÖt Nam trong x· héi cò. C¶ hai t¸c phÈm ®ã ®Òu cho chóng ta thÊy t¸c gi¶ cña nã ®· chØ ra ®óng nguyªn nh©n th¶m kÞch, bÊt h¹nh, bÞ t−íc ®o¹t t×nh yªu h¹nh phóc cña con ng−êi ph¶i sèng trong x· héi kh«ng cã c«ng b»ng, d©n chñ.

Trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã mét hÖ t¸c phÈm, triÕt lý vµ c©u triÕt luËn tè c¸o hµnh vi ¸c ®éc cña bän h«n qu©n b¹o chóa g©y nªn nçi

Vµo thêi cËn ®¹i, nh©n d©n ViÖt Nam ph¶i chÞu ¸ch thèng trÞ cña tËp ®oµn phong kiÕn ®· ®Õn lóc hÕt søc thèi n¸t, lçi thêi víi nhiÒu tªn h«n qu©n, b¹o chóa vµ chÝnh s¸ch hµ kh¾c ph¶n nh©n ®¹o, chèng con ng−êi. Bän vua chóa phong kiÕn cïng víi chñ tr−¬ng, viÖc lµm cña chóng g©y nªn bao nçi thèng khæ cho nh©n d©n lao ®éng. NhiÒu t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam lªn ¸n, tè c¸o m¹nh mÏ nh÷ng hµnh ®éng téi ¸c ®ã. Ch¼ng h¹n, bµi ca dao "Tõ ngµy C¶nh TrÞ lªn ng«i / Khoai chöa mäc chåi ®· nhæ lªn ¨n" [48, tr.129] ph¶n ¸nh giai ®o¹n lÞch sö n−íc ta vµo ®êi vua C¶nh TrÞ ngu muéi, kh«ng cã thùc quyÒn, mäi viÖc hÖ träng cña quèc gia ®Òu do chóa TrÞnh cã tiÕng lµ tµn ¸c quyÕt ®Þnh, cho nªn kh¾p mäi vïng miÒn, nh©n d©n lao ®éng vÊt v¶ v« cïng mµ vÉn cùc khæ, ®ãi rÐt.

ThÝ dô kh¸c, kh«ng Ýt t¸c phÈm ca dao tè c¸o vua Tù §øc vµ triÒu ®¹i

103

thÊt qu¸ nhiÒu. "Tõ ngµy Tù §øc lªn ng«i / C¬m ch¼ng ®Çy nåi trÎ khãc nh−

®iÖn nguy nga tiªu hñy bao tiÒn cña, søc lùc vµ c¶ sù sèng cña kh«ng Ýt ng−êi

lao ®éng.

Vµ, bµi ca dao "Chõng nµo th»ng ngèc lµm vua / Thiªn h¹ mÊt mïa,

vua B¶o §¹i. Ch÷ "ngèc" ®−îc chiÕt tù tõ ch÷ "b¶o". Ch÷ "b¶o" gåm cã ch÷

cña ®Êt n−íc tiªu ®iÒu, ®ång bµo ®ãi khæ.

nhiÒu chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch hµ kh¾c, phi lý, kú qu¸i, rèt cuéc lµ lµm t¨ng

thªm nçi khèn khæ cho ®ång bµo c¶ n−íc. "ThiÕu thuÕ b¾t vî, thiÕu nî b¾t

Nam thêi kú chÕ ®é phong kiÕn suy tµn kh«ng chØ ph¶i lao ®éng vÊt v¶,

nghÌo ®ãi, mµ cßn bÞ mÊt m¸t rÊt lín vÒ t×nh c¶m gia ®×nh. Vî vµ con,

bÒn v÷ng, bëi chÝnh s¸ch ph¶n con ng−êi cña nh÷ng tªn vua ngu chóa ¸c

kh«ng thiÕu g× cí ®Ó c−íp ®i bÊt kÓ khi nµo. "Th¸ng T¸m cã chiÕu vua ra /

CÊm quÇn kh«ng ®¸y ng−êi ta h·i hïng / Kh«ng ®i th× chî kh«ng ®«ng / §i

nghiªn cøu. Nã nãi vÒ mét c¸i lÖnh kú côc cña vua Minh MÖnh: cÊm ®µn bµ

mÆc v¸y ! VÞ vua nµy hÕt viÖc ®Ó lµm, hÕt vèn tõ ®Ó nãi mµ ph¶i ph¸t ra c¸i

®Ò mang tÝnh phñ ®Þnh vua Minh MÖnh. TiÕp cËn t¸c phÈm ca dao Êy th×

104

ch¾c ch¾n lµ c¶ giíi nghiªn cøu cùng nhiều ®éc gi¶ ®Òu cã c¸ch hiÓu nh−

VËy lµ, nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam tè c¸o hµnh vi ¸c cña bän h«n qu©n b¹o chóa n−íc ta d−íi chÕ ®é phong kiÕn lóc suy tµn ®·

g©y nªn nçi cùc khæ cho nh©n d©n lao ®éng. T×m hiÓu tiÕp kho tµng s¸ng t¸c trªn ®©y, ng−êi ®äc cßn thÊy t¸c gi¶ cña nã tá th¸i ®é c¨m ghÐt vµ lªn ¸n nghiªm kh¾c, m¹nh mÏ hµnh vi b¸n n−íc cña tËp ®oµn vua ngu chóa ¸c. Nh÷ng c©u tôc ng÷ vµ bµi ca dao sau ®©y thÓ hiÖn s¾c th¸i t×nh c¶m, ®¹o ®øc ®ã cña ng−êi s¸ng t¸c b×nh d©n, vµ còng lµ cña cha «ng ta, h¬n n÷a, cña tÊt c¶ nh©n d©n ViÖt Nam: "R−íc voi giµy m¶ tæ" [16, tr.407], "Th»ng T©y h¾n ë bªn T©y / Bëi vua chóa NguyÔn r−íc thÇy ®em sang / Cho nhµ cho n−íc tan hoang / Cho thiÕp ngËm ®¾ng cho chµng nuèt cay / Cha ®êi mÊy ®øa theo T©y / Må

«ng m¶ cè, voi giµy biÕt ch−a?" [88, tr.255]. Cã thÓ nãi nh÷ng t¸c phÈm d©n gian trªn ®©y ®· ph¶n ¸nh sù khinh ghÐt, c¨m hên cña nh©n d©n ®Õn cùc ®é ®èi víi bän vua quan triÒu NguyÔn lóc trë nªn suy tµn ®· tá ra qu¸ ngu tèi, ph¶n phóc, më ®−êng cho chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc vµo x©m l−îc n−íc ta. Ng−êi ViÖt Nam còng nh− nh©n lo¹i nãi chung, coi Tæ quèc lµ thiªng liªng. B¸n rÎ Tæ quèc, ®ã lµ hµnh vi téi ¸c, ph¶n phóc trong nhËn thøc vµ t×nh c¶m cña d©n ViÖt Nam. Cha «ng ta ®· chöi th¼ng vµo mÆt bän ng−êi bÊt l−¬ng cã hµnh vi téi ¸c nh− vËy ("Cha ®êi mÊy ®øa theo T©y",v.v.). T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam ph¶n ¸nh ®−îc ®Õn mét chõng møc nhÊt ®Þnh quan ®iÓm chÝnh trÞ ®¹o ®øc cña con ng−êi ViÖt Nam. §ång bµo ta yªu n−íc bao nhiªu th× còng c¨m hên, khinh ghÐt kÎ b¸n n−íc bÊy nhiªu. Nh©n d©n ta quyÕt kh«ng dung thø cho hµnh ®éng ph¶n béi Tæ quèc, ®èi ®Þch víi ®ång chÝ, ®ång bµo.

105

ph¸p th−¬ng m¹i, thñ ®o¹n truyÒn gi¸o, vµ ®−îc bän vua quan nhµ NguyÔn më

møc kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc. B»ng lo¹i h×nh s¸ng t¸c mang nhiÒu gi¸ trÞ, ý

nghÜa (v¨n häc, triÕt häc, x· héi häc, chÝnh trÞ,v.v.), kh«ng Ýt ng−êi lµm tôc ng÷,

Bän chñ t− b¶n Ph¸p khai th¸c nguån than ®¸ (vµng ®en) trªn ®Êt n−íc

ta b»ng thñ ®o¹n thuª m−ín nhân công ng−êi ViÖt mét c¸ch rÎ m¹t vµ bãc lét

søc lao ®éng cña hä ®Õn cïng kiÖt. Ng−êi lao ®éng ViÖt Nam bÞ lõa ®i khai

th¸c than cho chñ Ph¸p th× kh«ng kh¸c nµo b−íc vµo câi chÕt. MÊy t¸c phÈm

ca dao nµy nãi lªn rÊt râ ®iÒu ®ã: "LÇm than cùc khæ thÕ nµy ! / Xóc than,

cuèc ®Êt suèt ngµy lä lem" [58, tr.281], "Ai ®i U«ng BÝ, Vµng Danh (n¬i khai

th¸c than ®¸ - ng−êi trÝch) / M¸ hång ®Ó l¹i, m¸ xanh mang vÒ" [58, tr.283],

cßi n·o nuét t¸i tª / B−íc vµo hÇm má nh− lª vµo tï" [58, tr.281]. Nh÷ng

ng−êi s¸ng t¸c mÊy bµi ca dao trªn chØ b»ng ph−¬ng ph¸p t¶ thùc còng ®· tè

Trë vÒ n−¬ng rÉy ®i th«i / Lµm than khæ l¾m ®Êm b. lµm than" [88, tr.243]. §Êy

ph¶n ®èi kÞch liÖt vµ kªu gäi nhau trë vÒ víi quª h−¬ng xø së vïng cao cña m×nh.

Chõng mét tr¨m n¨m x©m l−îc, cai trÞ n−íc ta, thùc d©n Ph¸p cßn më nhiÒu ®ån ®iÒn cao su ë Nam bé ®Ó thu lÊy lîi nhuËn trªn Tæ quèc ViÖt Nam ®Ñp giµu b»ng chÝnh c«ng søc lao ®éng cña con ng−êi n¬i ®©y. Chóng mé phu lµm cao su, lõa dèi ng−êi lao ®éng vµo ®ån T©y sÏ "®·i c¸t ra vµng" mau trë nªn giµu

106

cã,v.v.. LÞch sö m·i m·i cßn kh¾c s©u ®Êy lµ hµnh ®éng téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p v× nã ®em ®Õn cho nh©n d©n ViÖt Nam qu¸ nhiÒu ®au khæ, tæn thÊt cùc lín. Nh÷ng t¸c phÈm ca dao sau ®©y ®· ph¶n ¸nh ®−îc phÇn nµo thùc tÕ b¹c ¸c tµn nhÉn ®ã: "Cao su ®i dÔ khã vÒ / Khi ®i mÊt vî khi vÒ mÊt con / Cao su ®i dÔ khã vÒ / Khi ®i trai trÎ khi vÒ bñng beo" [88, tr.243], "Cao su xanh tèt l¹ ®êi / Mçi

c©y bãn mét x¸c ng−êi c«ng nh©n" [58, tr.280], "C©y cao su quý h¬n ng−êi / Mçi khi c©y bÖnh c©y thêi nghØ ngay / Lang ta cho chÝ lang T©y / §ªm ®ªm lo l¾ng, ngµy ngµy ch¨m nom / Cßn ta ®au èm gÇy cßm / §au kh«ng ®−îc nghØ, chÕt hßm còng kh«ng" [58, tr.280-281], "Lì lÇm vµo ®Êt cao su / Ch¼ng tï th× còng nh− tï chung th©n / B¸n th©n ®−îc mÊy ®ång xu / Th©n nµy vïi gèc cao su mÊy tÇng" [94, tr.169], v.v..

Trªn ®©y bµn vÒ téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n, t− b¶n Ph¸p ®· bãc lét søc lao ®éng ®Õn cïng kiÖt, h¬n n÷a, cßn xóc ph¹m nh©n phÈm, gi¸ trÞ cña con ng−êi ViÖt Nam.

§Õ quèc NhËt - mét trong ba c−êng quèc hîp thµnh Trôc ph¸t xÝt - trong lóc diÔn ra §¹i chiÕn II vµ tr−íc thêi ®iÓm thµnh c«ng cña cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 còng chän ViÖt Nam lµm môc tiªu x©m l−îc. Chóng ®· ®em qu©n ®Õn ®Êt n−íc giµu tµi nguyªn kho¸ng s¶n vµ cã vÞ trÝ chiÕn l−îc trªn b¸n ®¶o §«ng d−¬ng. Vµo ViÖt Nam, bän ph¸t xÝt ®· mÆc søc c−íp cña, b¾t ng−êi, buéc nh©n d©n ta ph¶i nhæ lóa, trång ®ay ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu vµ phôc vô lîi Ých cña chóng. Bän nµy lµ mét nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn n¹n ®ãi khñng khiÕp n¨m 1945 lµm chÕt h¬n hai triÖu ng−êi ViÖt Nam [74, tr.2]. Bµi ca dao sau ®· lªn ¸n mét c¸ch ®anh thÐp hµnh vi téi ¸c cña ph¸t xÝt NhËt g©y ra cho nh©n d©n ta: "ChÐm cha lò NhËt c«n ®å! / B¾t ng−êi c−íp cña, tha hå th¼ng tay / D©n ta tr¨m ®¾ng ngµn cay / Thãc ¨n ch¼ng cã trång ®ay cho ng−êi!" [88, tr.243]. T¸c phÈm ca dao Êy tuy ng¾n, cã bèn c©u, nh−ng nã ®· ghi l¹i ®−îc nhiÒu sù kiÖn lÞch sö mµ chóng ta kh«ng thÓ nµo quªn ®−îc. §ã lµ hµnh ®éng c«n ®å, ¨n c−íp, v« nh©n ®¹o, ph¶n con ng−êi cña bÌ lò ph¸t xÝt g©y nªn c¶nh ®au th−¬ng, bi kÞch lín cho nh©n d©n ta tr−íc lóc c¸ch m¹ng giµnh th¾ng lîi vµ chÕ ®é x· héi míi ®−îc thiÕt lËp ë ViÖt Nam. Néi dung Êy lµm nªn gi¸ trÞ hiÖn thùc vµ søc sèng cña thi phÈm d©n gian lµ ®èi t−îng kh¶o s¸t t¹i ®©y.

§Õ quèc Mü, kÎ thï nguy hiÓm vµ ®éc ¸c nhÊt cña loµi ng−êi ®· thùc

107

Nam tõ n¨m 1956 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX. Trong thêi gian ®Æt

¸ch thèng trÞ t¹i miÒn Nam yªu dÊu cña Tæ quèc ta, ®Õ quèc Mü ®· tµn ph¸,

ngh×n tÊn ®i«xin (chÊt ®éc ho¸ häc mµu da cam - ng−êi trÝch) / GiÆc Mü r¶i

sinh tËt nguyÒn" [94, tr.170]. ChÊt ®éc mµu da cam mµ Mü ®æ xuèng miÒn

Nam n−íc ta ®· huû diÖt sinh vËt trªn mét ®Þa bµn réng lín, h¬n n÷a, nã cßn

®ín, tËt nguyÒn. Bµi ca dao trªn cïng víi kh«ng Ýt t¸c phÈm kh¸c ®−îc ph¸t ®i

tõ c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng vÒ chÊt ®éc mµu da cam, m·i m·i cßn

trªn ®Êt n−íc ta, lµm cho hµng triÖu ng−êi ViÖt Nam ph¶i chÞu ®au th−¬ng, tæn

thÊt kh«ng cã g× bï ®¾p l¹i ®−îc. Nã ®· tè c¸o mét téi ¸c cùc lín, ph¶n con

ng−êi cña ®Õ quèc Mü vµ nãi lªn nçi ®au th−¬ng, tæn thÊt ®Õn kh«ng cïng cña

triÕt häc vµ con ng−êi kh«ng chØ trong ph¹m vi hÑp, mµ ë tÇm cì vÜ m«, thêi

nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc nãi riªng, vÒ con ng−êi nãi chung. ChÝnh v× thÕ, khèi

l−îng t¸c phÈm ®ã ®−îc t×m hiÓu kh¸ kü l−ìng ®Ó lµm nªn c«ng tr×nh triÕt lý

KÕt luËn ch−¬ng 3

T−¬ng tù ch−¬ng 2, ch−¬ng 3 bµn luËn vÒ hai lo¹i vÊn ®Ò, gi¸ trÞ ®¹o

Nam, ®ã lµ: 1) t×nh c¶m, viÖc lµm thiÖn, vµ 2) hµnh vi ¸c.

ë phÇn ®Çu cña ch−¬ng nµy, ng−êi lµm luËn ¸n ®· tiÕp cËn c¸c chñ ®Ò

108

mÑ vµ con c¸i dµnh cho nhau; nhí ¬n thÇy d¹y vµ ng−êi cho h−ëng thô; t×nh

yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc.

Trong phÇn hai ch−¬ng 3, t¸c gi¶ luËn ¸n ®Ò cËp mét sè néi dung vÒ

sèng cña con ng−êi; nh÷ng kÎ cã quyÒn thÕ vµ bän thèng trÞ trong x· héi cò

n« dÞch ®ång bµo ta.

cña ®¹o ®øc häc - bµn t¹i phÇn ®Çu ch−¬ng râ rµng lµ cÇn ®−îc biÓu d−¬ng, ca

ngîi vµ tuyªn truyÒn gi¸o dôc trong céng ®ång, vµ nh÷ng hµnh vi ¸c - ®èi lËp

víi c¸i thiÖn - tr×nh bµy ë phÇn hai ch−¬ng nµy ph¶i lªn ¸n, tè c¸o m¹nh mÏ vµ

ng¨n chÆn kh«ng cho t¸i diÔn trong x· héi. §ã chÝnh lµ ý t−ëng cña t¸c gi¶

109

Ch−¬ng 4

VÊn ®Ò h¹nh phóc vμ bÊt h¹nh

Ch−¬ng nµy bµn luËn hai ph¹m trï c¬ b¶n cña ®¹o ®øc häc ®ång thêi lµ

4.1. bμn luËn vÒ h¹nh phóc

m¬ −íc. Nã lµ ph¹m trï c¬ b¶n cña khoa häc vÒ ®¹o ®øc. Bµn vÒ h¹nh phóc

vµ nh÷ng néi dung h÷u quan kh¸c ®Ó lµm râ h¬n ph¹m trï nµy, ®ã lµ nhiÖm

vô cña nh÷ng ng−êi nghiªn cøu triÕt häc nãi chung, ®¹o ®øc häc nãi riªng.

Trong lÞch sö ®· xuÊt hiÖn vµ tån t¹i nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ h¹nh

thÕ giíi ®· tõng kh¼ng ®Þnh h¹nh phóc lµ ®Êu tranh. Cã triÕt gia nãi r»ng

h¹nh phóc lµ lµm cho ng−êi kh¸c vui s−íng. Mét nhµ t− t−ëng kh¸c quan

n÷a cho r»ng h¹nh phóc lµ søc khoÎ cña con ng−êi. NhiÒu ®¹i biÓu t«n gi¸o

l¹i phñ nhËn, theo hä, kh«ng cã c¸i gäi lµ h¹nh phóc trªn trÇn gian nµy.

Kh«ng Ýt t¸c gi¶ nho gi¸o nhÊn m¹nh h¹nh phóc cña con ng−êi lµ do mÖnh

4.1.1. C¾t nghÜa h¹nh phóc vµ m« t¶ d¹ng lý t−ëng cña nã

B¶n chÊt vµ c¸c khÝa c¹nh kh¸c thuéc vÊn ®Ò h¹nh phóc ®−îc nh÷ng

trong s¸ng t¸c cña m×nh.

Cã thÓ kh¼ng ®Þnh mét c¸ch kh«ng vâ ®o¸n r»ng, t¸c gi¶ kho tµng tôc

khã quªn trong trÝ ãc ®éc gi¶ vÒ h¹nh phóc, cho dï ®iÒu may m¾n, tèt lµnh

110

Ng−êi d©n trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam cÇu mong, quan niÖm vÒ h¹nh phóc kh«ng ph¶i nh÷ng g× cao xa, kú vÜ, mµ ë ngay nh÷ng ng−êi ruét thÞt cïng dßng m¸u. "Cã cha cã mÑ th× h¬n / Kh«ng cha kh«ng mÑ nh− ®ên ®øt d©y" [1, tr.271]. C©u ca dao nµy diÔn t¶ mét trong nh÷ng quan niÖm

kh«ng béc lé quan niÖm h¹nh phóc lµ sù h−ëng l¹c vËt chÊt cao sang, mµ chØ lµ sù n−¬ng tùa vµo cha mÑ, nhËn tõ cha mÑ sù ch¨m sãc nãi chung. C©u triÕt

luËn ®ang bµn cßn bao hµm ý nghÜa ng−êi con hiÒn th¶o, kÝnh yªu vµ muèn ®−îc phông d−ìng phô mÉu. V× thÕ, tÝnh kh¸ch quan cña sù thÓ hiÖn hay cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ c©u ca dao, triÕt luËn nµy cã ý t¹i ng«n ngo¹i, tøc lµ nã

mang néi dung phong phó to¸t ra khái ng«n tõ lµ h×nh thøc thÓ hiÖn. T¸c gi¶ c©u ca dao nµy ®· chuyÓn t¶i ®Õn ®éc gi¶ vµ ng−êi nghe vÒ quan niÖm h¹nh phóc cña mét ng−êi con lµ kh«ng chØ cã h−ëng thô, mµ cßn cÇn ®−îc thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm víi song th©n. Ng«n ng÷ thÓ hiÖn vµ h×nh t−îng c©y ®µn vµ sîi d©y cña nã ®· diÔn t¶ néi dung, ý nghÜa ®ã. C©y ®µn cÇn cã d©y ®µn vµ d©y

®µn cÇn cã c©y ®µn. VËy lµ, h¹nh phóc cña mçi c¸ nh©n mµ chóng ta ®ang xÐt bao hµm c¶ hai nhu cÇu ®−îc nhËn, cËy tr«ng tõ n¬i cha mÑ vµ ®−îc ch¨m sãc, ®¸p ®Òn ng−êi sinh ra m×nh.

"Anh thuËn em hoµ lµ nhµ cã phóc" [1, tr.22]. §Êy lµ c©u tôc ng÷ diÔn t¶ nhu cÇu kh¸c thÓ hiÖn quan niÖm h¹nh phóc cña nh©n d©n ta. Qua c©u triÕt luËn nµy th× trong gia ®×nh cã anh em g¾n bã, ®oµn kÕt, yªu th−¬ng nhau sÏ ®−îc coi lµ h¹nh phóc. VÉn theo ®©y, nÕu trong gia ®×nh lín - c¶ d©n téc - bµ con, anh em kh«ng cã sù yªu th−¬ng, ®ïm bäc nhau, mµ l¹i tranh giµnh quyÒn

m¸t kh«ng thÓ lÊy g× bï ®¾p l¹i ®−îc. LÞch sö d©n téc ta ®· tõng cã nh÷ng tÊn bi kÞch gia ®×nh vµ còng lµ cña c¶ x· héi nh− thÕ. §ã lµ thêi TrÞnh - NguyÔn

th−¬ng, dung hßa ®−îc víi nhau vÒ quyÒn lîi, ph¶i gi¶i quyÕt bÊt ®ång b»ng ph¸t ®éng chiÕn tranh kÐo dµi suèt hai thÕ kû, g©y nªn bao nçi ®au th−¬ng, tang tãc ®Õn khñng khiÕp cho nh©n d©n c¶ n−íc. T¸c gi¶ tôc ng÷ ViÖt Nam ®· viÕt c©u trªn víi hy väng mçi gia ®×nh nhá vµ c¶ ®¹i gia ®×nh d©n téc ViÖt Nam n÷a, trong ®ã tÊt c¶ c¸c anh em cïng mäi thµnh viªn kh¸c h·y yªu

th−¬ng, sèng hßa thuËn víi nhau ®Ó cïng ®−îc h−ëng h¹nh phóc, tr¸nh nh÷ng

111

tæn thÊt, mÊt m¸t, tang tãc ®Õn tét ®é, anh em trong cïng gia quyÕn, mét n−íc l¹i ®ang t©m giÕt h¹i lÉn nhau. C©u tôc ng÷, triÕt luËn nãi trªn râ rµng lµ võa nh− lêi kªu gäi, võa mang ý nghÜa gi¸o dôc anh em ruét thÞt, nh÷ng ®ång chÝ, ®ång bµo cÇn ph¶i sèng thuËn hßa víi nhau ®Ó ®−îc h−ëng phóc.

tr×nh h¹nh phóc lµ g× nh©n bµn luËn vÒ con c¸i. Ch¼ng h¹n, c©u tôc ng÷ "Con h¬n cha lµ nhµ cã phóc" [1, tr.53] ®· diÔn ®¹t rÊt râ quan niÖm nh− thÕ nµo lµ h¹nh phóc cña thÕ hÖ tr−íc chóng ta, ®ång thêi cña ng−êi lµm tôc ng÷. Chñ thÓ nhËn thøc trong c©u Êy cho r»ng h¹nh phóc lµ ë sù thµnh ®¹t, tiÕn bé cña con c¸i trong t−¬ng quan víi chÝnh bè mÑ. C©u d©n ca B×nh TrÞ Thiªn "Cã con h¬n cña ¬i chµng / Bo bo gi÷ lÊy hßm vµng mÇn chi" [96, tr.847] ®· kh¼ng ®Þnh døt kho¸t: con c¸i, mét gi¸ trÞ nh©n v¨n, lµ niÒm vui, lµ h¹nh phóc quý h¬n tiÒn b¹c. Quan niÖm vÒ h¹nh phóc, cô thÓ lµ so s¸nh con ®Î víi ®ång tiÒn h¬n kÐm ra sao th× sÏ dÉn ®Õn hµnh ®éng, c«ng viÖc cña ng−êi ta t−¬ng øng nh− c¸ch ng−êi ta hiÓu. Cã ng−êi xu h−íng, thiªn vÒ phÇn con. Nh÷ng ng−êi nµy sÏ v× con, dµnh cho con nhiÒu, kh«ng qu¶n khi ph¶i hy sinh tÊt c¶ cho con. Ng−îc l¹i, cã nh÷ng c¸ nh©n víi quan niÖm kh¸c, tuy còng chØ lµ ng−êi lao ®éng b×nh th−êng chø ®©u ph¶i lµ quan chøc träng yÕu, siªu nh©n, xuÊt chóng ®Æc biÖt g× cho cam, nh−ng hä Ýt nghÜ ®Õn, thËm chÝ quªn h¼n chång (hoÆc vî) vµ con ®Ó tËp trung cho c«ng viÖc, cho c¸i ®−îc nãi qu¸ lªn lµ sù nghiÖp, thu nhËp tÝnh ra tiÒn b¹c, v.v.. NhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu kh«ng hÒ cã ý thøc phª ph¸n ai vÒ vÊn ®Ò ®ang kh¶o s¸t, chØ xin bµy tá ý nghÜ, quan ®iÓm cña m×nh hoµn toµn ®ång ®iÖu víi ng−êi vî trong c©u d©n ca trªn, cïng víi nh÷ng ai c¶ trong t− duy vµ hµnh ®éng ®Òu dµnh cho con, coi con ®ã lµ mét niÒm vui, h¹nh phóc cña m×nh, mét s¶n phÈm, h×nh ¶nh tuyÖt vêi kh«ng cã tiÒn b¹c nµo s¸nh ®−îc. Tin ch¾c r»ng c©u d©n ca ®· trÝch dÉn ë trªn vµ ®ang ®−îc b×nh phÈm t¹i ®©y sÏ cßn cã søc c¶m ho¸ m¹nh mÏ nh÷ng ai cã nhu cÇu lín vÒ con khi tiÕp thô nã.

T¹i kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn cã nhiÒu triÕt lý nãi vÒ h¹nh phóc - ®iÒu may m¾n, tèt lµnh - ®ã lµ t×nh tr¹ng søc khoÎ tèt cña con ng−êi. C©u tôc ng÷ sau ®©y ®−îc dÉn ra ®Ó minh chøng ®iÒu Êy: "¡n ®−îc ngñ ®−îc lµ tiªn, kh«ng ¨n kh«ng ngñ mÊt tiÒn thªm lo" [1, tr.25]. Nh÷ng c©u triÕt luËn ®¹i lo¹i nh− thÕ ®Òu lµ kÕt qu¶ cña viÖc chiªm nghiÖm nh÷ng g× diÔn ra trong thùc tÕ cuéc sèng vµ lÆp ®i lÆp l¹i qua nhiÒu th¸ng n¨m, thÕ hÖ, chø ch¾c

ch¾n kh«ng ph¶i chñ yÕu lµ s¶n phÈm cña t− duy trõu t−îng th«ng qua thao tác

112

ph¸n ®o¸n, suy luËn. Mét sù kh¸i qu¸t, tæng kÕt nh− thÕ t−ëng chõng lµ qu¸ ®çi b×nh th−êng, nh−ng thËt ra lµ cã gi¸ trÞ kh«ng nhá. C. M¸c, l·nh tô vÜ ®¹i nhÊt cña giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng toµn thÕ giíi, ph¸t hiÖn ra c¸i sù thËt gi¶n ®¬n, nh−ng mang ý nghÜa träng ®¹i, mét quy luËt ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi, ®ã lµ: "con ng−êi tr−íc hÕt cÇn ph¶i ¨n, uèng, ë vµ mÆc ®· råi míi cã thÓ

lµm chÝnh trÞ, khoa häc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o vµ v.v. ®−îc" [8, tr.500]. Nãi luËn ®iÓm nµy lµ ph¸t kiÕn lín cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, ®iÒu Êy hoµn toµn chÝnh x¸c, vµ kh¼ng ®Þnh c©u tôc ng÷ ViÖt Nam ®· dÉn vµ ph©n tÝch ë trªn mang gi¸ trÞ

triết học kh«ng nhá, cã mét phÇn t−¬ng ®ång víi quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy

vËt lÞch sö còng hoµn toµn ®óng, chø kh«ng hÒ cã sù khiªn c−ìng.

T×m hiÓu tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, chóng ta cßn thÊy nhiÒu triÕt lý bµn vÒ t×nh yªu, h«n nh©n, qua ®ã gãp phÇn c¾t nghÜa râ thªm h¹nh phóc lµ g×. Trong kho tµng s¸ng t¸c d©n gian nµy, h¹nh phóc víi tuæi trÎ lµ t×nh yªu ®i ®Õn h«n nh©n: "DÉu r»ng nhµ ngãi bøc bµn, ch¼ng yªu coi b½ng b»ng gian chuång bß" [1, tr.62]; lµ sù may m¾n gÆp ®−îc ng−êi yªu cã phÈm chÊt ®¹o ®øc mµ m×nh h»ng mong ®îi: "C¸i ch©n em b−íc cµng may / Duyªn trêi kú ngé h«m nay gÆp chµng / §«i ta nghÜa ngäc duyªn vµng / §Ñp ®«i loan ph−îng tiªn ®µng v·ng lai" [1, tr.285]; vµ h¬n thÕ, lµ t×nh yªu −íc muèn ®i ®Õn h«n nh©n: "Mång b¶y th¸ng ba / Rñ nhau ®i héi chïa ThÇy / Vui th× vui vËy, ch¶ tµy kÕt duyªn", "Ngµy ngµy ra ®øng cæng lµng / B©ng khu©ng nh− mÊt nhÉn vµng trªn tay / Cã ai vÒ cho em göi lêi nµy / Cho em ®i kÕt ng·i sum vÇy ph−îng loan / KÎo cßn th−¬ng nhí phµn nµn / KÎo cßn ®«i ng¶ nªn ch¨ng hìi ng−êi!", "Tróc yªu Mai l¾m Mai ¬i / Muèn cho Mai, Tróc nªn ®«i vî chång" [96, tr.86, 88, 294]; lµ cïng lµm t¨ng lªn vµ kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña ng−êi yªu: "ThiÕp ®øng gÇn, chµng h¬n vµng chÝn nÐn / Chµng ®øng gÇn, thiÕp nªn chÐn thuèc tiªn" [1, tr.670]; lµ nhÊt thiÕt ph¶i nªn vî nªn chång: "DÉu ngåi cöa sæ ch¹m rång / Ch¨n loan gèi ph−îng kh«ng chång còng h−" [1, tr.61]; lµ cã cuéc sèng gia ®×nh, vî chång yªn b×nh, Êm cóng, yªu th−¬ng bï ®¾p l¹i chç thiÕu hôt vÒ vËt chÊt: "Vî chång trong Êm ngoµi ªm / Canh cµ c¬m hÈm b¸t ®µn còng ngon" [1, tr.768]; lµ sù ®Çy ®ñ vÒ vËt chÊt vµ tháa m·n nhu cÇu thÞ hiÕu thÈm mü: "C¬m tr¾ng ¨n víi ch¶ chim / Chång ®Ñp vî ®Ñp nh÷ng nh×n mµ no" [1, tr.341].

Nh− thÕ, trong tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· cã nhiÒu lêi ®¸p cho c©u hái "h¹nh phóc lµ g×?". §ã lµ cuéc sèng cña mçi con ng−êi b×nh th−êng cã cha mÑ, cã anh em hoµ thuËn, cã con c¸i quý h¬n tiÒn b¹c vµ lµ t¸c

113

phÈm chung cña c¶ vî vµ chång. §ã cßn lµ t×nh yªu cña tuæi trÎ vµ cuéc sèng h«n nh©n, gia ®×nh mang tÝnh gi¶n dÞ, ®êi th−êng cña hä.

phóc nh− tr×nh bµy ë trªn lµ phæ biÕn trong cộng đồng ViÖt Nam ®−îc c¸c t¸c

gi¶ b×nh d©n kh¸i qu¸t, thÓ hiÖn trong s¸ng t¸c cña hä. Nh−ng, còng trong di s¶n t− t−ëng ®Ò cËp nhiÒu lÜnh vùc nµy cßn cã nh÷ng triÕt lý thÓ hiÖn mét quan niÖm kh¸c vÒ h¹nh phóc, cô thÓ lµ coi cuéc sèng h«n nh©n, vî chång lµ nçi khæ, cuéc sèng ®éc th©n lµ tù do, h¹nh phóc, cã con còng ch¼ng h¬n kh«ng cã con. Nh÷ng c©u ca dao "Cã chång nh− g«ng mang cæ / Kh«ng chång cëi læ (cëi truång) mµ ®i", "Cã con tr©u còng ®¹p må / Kh«ng con th× còng côc m« ®Çu lµng" [1, tr.270] thÓ hiÖn quan niÖm ®ã vµ ®−îc l−u l¹i trong kho tµng th¬ ca d©n gian ViÖt Nam. Chóng mang tÝnh c¸ biÖt, xa l¹ víi con ng−êi b×nh th−êng, ®èi lËp gay g¾t víi nh÷ng g× thuéc vÒ mçi c¸ nh©n hiÖn thùc, trÇn tôc vµ kh«ng ph¶i lµ néi dung t×m hiÓu s©u h¬n n÷a t¹i ®©y.

T¸c gi¶ tôc ng÷ vµ th¬ ca d©n gian ViÖt Nam kh«ng chØ c¾t nghÜa h¹nh phóc cña con ng−êi mµ cßn m« t¶ d¹ng lý t−ëng cña ®iÒu may m¾n, tèt lµnh

Êy. T×m hiÓu thªm nh÷ng c©u triÕt luËn ®ã còng lµ ®Ó lµm râ h¬n quan niÖm vÒ h¹nh phóc trong ®èi t−îng ®−îc bµn luËn ë ®©y.

"§−îc nh− lêi nãi kh«ng sai / Th¸ng giªng ®èn gç, th¸ng hai lµm nhµ / Th¸ng ba ¨n c−íi ®«i ta / §Ñp duyªn ®Ñp sè mÑ cha vui mõng" [96, tr.585]. Khóc d©n ca Thanh Ho¸ nµy diÔn t¶ nh÷ng dù kiÕn, viÖc lµm rÊt gi¶n dÞ, qu¸ ®çi b×nh th−êng cña ng−êi lao ®éng: kiÕm gç, dùng nhµ ë, tæ chøc tiÖc c−íi. Nh÷ng c«ng viÖc, thêi gian ®ã ®· tõ trong m¬ −íc trë thµnh hiÖn thùc, khiÕn nhiÒu chµng trai, c« g¸i trÎ thËt sù m·n nguyÖn v× cã ®−îc h¹nh phóc, niÒm vui, cuéc sèng h«n nh©n, gia ®×nh ®Õn møc lý t−ëng (chuyÖn t×nh duyªn cña hä võa lµm cho hä, võa lµm cho cha mÑ hä hoµn toµn tho¶ m·n, hµi lßng). ¦íc m¬, h¹nh phóc lý t−ëng ®−îc m« t¶ trong khóc d©n ca trªn chØ cã thÓ, vµ nh− ®· nãi, lµ gi¶n dÞ, ®êi th−êng, chø quyÕt kh«ng ph¶i lµ tÇm th−êng ho¸.

H¹nh phóc ®−îc coi lµ lý t−ëng, trong m¬ −íc cña con ng−êi mµ ca dao ViÖt Nam m« t¶ cã khi chØ lµ t×nh yªu ®«i løa ®i ®Õn h«n nh©n cña trai tµi, g¸i s¾c t−¬ng xøng víi nhau: "NguyÖt yªu hoa lµ ng−êi nhan s¾c / Hoa yªu nguyÖt lµ kh¸ch v¨n nh©n / ¦íc g× nguyÖt s¸nh víi hoa / ¦íc g× m×nh s¸nh víi ta hìi m×nh / ¦íc g× quÕ s¸nh víi håi / ¦íc g× thôc n÷ s¸nh ng−êi v¨n nh©n" [1, tr.770]. C¶ nam n÷ thanh niªn ViÖt Nam, nh×n chung, ®Òu coi träng phÈm chÊt trÝ tuÖ,

114

tr×nh ®é hiÓu biÕt ë ng−êi b¹n tr¨m n¨m cña m×nh. "Gia bÇn trÝ tuÖ kh«ng bÇn / Gia bÇn trÝ tuÖ t¶o tÇn cña ra" [96, tr.835] lµ c©u d©n ca B×nh TrÞ Thiªn. Khi tiÕp cËn c©u nµy cÇn chó ý hai ch÷ "t¶o" vµ "tÇn" kh«ng ®−îc dïng víi nghÜa ®en cña nã (t¶o lµ loµi rong, tÇn lµ bÌo). Hai ch÷ Êy ë nhiÒu v¨n c¶nh cô thÓ ®−îc dïng theo thñ ph¸p ho¸n dô ®Ó chØ c«ng viÖc cña ng−êi phô n÷

(ngµy x−a nãi ®Õn c«ng viÖc cña ng−êi phô n÷ lµ nãi ®Õn nh÷ng viÖc bÕp nóc, rau, khoai, ch¨n nu«i gia sóc, v.v.), hoÆc chØ ng−êi vî. Trong c©u d©n ca trªn, "t¶o tÇn" lµ ®¹i tõ chØ ng−êi vî, "trÝ tuÖ t¶o tÇn" lµ trÝ tuÖ cña ng−êi vî. Nh− thÕ, t¸c phÈm d©n ca Êy mang néi dung, th«ng tin kh¼ng ®Þnh, coi träng trÝ tuÖ, sù hiÓu biÕt, th«ng minh cña ng−êi vî sÏ lµm ra cña c¶i kh¾c phôc ®−îc gia c¶nh nghÌo. §o¹n d©n ca dÉn sau ®©y còng rÊt ®Ò cao tr×nh ®é häc vÊn, nhËn thøc, cô thÓ lµ cña ng−êi chång trong cuéc sèng h«n nh©n, gia ®×nh: "§ªm n»m nghÜ l¹i mµ coi / LÊy chång hay ch÷ h¬n soi g−¬ng vµng" [96, tr.878]. Hai tõ "hay ch÷" trong c©u nµy hµm nghÜa ng−êi cã häc thøc, hiÓu biÕt réng. Tãm l¹i, mÊy c©u d©n ca võa dÉn ®· tr×nh bµy quan niÖm, triÕt lý coi h«n nh©n, h¹nh phóc ë d¹ng lý t−ëng, tuyÖt vêi lµ cã vî hoÆc chång th«ng minh, nhiÒu tri thøc.

Trªn ®©y bµn s¬ bé quan niÖm triÕt lý trong ca dao, d©n ca ViÖt Nam vÒ h«n nh©n, h¹nh phóc ë tr×nh ®é lý t−ëng, tøc lµ mét gia ®×nh cã vî hoÆc chång lµ ng−êi cã trÝ tuÖ, häc thøc cao, ®em l¹i niÒm vui, tù hµo lín cho ng−êi b¹n ®êi cña m×nh. Bµi ca dao sau gåm nhiÒu c©u triÕt luËn tiÕp tôc gi¶i tr×nh vÊn ®Ò ®ã: "Em th× canh cöu viÖc nhµ / Chµng thêi ®i häc ®ç ba khoa liÒn / Khoa tr−íc th× ®ç gi¶i nguyªn / Khoa sau tiÕn sÜ ®ç liÒn ba khoa / C«ng thiÕp lo liÖu bÊy

chÇy / Chµng ®i ngùa th¾m, thiÕp nay vâng ®µo..." [1, tr.434]. §äc thi phÈm nµy,

chóng ta thÊy t¸c gi¶ cña nã ®· nãi râ r»ng, h¹nh phóc ®Õn møc tuyÖt vêi cña ng−êi phô n÷ cã chång thµnh ®¹t trªn con ®−êng häc tËp, khoa cö, ®ã kh«ng chØ lµ kÕt qu¶ khæ c«ng cña ng−êi chång, mµ cßn lµ s¶n phÈm giµnh ®−îc trong lao ®éng vÊt v¶, cÇn mÉn cña ng−êi vî.

ng−êi lao ®éng b×nh th−êng rÊt muèn cã con, coi con c¸i lµ niÒm vui khôn

tả, h¹nh phóc lín cña m×nh. Lóc ch−a cã con, hä mong tr«ng con: "Dao

vµng c¾t l¸ chanh non / Khi m« cho cã chót con mµ nhê" [1, tr.345]. V× coi

con c¸i lµ h¹nh phóc tuyÖt vêi, nªn nhiÒu ®«i vî chång trÎ, míi kÕt h«n ®· mong sím cã con vµ dù ®Þnh sÏ nu«i d¹y con nªn ng−êi: "T«i lÊy ng−êi vÒ

115

mong chãng cã con / G¸i ®Ñp gièng mÑ, trai gißn gièng cha / G¸i th× canh cöu trong nhµ / Trai th× ®i häc ®ç ba kho¸ liÒn / Kho¸ tr−íc th× ®ç tr¹ng nguyªn / Kho¸ sau tiÕn sÜ ®ç liÒn ba khoa / R−íc vinh quy b¸i tæ vÒ nhµ / Bâ c«ng ®Ìn s¸ch mÑ cha häc hµnh" [96, tr.59]. Vµ v× coi con lµ h¹nh phóc lý t−ëng nh− vËy, nªn khi cã th× nhiÒu ng−êi lao ®éng cña chóng ta muèn

giµnh trän phÇn nu«i d¹y, ch¨m sãc ®øa con rÊt th©n yªu cña m×nh: "Cã con ná muèn ai bång / Ná thuª ai ½m hai vî chång ®æi nhau" [96, tr.833]. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh mét c¸ch cã c¬ së v÷ng ch¾c, chø kh«ng ph¶i lµ vâ ®o¸n r»ng, nh×n chung trong x· héi, hÇu nh− ai còng cã kú väng vÒ con c¸i, vµ mong ®iÒu ®ã trë thµnh hiÖn thùc sinh ®éng, coi con lµ niÒm vui, lµ h¹nh

ViÖt Nam ph¶n ¸nh.

Nh÷ng ®iÒu bµn luËn trªn ®©y cèt ®Ó lµm râ quan niÖm h¹nh phóc vµ d¹ng lý t−ëng cña nã theo quan niÖm cña nh©n d©n ta ®−îc ghi nhËn trong kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

4.1.2. Kh¼ng ®Þnh h¹nh phóc lµ mét sù lùa chän vµ quyÕt ®o¸n

Trong c¸c t¸c phÈm tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã nhiÒu triÕt lý kh¼ng ®Þnh h¹nh phóc lµ mét sù lùa chän, suy xÐt cña lý trÝ. Bµn tiÕp néi dung ®ã còng lµ ®Ó

Nãi ®Õn t×nh yªu, h«n nh©n ®Ñp, gÆp nhiÒu ®iÒu may m¾n, tèt lµnh, tøc lµ h¹nh phóc, kh«ng Ýt ng−êi thiªn vÒ t×nh c¶m h¬n vÒ lý trÝ. Nh−ng, trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam th× chøng tá r»ng, h¹nh phóc, t×nh yªu, h«n nh©n cÇn cã mét sù lùa chän cña lý trÝ. C©u tôc ng÷ "Mét n¨m lµ mÊy mïa xu©n, g¸i kia hå dÔ mÊy lÇn ®−a d©u" [1, tr.109] lµ triÕt lý mang néi dung nh¾c nhë, c¶nh b¸o c¸c thiÕu n÷ trong viÖc x©y dùng h¹nh phóc, h«n nh©n ph¶i cã sù suy xÐt cña lý trÝ ®Ó tr¸nh viÖc ph¶i h¬n mét lÇn t×m ng−êi b¹n ®êi cña m×nh.

Nh÷ng c©u, ®o¹n ca dao, d©n ca ViÖt Nam sau ®©y ®Òu nhÊt nhÊt kh¼ng ®Þnh h¹nh phóc, h«n nh©n lµ mét sù lùa chän, tÝnh to¸n cña lý trÝ. Ch¼ng h¹n, hai c©u ca dao nµy "Em lµ con g¸i, em cã hai bÕn s«ng / BÕn ®ôc em chÞu, bÕn trong em chê" [1, tr.420] lµ lêi cña mét ng−êi con g¸i béc b¹ch suy nghÜ cña m×nh. Qua ®©y chóng ta thÊy viÖc ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc, ng−êi con g¸i -

nh©n vËt tr÷ t×nh, chÝnh diÖn trong t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam - ®· cã sù tÝnh to¸n, lùa chän b»ng lý trÝ, c« ®· kh−íc tõ n¬i phÈm chÊt kÐm h¬n, vµ chê ®îi,

116

cÇu mong h¹nh phóc ë ®Þa chØ cã phÈm chÊt tèt h¬n. Hai ®o¹n d©n ca nµy n÷a "Ng−êi nh− c©y c¶nh trªn chïa / T«i nh− chim nh¹n ®ç nhê nªn ch¨ng? / Ngµy x−a t«i dÆn ng−êi r»ng / §©u h¬n ng−êi lÊy, ®©u b»ng ®îi t«i", "M×nh vÒ ta dÆn c©u nµy / §©u h¬n th× kÕt, ®©u b»ng chê anh" [96, tr.98, 187], ®Òu nhÊn m¹nh h«n nh©n, h¹nh phóc lµ mét sù lùa chän, suy xÐt cña lý trÝ ®Ó thÊy sù

h¬n kÐm cña n¬i nµy, chç kia, chø kh«ng ph¶i chØ xuÊt ph¸t tõ t×nh c¶m, nhËn thøc trùc gi¸c vÒ "c©y c¶nh", "chim nh¹n", v.v. hÊp dÉn, th¬ méng.

Bµi ca dao sau ®©y, ®äc lªn, chóng ta ®−îc nghe nh÷ng lêi nãi cña mét thiÕu n÷ ®Çy vÎ yªu th−¬ng, b¨n kho¨n, lo ng¹i vÒ gia ®×nh nghÌo, thiÕu qu¸ nhiÒu ®iÒu kiÖn vËt chÊt cña ng−êi mµ c« muèn ®i ®Õn x©y dùng h¹nh phóc, h«n nh©n: "ThÊy anh em còng muèn theo / Em sî anh nghÌo anh b¸n em ®i / LÊy anh em biÕt ¨n g× / Léc s¾n th× ch¸t, léc si th× giµ / LÊy anh kh«ng cöa kh«ng nhµ / Kh«ng cha, kh«ng mÑ biÕt lµ cËy ai" [1, tr.715]. Ng−êi con g¸i trong bµi ca dao nµy qu¶ ®óng lµ víi sù tham gia cña lý trÝ, ®· suy nghÜ mét c¸ch thiÕt thùc vÒ nh÷ng s¶n phÈm vËt chÊt ®Ó ¨n, ë, v.v., nh−ng quyÕt kh«ng ph¶i lµ ®¹i biÓu cña chñ nghÜa thùc dông chØ nh»m vµo nh÷ng g× cã thÓ mang l¹i lîi Ých tr−íc m¾t cho m×nh, kh«ng quan t©m ®Õn nh÷ng mÆt kh¸c. C« g¸i ®ã, thiÕt t−ëng, lµ kh«ng cã g× ®¸ng chª tr¸ch, phª ph¸n, ng−îc l¹i, ®−îc ng−êi ®äc vµ nghiªn cøu ®ång c¶m khi thÊy ng−êi thiÕu n÷ Êy suy nghÜ thiªn vÒ nh÷ng yÕu tè, ®iÒu kiÖn vËt chÊt nh− bao con ng−êi b×nh th−êng kh¸c vµ kh«ng ®Õn møc th¸i qu¸. §äc toµn bµi ca dao ng¾n trªn ®©y th× thÊy t×nh yªu th−¬ng cña ng−êi con g¸i dµnh cho ý trung nh©n cña m×nh lµ kh«n cïng. C« kh¸c h¼n víi mét ng−êi cïng giíi trong bµi d©n ca ®Ò cËp tiÕp theo ®©y. "Trai lµng ë ho¸ cßn ®«ng / Cí sao em l¹i lÊy chång ngô c− / Ngô c− cã thãc cho vay / Cã lôa b¸n ®Çy, em lÊy ngô c−" [1, tr.703]. H¹nh phóc, h«n nh©n theo n÷ nh©n vËt ®−îc gäi mét c¸ch tr×u mÕn lµ "em" vµ tù x−ng còng b»ng "em" ë ®Êy lµ sù suy nghÜ qu¸ nÆng vÒ vËt chÊt, ngoµi vËt chÊt ra, kh«ng cßn cã nhu cÇu, ®ßi hái g× kh¸c.

H¹nh phóc, h«n nh©n cña con ng−êi cßn ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷ vµ ca dao ViÖt Nam tr×nh bµy lµ mét sù suy xÐt cña lý trÝ tá ra coi träng phÈm chÊt trÝ tuÖ. "Thµ r»ng lµm lÏ thø m−êi, cßn h¬n chÝnh thÊt nh÷ng ng−êi ®Çn ngu" [1, tr.141]. Trong chÕ ®é cò, lµm lÏ (lµm vî lÏ, tøc lµ lÊy chång mµ ng−êi chång ®ã ®· cã vî chÝnh thøc, thËm chÝ ®· cã vî lÏ råi) mét, hai ng−êi ®· ph¶i chÞu cùc khæ rÊt nhiÒu. Ngay c¶ n÷ thi sÜ Hå Xu©n H−¬ng tµi hoa, cã ng−êi t«n vinh, coi lµ "bµ chóa th¬ n«m" [50, tr.183] cña d©n téc ta, thÕ nh−ng trong cuéc ®êi riªng

117

t− gÆp b−íc kh«ng may, ph¶i h¬n mét lÇn lµm lÏ vµ còng ph¶i chÞu phiÒn hµ, thua thiÖt nh− bao ng−êi phô n÷ kh¸c, ®Õn nçi bµ ph¶i h¹ bót: "ChÐm cha c¸i

kiÕp lÊy chång chung" [81, tr.34]. ë giai ®o¹n lÞch sö ®ang xÐt, lµm lÏ mét vµi

ng−êi ®· qu¸ khèn khæ, lµm lÏ nhiÒu ng−êi hơn th× cµng thêm ®au th−¬ng. Êy

vËy mµ trong viÖc kiÕm t×m h¹nh phóc, h«n nh©n, chÞ em phô n÷ ViÖt Nam, b»ng sù ph¸n xö cña lý trÝ, cã sù c©n nh¾c, chän lùa vÉn ®i ®Õn quyÕt ®Þnh ph¶i t×m ng−êi b¹n tr¨m n¨m lµ ng−êi cã phÈm chÊt trÝ tuÖ, cho dï ph¶i lµm lÏ ®Õn

Ng−êi ®Çn ngu, nÕu kh«ng sím ®−îc gi¸o dôc, c¶i ®æi theo chiÒu h−íng tÝch cùc th× kh«ng chØ c¸ nh©n anh ta th«i, mµ cßn c¶ nh÷ng ng−êi th©n, cã liªn quan ph¶i chÞu nçi khæ, phiÒn to¸i do nhËn thøc thiÕu chÝnh x¸c dÉn ®Õn hµnh ®éng sai lÇm g©y nªn hËu ho¹ ®¸ng tiÕc. Nh÷ng ng−êi nµy th−êng lo sî c¸i kh«ng ®¸ng lo sî, quan t©m c¸i kh«ng ®¸ng quan t©m, ca ngîi c¸i kh«ng ®¸ng ca ngîi, thËm chÝ lµ ca ngîi c¸i cÇn phª ph¸n, vµ v× thÕ, nh÷ng vÊn ®Ò, vô viÖc ®¸ng lÏ ra ph¶i ®−îc tËp trung nhiÒu thêi gian, c«ng søc ®Ó hoµn thµnh th× l¹i Ýt hoÆc

kh«ng chó ý, v.v.. Hä hay chó träng nh÷ng g× nhá nhÆt, kh«ng ®¸ng kÓ, cßn nh÷ng viÖc quan yÕu th× th−êng l·ng quªn, kh«ng ®èi xö ®óng møc mét c¸ch tù gi¸c. ChØ dÉn gi¶i s¬ qua nh− vËy còng ®· thÊy ®−îc c©u tôc ng÷ trªn kh¼ng ®Þnh h¹nh phóc, h«n nh©n cÇn ph¶i c©n nh¾c, lùa chän ng−êi cã phÈm chÊt trÝ tuÖ lµ mét sù kh¸i qu¸t, rót ra tõ cuéc sèng vµ mang gi¸ trÞ hiÖn thùc. C©u ca

dao ViÖt Nam sau ®©y còng hµm chøa ý nghÜa t−¬ng tù nh− c©u tôc ng÷ võa ph©n tÝch, b×nh luËn: "X−a nay nh÷ng b¹n m¸ hång / Thµ hÇu qu©n tö h¬n chång ®Çn ngu" [1, tr.309]. Néi dung, ý t−ëng c©u triÕt luËn Êy ®−îc diÔn ®¹t rÊt

râ: tõ x−a ®Õn b©y giê, nh÷ng ng−êi con g¸i, phô n÷ ("b¹n m¸ hång") trong viÖc x©y dùng, t×m h¹nh phóc cho m×nh, lu«n chó träng ng−êi cã phÈm chÊt trÝ tuÖ, v× thÕ, thµ hÇu h¹, phôc vô qu©n tö (tøc ng−êi cã hiÓu biÕt réng, tµi trÝ, th«ng minh) cßn h¬n lÊy chång ®Çn ngu, ¨n kh«ng nªn ®äi, nãi ch¼ng thµnh lêi, diÔn ®¹t kh«ng tho¸t, râ ý, lµm viÖc g× còng kh«ng ra ng« ra khoai, ®Õn ®Çu ®Õn ®òa,

vµ cßn lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n, thñ ph¹m sinh ra Ýt hoÆc nhiÒu ®øa con ngu ®Çn nh− anh ta, gãp phÇn ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn cña x· héi, cña c¶ d©n téc, ®Êt n−íc.

H¹nh phóc, t×nh yªu, h«n nh©n cña con ng−êi, theo nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam, cßn lµ vÊn ®Ò cÇn cã sù quyÕt ®o¸n, tøc lµ

118

ph¶i tù quyÕt ®Þnh m¹nh b¹o, døt kho¸t, kh«ng do dù, kh«ng sî h·i. T¸c gi¶ c©u ca dao sau ®©y ®· lµm lêi cho mét c« g¸i nãi víi ng−êi yªu ®Ó kh¼ng ®Þnh trong viÖc x©y dùng h¹nh phóc, h«n nh©n cÇn cã sù nç lùc kh¾c phôc v−ît qua c¶nh nghÌo, khã kh¨n vÒ vËt chÊt cña ng−êi yªu: " Chµng vÒ cho thiÕp vÒ cïng / §ãi no thiÕp chÞu, l¹nh lïng cã ®«i" [1, tr.252]. C©u ca dao

"Mét hµng tre, ba b¶y hµng tre / §Ñp duyªn th× lÊy, chí nghe hä hµng" [1, tr.524] l−u ý, nh¾c nhë nam n÷ thanh niªn ViÖt Nam ph¶i biÕt g¹t bá nh÷ng lêi gãp ý kh«ng mang tÝnh x©y dùng cña nhiÒu ng−êi néi, ngo¹i, gÇn, xa ®Ó tù ®Þnh liÖu viÖc h¹nh phóc, h«n nh©n cña m×nh. Trong kho tµng ca dao cña d©n téc, c©u triÕt luËn sau ®©y thÓ hiÖn rÊt m¹nh vµ râ tÝnh quyÕt ®o¸n cña

Nam: "Tr¨m n¨m, tr¨m tuæi, tr¨m chång / §Ñp duyªn th× lÊy ch¼ng «ng t¬

hång nµo xe" [1, tr.705]. H¬n n÷a, nã cßn ph¶n ®èi thuyÕt tiÒn ®Þnh, quan niÖm duy t©m, phi lý cho r»ng vÊn ®Ò h¹nh phóc, cuéc sèng vî chång cña

mäi ng−êi ®· ®−îc trêi ®Þnh tr−íc råi, chóng ta chØ cßn cã viÖc thùc hiÖn, kh«ng thÓ c−ìng l¹i ®−îc. Nh÷ng ng−êi theo quan niÖm tiÒn ®Þnh, duy t©m ®· dùng lªn giai tho¹i "L·o NguyÖt" («ng giµ ®äc s¸ch d−íi ®ªm tr¨ng), "chØ th¾m", "chØ hång", v.v. cã søc hÊp dÉn l«i cuèn ng−êi ®äc vµ nghe ®Õn møc diÖu kú ®Ó võa tuyªn truyÒn, võa b¶o vÖ lý luËn cho r»ng viÖc h«n nh©n lµ do

tiÒn ®Þnh xem ra rÊt phi lý nh−ng kh«ng dÔ g× b¸c bá ®−îc. B»ng søc m¹nh cña h×nh t−îng vµ ®iÓn h×nh ho¸ trong x©y dùng, kh¾c ho¹ nh©n vËt cña nghÖ thuËt, giai tho¹i nãi vÒ chµng nho sÜ Vi Cè, ®êi §−êng ë Trung Quèc, kÕt

duyªn víi c« g¸i con nhµ nghÌo ph¶i ®i ¨n xin, sau ®−îc quan tÓ t−íng ®em vÒ nu«i d−ìng, cho ¨n häc tö tÕ, ®· tõng gãp phÇn tuyªn truyÒn, qu¶ng b¸ quan niÖm duy t©m, thuyÕt cho r»ng h¹nh phóc, h«n nh©n lµ do t¹o hãa s¾p ®Æt, con ng−êi ph¶i chÊp nhËn cho dï cã c¶m thÊy v« lý ®Õn mÊy.

nµo xe"), chóng ta thÊy t¸c gi¶ cña nã còng nh− nhiÒu phô n÷ ViÖt Nam cã t− t−ëng, tinh thÇn tù do lµnh m¹nh ®· chøng tá trong viÖc ®i ®Õn h¹nh phóc, h«n nh©n rÊt cÇn mét sù quyÕt ®o¸n, kiªn quyÕt chèng quan niÖm duy t©m, tiÒn ®Þnh.

Trong cuéc sèng ®êi th−êng, hÇu nh− ai còng ph¶i ®èi mÆt, ®Ó t©m vµo nh÷ng chuyÖn kinh tÕ, tiÒn b¹c. Kh«ng nh− thÕ th× lµm sao con ng−êi cã thÓ

tån t¹i vµ lao ®éng s¸ng t¹o ®−îc. Nh−ng trªn thùc tÕ kh«ng Ýt ng−êi ®· lo l¾ng ®Õn møc qu¸ ®¸ng vÒ c¶nh nghÌo khã, thiÕu thèn vËt chÊt, ¶nh h−ëng

119

xÊu ®Õn kÕt qu¶ c«ng viÖc cña m×nh. Bëi thÕ, trong t×nh yªu ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc, t¸c gi¶ d©n ca ViÖt Nam ®· cã nh÷ng c©u triÕt luËn: "Ph¶i duyªn ph¶i kiÕp th× theo / LÊy t«i chí qu¶n khã nghÌo lµm chi / Chóng t«i ®©y qu©n tö nhÊt th× / §Ñp duyªn cø lÊy lo g× mµ lo / §«i ta ®· trãt hÑn hß / §Ñp duyªn cø lÊy chí lo b¹c tiÒn" [96, tr.140]. Bµi h¸t d©n gian nµy nh¾c nhë c¸c chµng

b¨n kho¨n, mµ ph¶i quyÕt ®o¸n, øng xö, gi¶i quyÕt nhanh trong suy nghÜ vµ b»ng hµnh ®éng vÒ gia c¶nh nghÌo, cßn thiÕu tiÒn b¹c, nÕu kh«ng th× ®iÒu may m¾n, tèt lµnh cña hä sÏ kh«ng thµnh hiÖn thùc. TriÕt lý vµ t¸c phÈm nghÖ thuËt d©n gian Êy, xem ra lµ mang ý nghÜa thiÕt thùc vµ tÝnh gi¸o dôc.

4.1.3. H¹nh phóc, vÊn ®Ò ®ßi hái chñ thÓ ph¶i n¨ng ®éng vµ tù b¶o vÖ

Bµn luËn vÒ h¹nh phóc, nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®· nhÊn m¹nh ®ã lµ vÊn ®Ò ®ßi hái chñ thÓ ph¶i n¨ng ®éng. Chñ thÓ nãi ë ®©y

lµ con ng−êi cã ý thøc vµ b»ng viÖc lµm thùc tÕ sÏ c¶i t¹o, biÕn ®æi m«i tr−êng, hoµn c¶nh theo h−íng ®em l¹i lîi Ých cho m×nh.

Mét trong nh÷ng biÓu hiÖn n¨ng ®éng cña con ng−êi trong tr−êng hîp cô thÓ nµy vµ theo sù gi¶i tr×nh trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam lµ ph¶i biÕt kh¾c phôc khã kh¨n ®Ó ®i ®Õn h¹nh phóc, h«n nh©n. "Ró, rõng, nói, ®éng, ®Ìo, tru«ng / Ngµn xanh c¸ch trë, mÊy luång còng theo / BÓ, hå, khe, hãi, l¹ch rµo / S«ng s©u n−íc léi, −íc ao kÕt nguyÒn" [96, tr.672]. §Êy lµ bµi d©n ca cã ng«n tõ, ©m h−ëng g©y Ên t−îng, t¸c ®éng m¹nh cho ng−êi ®äc vµ chuyÓn t¶i ®−îc ý tø, néi dung gåm biÕt bao khã kh¨n, trë ng¹i vÒ kh«ng gian, hoµn c¶nh ®Þa lý trªn con ®−êng ®i ®Õn t×nh yªu, chuÈn bÞ cho h«n nh©n, h¹nh phóc cña tuæi trÎ.

Hai c©u ca dao sau nãi ®Õn nh÷ng khã kh¨n thuÇn tóy vÒ hoµn c¶nh ®Þa lý (nói, s«ng, ®Ìo cao c¸ch trë) ®ßi hái nh÷ng b¹n trÎ nÕu muèn ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc th× ph¶i kh¾c phôc, v−ît qua cho b»ng ®−îc: "Ta ®· yªu nhau tam tø nói còng trÌo / ThÊt b¸t giang còng léi, tam thËp lôc ®Ìo còng qua" [1, tr.728].

nh÷ng khã kh¨n nh− ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®· ®Ò cËp vµ bµn luËn s¬ bé ë trªn. Cßn kh«ng Ýt trë ng¹i kh¸c, ch¼ng h¹n, c¶nh nghÌo tóng. VÒ vÊn ®Ò nµy, nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· triÕt lý, khuyªn nhñ, chØ

dÉn cho con ng−êi ph¶i kh¾c phôc chø kh«ng ®Çu hµng hoµn c¶nh ®Ó ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc. ThÝ dô, hai c©u ca dao sau: "Chim kh«n ®õng nÖ kiÓng

120

tµn / G¸i kh«n ®õng thÊy trai c¬ hµn mµ xa" [1, tr.263]. Trong ®êi sèng x· héi

®· cã biÕt bao nam n÷ thanh niªn sau một thời gian quan hÖ t×nh yªu rồi ®i

kinh tÕ khã kh¨n. Nh÷ng ng−êi nh− thÕ, hoÆc lµ chÞu ¶nh h−ëng, hoÆc lµ cã sù ®ång c¶m víi néi dung, t− t−ëng triÕt lý nh©n sinh cña cha «ng chóng ta ®−îc

nghÜa víi hä, cµng kh«ng c¶m ho¸ ®−îc hä.

Trong viÖc x©y dùng h¹nh phóc trªn c¬ së t×nh yªu, h«n nh©n cña nam n÷ thanh niªn, theo sù tr×nh bµy cña t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam,

th× ngoµi nh÷ng khã kh¨n ph¶i v−ît qua vÒ hoµn c¶nh ®Þa lý, kinh tÕ, cßn cã

trë ng¹i phiÒn hµ kh¸c, ®ã lµ cha mÑ giµ kỹ tÝnh khã chiÒu cña ng−êi yªu.

Thùc tÕ ®ã tuy kh«ng ph¶i lµ phæ biÕn nh−ng còng thÊy tương đối nhiều trong

®êi sèng x· héi vèn rÊt phong phó, ®a d¹ng vµ phøc t¹p. §Ó ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc, nh÷ng chµng trai, c« g¸i ViÖt Nam ph¶i b»ng nhiÒu ph−¬ng thøc kh¾c phôc cho ®−îc khã kh¨n ®ã. Bµi ca dao sau diÔn t¶ sù lo phiÒn trong x©y dùng h¹nh phóc, h«n nh©n cña m×nh vµ sù quyÕt t©m v−ît qua ®−îc trë ng¹i nãi trªn víi môc ®Ých lµm cho ®iÒu may m¾n, tèt lµnh mµ c« mong −íc thµnh hiÖn thùc: "N−íc lªn lai l¸ng v−ên d©u / Nhµ anh ba cha b¶y mÑ, biÕt ®©u em chiÒu? / Quý hå anh cã lßng yªu / Ba cha b¶y mÑ em chiÒu còng xong" [1, tr.590]. Hai c©u ®Çu cña t¸c phÈm ca dao Êy ghi l¹i nçi b¨n kho¨n cña chµng trai vÒ hoµn c¶nh gia ®×nh phøc t¹p cña anh. Ngoµi cha hoÆc mÑ ®Î, ch¾c lµ anh cßn cã bè d−îng hoÆc d× ghÎ (?). Anh th−¬ng vµ lo cho ng−êi yªu kh«ng biÕt cã sèng víi anh trong mét gia ®×nh nh− vËy ®−îc kh«ng. Hai c©u cuèi

trong t¸c phÈm ®· dÉn lµ lêi kh¼ng ®Þnh, kh«ng hÒ do dù cña ng−êi con g¸i

yªu anh. Thiếu nữ ấy qu¶ quyÕt chØ cÇn ý trung nhân có tình thương yêu, c« sÏ

kh¸ nhiÒu khã kh¨n, trë ng¹i ®ßi hái c¸c chñ thÓ ph¶i b»ng hµnh ®éng tích cực

Trong kho tµng ca dao ViÖt Nam cßn cã nhiÒu c©u triÕt luËn chøng tá t¸c gi¶ cña nã quan niÖm h¹nh phóc lµ vÊn ®Ò ®ßi hái con ng−êi ph¶i chñ ®éng chuÈn bÞ vµ t¸c thµnh ®iÒu may m¾n, tèt lµnh ®ã.

121

Hä Ch©u vµ hä TrÇn ë Trung Quèc ngµy x−a ®êi ®êi g¶ con cho nhau. V× thÕ, trong nhiÒu nguån tµi liÖu v¨n häc, x· héi häc, hai ch÷ Ch©u - TrÇn ®−îc dïng ®Ó chØ vÊn ®Ò h¹nh phóc, h«n nh©n. M−în tÝch nµy, t¸c gi¶ d©n ca ViÖt Nam viÕt lêi bµi h¸t ¶ ®µo, trong ®ã cã ®o¹n: "Con chim kh«n chÕt mÖt v× måi / Nã kªu rÐo r¾t ghÑo ng−êi t×nh nh©n / §«i ta ®· quyÕt Ch©u - TrÇn" [96, tr.387].

t−ëng, quan ®iÓm cña m×nh: h¹nh phóc, h«n nh©n lµ vÊn ®Ò ®ßi hái chñ thÓ cña nã ph¶i tù m×nh chuÈn bÞ, quyÕt t©m vÒ mÆt ý thøc, t×nh c¶m. VÉn theo t¸c gi¶ vµ kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam th× ®Ó cã h¹nh phóc, h«n nh©n, con ng−êi kh«ng chØ cÇn chñ ®éng vÒ tinh thÇn, mµ cßn ph¶i b»ng hµnh ®éng, viÖc lµm thiÕt yÕu n÷a. NhiÒu c©u, ®o¹n, bµi ca dao, d©n ca sau ®©y thÓ hiÖn triÕt lý ®ã: "Chim kh«n ®Ëu nãc nhµ quan / Trai kh«n t×m vî, g¸i ngoan t×m chång" [1, tr.309]; "V¸c chu«ng ®i ®¸nh n−íc ng−êi / ¤m gµ ®i chäi nh÷ng n¬i anh hïng / Anh ®i t×m vî qua s«ng / Em ®ang t×m chång gÆp ®−îc anh ®©y" [96, tr.654]; "§«i ta nh− sîi xe ba / ThÇy mÑ xe Ýt th× ta xe nhiÒu / §«i ta nh− chØ xe n¨m / ThÇy mÑ xe Ýt ta cÇm ta xe" [1, tr.401]; "Anh vÒ mua gç ®ãng gi−êng / Mua tre lµm v¹c, mua luång lµm song / Mua thªm ®«i chiÕu, cç mµn / Råi ra em vî anh chång míi nªn" [96, tr.585]. Qua nh÷ng c©u triÕt luËn trªn, ng−êi ®äc, t×m hiÓu, häc tËp tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· c¶m nhËn ®−îc mét quan niÖm míi tiÕn bé vÒ h¹nh phóc cña «ng cha ta, cña nh÷ng thÕ hÖ tr−íc chóng ta, cô thÓ lµ ph¶i cã sù chuÈn bÞ tÝch cùc cho niÒm vui lín cña m×nh

®©y, ®Ó ®i ®Õn h¹nh phóc, h«n nh©n th× kh«ng chØ cã nam giíi, nh÷ng chµng trai míi tù gi¸c xóc tiÕn nhiÒu c«ng viÖc thiÕt yÕu, mµ c¶ ph¸i ®Ñp, nh÷ng giai nh©n, thiÕu n÷ ViÖt Nam tõ trong lÞch sö, truyÒn thèng còng cïng quan t©m, lo l¾ng vµ hµnh ®éng nh− ng−êi yªu cña m×nh. Khi tr×nh bµy, thÓ hiÖn nh÷ng triÕt lý tiÕn bé nµy vÒ h¹nh phóc, h«n nh©n, c¸c t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt

Nam tá ra cã ý thøc, hoÆc v« h×nh trung, ®Ýnh chÝnh nh÷ng quan ®iÓm cæ hñ, lçi thêi, rÊt phi lý nh−ng ®· tån t¹i trong lÞch sö t− t−ëng còng nh− t¹i ®êi sèng x· héi cña d©n téc ta ®¹i thÓ nh− "Tr©u t×m cäc, chø cäc kh«ng t×m tr©u" [1,

tr.158], nghÜa lµ vÊn ®Ò, c«ng viÖc vÒ h¹nh phóc, h«n nh©n, chØ cã ng−êi con trai ®ãng vai trß chñ ®éng, tÝch cùc, cßn c¸c thiÕu n÷ kh«ng lµm gièng ng−êi

con trai, vµ nÕu ch¨m lo nh− vậy th× bÞ d− luËn cho lµ ng−îc ®êi, v« lý, thËm

chÝ, chÕ giÔu, phª ph¸n, chØ trÝch gay g¾t.

122

NhiÒu t¸c phÈm ca dao, d©n ca ViÖt Nam chøa ®ùng triÕt lý vÒ h¹nh phóc, h«n nh©n, ®ã lµ vÊn ®Ò ®ßi hái chñ thÓ ph¶i biÕt b¶o vÖ b»ng nhiÒu

ng−êi vî dµnh cho chång: "Chång em ¸o r¸ch em th−¬ng, chång ng−êi ¸o

gÊm x«ng h−¬ng mÆc ng−êi" [1, tr.45], "Chång ta ¸o r¸ch ta th−¬ng / Chång ng−êi ¸o gÊm x«ng h−¬ng mÆc ng−êi" [85, tr.395-396]. §äc nh÷ng c©u tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam nµy, tin r»ng, nh÷ng nam giíi, nh÷ng ng−êi ®· tõng lµm chång vµ ch−a lµm chång, sÏ lµm chång ®Òu xóc ®éng vÒ t×nh th−¬ng cña nh÷ng ng−êi vî, phô n÷ ViÖt Nam dµnh cho chång, vµ v× thÕ, c¸c chµng trai,

ng−êi chång nÕu lµ ng−êi sèng nghÜa t×nh th× sÏ cµng thªm quý mÕn th−¬ng yªu vî, cã ý thøc vµ viÖc lµm thùc tÕ h¬n ®Ó x©y dùng h¹nh phóc h«n nh©n bÒn v÷ng. Xem thÕ, t×nh th−¬ng cña ng−êi vî ®−îc ghi l¹i trong c©u triÕt luËn trªn cã søc m¹nh thËt diÖu kú. Tin r»ng, søc m¹nh tuyÖt vêi, lý t−ëng ®ã ®· vµ cßn cã t¸c dông b¶o vÖ h¹nh phóc, h«n nh©n cña biÕt bao cÆp vî chång, gia ®×nh. Mong r»ng, tÊt c¶ nam thanh niªn, thuéc ph¸i m¹nh, khi ®−îc ng−êi b¹n ®êi dµnh cho t×nh yªu th−¬ng th× kh«ng ®−îc phô b¹c vµ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ®Òn ®¸p, b¶o vÖ h¹nh phóc, h«n nh©n cña m×nh.

Theo sù tr×nh bµy cña t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam th× cßn cã thÓ b¶o vÖ, gi÷ g×n h¹nh phóc, h«n nh©n b»ng c¸ch øng xö, hµnh ®éng ®óng møc, hîp lý cña con ng−êi. Minh chøng cho ®iÒu ®ã lµ nh÷ng c©u sau ®©y trong t¸c phÈm b×nh d©n nãi trªn: "Chång giËn th× vî bít lêi / C¬m s«i löa nhá kh«ng r¬i hét nµo" [96, tr.833], "Chång tíi vî lui, chång hoµ vî thuËn" [21, tr.181]. NÕu hµnh ®éng theo ph−¬ng ch©m nµy th× tin r»ng ®ã lµ mét trong nh÷ng c¸ch thøc b¶o vÖ h¹nh phóc gia ®×nh mét c¸ch h÷u hiÖu. Trong cuéc sèng hiÖn thùc, h»ng ngµy, nhiÒu cÆp vî chång, gia ®×nh khã tr¸nh khái m©u thuÉn, bÊt b×nh. §ã lµ chuyÖn th−êng thÊy trong mçi gia ®×nh, xãm th«n, ®−êng phè. Nh−ng, nã sÏ trë nªn kh«ng b×nh th−êng nÕu nh− nh÷ng chñ nh©n ë ®Êy l¹i kh«ng biÕt xö lý sao cho phï hîp ®Ó ®−îc kÕt qu¶ kh¶ quan nhÊt theo chØ dÉn cña cha «ng chóng ta trong kho tµng t¸c phÈm d©n gian. RÊt tiÕc cho

c¨ng th¼ng, nh−ng do kh«ng khÐo øng xö, gi¶i quyÕt, muèn lín tiÕng cho h¶ giËn, v¬i bùc béi, v« t×nh ®· xóc ph¹m, danh dù cña vî (hoÆc chång) nªn ®· lµm t¨ng thªm sù xung kh¾c, dÉn ®Õn tan vì h¹nh phóc, cuéc sèng h«n nh©n kh¸ mü m·n cña m×nh. V× thÕ, mong r»ng ph−¬ng ch©m hµnh ®éng, còng lµ

123

lêi chØ gi¸o cña cha «ng ta ®· trÝch dÉn trªn ®©y ®−îc nhiÒu líp ng−êi ViÖt Nam h«m nay vµ mai sau l−u t©m, qu¸n triÖt ®Ó gãp phÇn gi÷ g×n h¹nh phóc, h«n nh©n, tr¸nh ®æ vì, mÊt m¸t nh÷ng g× cÇn ph¶i b¶o vÖ, n©ng niu, tr©n träng cña b¶n th©n vµ nh÷ng ng−êi ®· tõng ®ång cam céng khæ víi m×nh, yªu th−¬ng m×nh.

Trong t¸c phÈm tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, ®éc gi¶ nãi chung cßn thÊy nh÷ng triÕt lý vÒ mét ph−¬ng thøc b¶o vÖ h¹nh phóc, h«n nh©n, t×nh yªu cña con ng−êi, cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ kiªn quyÕt, m¹nh mÏ vµ chøng tá mét quan niÖm mang tÝnh phæ biÕn cña nh©n lo¹i. Chóng ta cïng ®äc vµ suy ngÉm ®o¹n ca dao nµy: "Con cß tr¾ng tî (gièng - ng−êi trÝch) nh− v«i / Ai muèn lµm bÐ (vî lÏ - ng−êi trÝch) cha t«i th× vÒ / MÑ t«i ch¼ng ®¸nh ch¼ng chª / Mµi dao

quan ®iÓm ®ång t×nh, b¶o vÖ h¹nh phóc, t×nh yªu, h«n nh©n tiÕn bé mét vî mét chång vµ ph¶n ®èi kÞch liÖt nh÷ng ai vi ph¹m ®iÒu ®ã. Chóng ta ®· vµ ®ang thùc hiÖn chÝnh s¸ch h«n nh©n mét vî mét chång, v× thÕ kh«ng cã lý do g× ®Ó kh«ng ®ång t×nh víi chñ tr−¬ng ph¶n ®èi, cho dï lµ ®Õn møc d÷ déi nh÷ng hµnh ®éng,

viÖc lµm vi ph¹m chÝnh s¸ch ®ã. Lóc nµy x©y dùng h¹nh phóc gia ®×nh vµ thùc hiÖn chÕ ®é h«n nh©n mét vî mét chång lµ chÊp hµnh nghiªm tóc ®−êng lèi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc; lµm ng−îc trë l¹i lµ ®ång t×nh víi c¸i sai, víi nh÷ng ai ®· v« t×nh hoÆc cã ý thøc chèng ®−êng lèi, chÝnh s¸ch phï hîp víi nguyÖn väng cña ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n, víi t− t−ëng tiÕn bé cña thêi ®¹i, lµ tham « trong t×nh c¶m, lµ hµnh ®éng téi ¸c, lµm tæn th−¬ng t×nh c¶m, t×nh yªu, lµ ph¸ vì h¹nh phóc cña ng−êi kh¸c. LËp luËn vµ t− duy theo h−íng Êy th× thÊy triÕt lý d©n gian thÓ hiÖn qua mÊy c©u ca dao ®−îc trÝch dÉn ë trªn,

ngoµi ý nghÜa, gi¸ trÞ nh− ®· bµn, cßn mang tÝnh thêi sù chÝnh trÞ n÷a.

Trªn ®©y tr×nh bµy nh÷ng quan ®iÓm, t− t−ëng cã thÓ nãi lµ hîp lý trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam vÒ h¹nh phóc cña con ng−êi. Nh−ng, trong kho tµng s¸ng t¸c Êy cßn cã nhiÒu c©u triÕt luËn gi¶i thÝch h¹nh phóc nãi chung cña con ng−êi mét c¸ch bÊt cËp.

Kh«ng Ýt c©u tôc ng÷, bµi ca dao ViÖt Nam tr×nh bµy h¹nh phóc cña con ng−êi nh− mét sù ngÉu nhiªn, nã ë ®©u ®Õn, nã ®i, nã thay thÕ hoÆc nh−êng chç cho c¸i ®èi lËp víi nã, v.v. còng kh«ng thÓ biÕt, con ng−êi kh«ng nªn bá c«ng søc ra t×m kiÕm mµ lµm g×. §©y lµ mét hÖ c©u triÕt luËn trong kho tµng tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam víi ©m h−ëng ®−îm nçi buån vµ

124

lµm xóc ®éng ng−êi ®äc vÒ ®iÒu ®ã: "... biÕt phóc ®©u mµ t×m", "... biÕt phóc ®©u mµ cÇu", "Cã phóc lµ nµng d©u, v« phóc lµ c¸i b¸o", "Cã phóc tróc ho¸ long", "Th©n em nh− giÕng gi÷a ®µng / Ng−êi kh«n röa mÆt, ng−êi phµm röa ch©n", "Th©n g¸i nh− h¹t m−a sa / Giät r¬i xuèng giÕng, giät ra bªn ®−êng" [1, tr.30, 50, 660].

Trong kho tµng ®ang ®−îc kh¶o s¸t t¹i ®©y cßn cã nhiÒu t¸c phÈm kh¸c bµn luËn vÒ h¹nh phóc mét c¸ch duy t©m, cho r»ng ®iÒu ®ã lµ do sè phËn, tiÒn ®Þnh. "Sè giµu tay tr¾ng (hoÆc lÊy khã) còng giµu", "Sè giµu ®em ®Õn döng d−ng, lä lµ con m¾t tr¸o tr−ng míi giµu", "Sè giµu trång lau ra mÝa" [1, tr.137]

tiªu cùc, bëi v× cßn cã chØ gi¸o, nh¾c nhë con ng−êi kh«ng ®−îc, kh«ng nªn

hµnh ®éng lµm giµu mét c¸ch phi ph¸p b»ng c¸ch tham «, trém c¾p, v.v.. Nh−ng, râ rµng lµ néi dung, t− t−ëng chñ ®¹o trong mçi c©u triÕt luËn Êy ®· nh− lµ xui b¶o ng−êi ta kh«ng cÇn cã ý chÝ vµ hµnh ®éng lµm giµu chÝnh ®¸ng. VÒ h¹nh phóc, h«n nh©n, trong t¸c phÈm ca dao, d©n ca ViÖt Nam còng cã nh÷ng triÕt lý duy t©m, ®Þnh mÖnh. Ch¼ng h¹n mÊy c©u ca dao nµy: "Mµn

rång mét bøc gi¨ng ngang / T«i víi m×nh trêi ®Þnh, tam cang ngò th−êng / M×nh vÒ th−a l¹i thung ®−êng / Qua ®©y g¸ nghÜa cang th−êng víi em" [1, tr.531]. §o¹n d©n ca (h¸t ¶ ®µo) sau ®©y lµ mét thÝ dô kh¸c: "V× ®©u nªn lÊy ®−îc nhau? NÕu kh«ng duyªn nî cã ®©u thÕ nµy ? §«i ta nay gÆp nhau ®©y, ba sinh ©u h¼n nî nµy ch¼ng kh«ng ?" [96, tr.388].

Nh− thÕ lµ, ngoµi tr×nh bµy, gi¶i thÝch nh÷ng quan niÖm, hµnh ®éng, viÖc lµm cã lý vÒ h¹nh phóc cña con ng−êi th× tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn cã nh÷ng c©u triÕt luËn mang tÝnh ngÉu nhiªn, duy t©m, ®Þnh mÖnh

vÒ ®iÒu may m¾n, tèt lµnh cña nh©n d©n ®−îc ghi l¹i còng trong kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn. §iÒu ®ã chøng tá vÊn ®Ò h¹nh phóc ®−îc c¸c t¸c gi¶ b×nh d©n nh×n nhËn, c¾t nghÜa kh¸ ®Çy ®ñ, chi tiÕt, vµ thËt sù lµ ®èi t−îng kh¶o s¸t cã néi dung phong phó, phøc t¹p nh− chÝnh cuéc sèng cña con ng−êi.

Nh÷ng ®iÒu ®· bµn luËn trªn ®©y vÒ sù gi¶i tr×nh h¹nh phóc cña con ng−êi trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, tùu trung, lµm næi bËt hai lo¹i quan

träng ®ã thuéc ®êi sèng x· héi. Tøc lµ cã nhiÒu c¸ch hiÓu thõa nhËn vÊn ®Ò mang tªn h¹nh phóc cña con ng−êi. Nh−ng, trong nh©n d©n, cßn cã lèi lËp luËn, t− duy kh¸c theo mét triÕt thuyÕt nµo ®Êy, thÓ hiÖn t©m tr¹ng, t− t−ëng, t×nh c¶m ch¸n

125

ch−êng, ®i ®Õn phñ nhËn c¸i gäi lµ h¹nh phóc h«n nh©n. Cã thÓ lÊy ®o¹n ca dao sau lµm thÝ dô ®iÓn h×nh cho quan niÖm ®ã: "Chång g× anh, vî g× t«i / Ch¼ng qua lµ c¸i nî ®êi chi ®©y / Mçi ng−êi mét nî cÇm tay / §êi x−a nî vî, ®êi nay nî chång" [1, tr.314]. Lèi lËp luËn vµ c¸ch hiÓu nµy cho r»ng, h¹nh phóc, h«n nh©n hoµn toµn kh«ng cã, cuéc sèng vî chång chØ lµ mãn nî ph¶i tr¶, nçi khæ ph¶i chÞu

®ùng trong cuéc ®êi cña mçi c¸ nh©n. VÒ vÊn ®Ò nµy, ë ®©y, xin chØ s¬ bé ®Ò cËp nh− thÕ. Nã sÏ ®−îc bµn luËn kü h¬n khi cã nhu cÇu vµ ®iÒu kiÖn.

Tãm l¹i, vÊn ®Ò h¹nh phóc ®−îc t¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam gi¶i tr×nh, c¾t nghÜa kh¸ râ vÒ nh÷ng biÓu hiÖn vµ d¹ng lý t−ëng cña nã, bµn luËn ®Ó ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh cã søc thuyÕt phôc r»ng, vÒ cuéc sèng h«n nh©n, gia ®×nh rÊt cÇn mét sù lùa chän, quyÕt ®o¸n, ®ßi hái chñ thÓ ph¶i cã tÝnh n¨ng ®éng kh¾c phôc khã kh¨n, tÝch cùc x©y ®¾p vµ biÕt c¸ch b¶o vÖ b»ng nhiÒu ph−¬ng thøc nh− dµnh cho nhau t×nh th−¬ng, tÕ nhÞ trong øng xö vµ cã th¸i ®é, hµnh ®éng m¹nh mÏ, kiªn quyÕt nÕu xÐt thÊy cÇn; nh÷ng quan niÖm mang tÝnh bÊt cËp, phi lý trong d©n gian vÒ h¹nh phóc còng ®−îc

4.2. quan niÖm vÒ bÊt h¹nh

§èi lËp víi h¹nh phóc - nh÷ng ®iÒu may m¾n, tèt lµnh - , ®ã lµ nçi bÊt h¹nh cña con ng−êi. BÊt h¹nh lµ tÊt c¶ nh÷ng g× ®èi lËp víi h¹nh phóc, v× thÕ, con ng−êi kh«ng h»ng mong muèn, nh−ng thùc tÕ ®· cho thÊy, nã cø ®Õn, hiÖn diÖn mét c¸ch th−êng xuyªn víi hÇu hÕt nh÷ng thµnh viªn trong x· héi còng

®éng ®óng møc, ®· tõng vµ s½n sµng cøu gióp ng−êi kh¸c, nh−ng l¹i gÆp hµnh vi ¸c ®éc, ph¶i ®au khæ, tæn thÊt mét c¸ch rÊt phi lý. Vµ thö hái cã mÊy ai tr¸nh ®−îc nh÷ng nçi bÊt h¹nh do kh¸ch quan hoÆc chñ quan, hoÆc bëi c¶ hai yÕu tè Êy, hoÆc tõ mét sù cè nµo ®ã g©y ra mµ c¸ nh©n ph¶i g¸nh chÞu cïng nhiÒu ng−êi th©n cña hä còng kh«ng thÓ lý gi¶i ®−îc trong kh«ng Ýt tr−êng hîp. Xem thÕ, bÊt h¹nh lµ vÊn ®Ò thuéc vÒ con ng−êi vµ rÊt phøc t¹p, khã gi¶i thÝch, chóng ta kh«ng mong muèn, nh−ng khã tr¸nh khái, v× vËy, cÇn t×m hiÓu ®Ó h¹n chÕ nã ®−îc nhiÒu nhÊt vµ còng lµ nh»m hiÓu râ vµ s©u s¾c h¬n vÊn ®Ò h¹nh phóc - mÆt ®èi lËp víi nh÷ng néi dung nghiªn cøu t¹i ®©y. Víi nhËn xÐt vµ suy nghÜ theo h−íng ®ã, c«ng viÖc t×m hiÓu tiÕp theo sÏ tËp trung bµn luËn sù gi¶i tr×nh bÊt h¹nh trong t¸c phÈm tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

126

Mét nçi bÊt h¹nh cña con ng−êi ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®Ò cËp, ®ã lµ t×nh yªu ®«i løa rÊt khã cã thÓ ®i ®Õn h«n nh©n

h¹nh phóc, tøc lµ kh«ng ®¹t tíi c¸i ®iÒu may m¾n tèt lµnh mµ hÇu nh− mäi

thµnh viªn b×nh th−êng trong x· héi ®Òu −íc nguyÖn, h¬n n÷a, cßn ®−îc h−ëng thô t¹i ®êi sèng hiÖn thùc. Nçi ®au buån nµy cña con ng−êi, theo kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn, do nhiÒu nguyªn nh©n. Ca dao ViÖt Nam tõng lµm xóc ®éng lßng ng−êi khi diÔn t¶ c¸i nghÌo, nçi lo phiÒn ®Õn cùc ®é cña bao chµng trai, c« g¸i ®ang yªu, mét t×nh yªu ch©n thËt, lµnh m¹nh, cã ý thøc ®i ®Õn h«n nh©n, nh−ng bÊt nh− ý. Ch¼ng h¹n, bµi ca dao ng¾n sau ®©y: "ThÊy anh em còng muèn theo / Em sî anh nghÌo anh b¸n em ®i / LÊy anh em biÕt ¨n g× / Léc s¾n th× ch¸t léc si th× giµ / LÊy anh kh«ng cöa kh«ng nhµ / Kh«ng cha

kh«ng mÑ biÕt lµ cËy ai" [1, tr.715]. Thi phẩm này đã được dẫn và phân tích

để đi đến khẳng định hạnh phúc là một sự lựa chọn, suy xét của lý trí ở tiết

trên. Tại đây, nó được tìm hiểu một khía cạnh khác: cái nghèo trong xã hội cũ

khiến cho tình yêu đôi lứa rất khó có thể đi đến hôn nhân hạnh phúc. Tõ ®Çu

®Õn hÕt t¸c phÈm nµy ®Òu lµ lêi cña ng−êi con g¸i. Qua béc b¹ch cña c«, ng−êi nghe hiÓu ®−îc thiÕu n÷ trong t¸c phÈm yªu thËt sù vµ muèn x©y dùng cuéc sèng h«n nh©n, h¹nh phóc víi mét chµng trai nghÌo khèn kh«ng cã g× ¨n, kh«ng cã nhµ ë, kh«ng cßn cha mÑ ®Ó n−¬ng nhê. Nçi khæ nµy, qu¶ thËt lµ ®iÒu bÊt h¹nh, lµ trë ng¹i lín trªn con ®−êng ®i ®Õn h«n nh©n cña c¶ chµng trai vµ c« g¸i trong bµi ca dao trªn. NÕu nh− c¶ hai b¹n trÎ kh¾c phôc ®−îc khã kh¨n ®ã th× h¹nh phóc sÏ mØm c−êi víi hä. Cßn nÕu kh«ng thÓ v−ît qua trë ng¹i Êy th× ®èi víi hä, h¹nh phóc chØ lµ lý t−ëng, m·i m·i ë trong m¬, chø kh«ng thÓ trë thµnh hiÖn thùc. §iÒu kh«ng may m¾n - sù nghÌo khã - nãi ë ®©y dÉu sao vÉn cßn kh¶ n¨ng ®−îc c¶i thiÖn sau khi c¶ chµng trai vµ c« g¸i trÎ b»ng trÝ tuÖ, khèi ãc th«ng minh vµ ®«i bµn tay lao ®éng cña m×nh cã sù quyÕt t©m, nç lùc lµm biÕn ®æi ®−îc hoµn c¶nh theo h−íng tiÕn bé. Lóc Êy, ch¾c ch¾n hä sÏ nªn vî nªn chång, h−ëng phóc mü m·n.

Nh−ng, cã c¸i nghÌo ®· hoµn toµn chÊm døt kh¶ n¨ng t×nh yªu ®i ®Õn

127

râ rµng, sù nghÌo tóng lµ nçi bÊt h¹nh, nã ®· lµm cho t×nh yªu cña nh÷ng ai ®ã ch¾c ch¾n kh«ng thÓ ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc.

BÊt h¹nh cña con ng−êi, cã tr−êng hîp cßn lµ do chÝnh anh (hay chÞ)

nµo ®Êy lì tay lµm điều gì đó lẽ ra kh«ng nªn thực thi, hoÆc trãt tiến hành mét

viÖc mµ m×nh kh«ng hÒ cã chñ ®Þnh. Các công việc bất như ý ấy còng ®−îc

luËn. Ch¼ng h¹n, bµi d©n ca Thanh Ho¸: "Trãt ®· lì mét n−íc cê / Anh cã th−¬ng xin h·y ®îi chê kiÕp sau / Giê ®©y chi kh¸c hoa rÇu / GiËn con b−ím b¹c ®Ó lì sÇu duyªn løa tr¨m n¨m" [96, tr.581]. VËy lµ, chØ v× mét viÖc lµm, hoÆc lÇm lì nhá còng trë thµnh nguyªn nh©n dÉn ®Õn bÊt h¹nh, sôp ®æ c¶ h¹nh phóc, h«n nh©n cña con ng−êi. Nh÷ng c©u ca dao "Khi x−a ngäc ë tay ta / V× ta chÓnh m¶ng, ngäc qua tay ng−êi", "Ngµy x−a ngäc ë tay ta / V× ta hê h÷ng ngäc sa tay ng−êi", "X−a kia ngäc ë tay ta / Bëi ta s¬ ý, ngäc ra tay ng−êi" [1, tr.579, 778] ®Òu cïng nhÊn m¹nh, ®Ó nh¾c nhë, c¶nh b¸o mäi ng−êi, cã khi

con ng−êi ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t, thËm chÝ còn tệ hại hơn thế, dẫn đến tình trạng đầy

nuối tiếc và nçi bÊt h¹nh.

BÊt h¹nh cã nh÷ng tr−êng hîp kh«ng ph¶i do nguyªn nh©n, lçi lÇm nh− ®· nãi ë trªn, mµ cã khi chØ lµ sù chËm trÔ, chïng ch×nh vÒ thêi gian. Tøc lµ mét nçi khæ, bÊt h¹nh lín cã thÓ n¶y sinh tõ lçi lÇm nhá. ThËt tiÕc! Cã nhiÒu c©u triÕt luËn trong ca dao, d©n ca ViÖt Nam nãi vÒ ®iÒu ®ã. "C¸ xuèng s«ng cßn mÕn n−íc trªn ®ång / Sao em lÊy chång kh«ng ë vËy chê anh / XÊu l¸ gãi ch¼ng ®Æng nem / Anh ë gÇn mµ chËm b−íc nªn em lÊy chång" [1, tr.780] lµ bµi ca dao tr÷ t×nh ng¾n, cã bèn c©u, trong ®ã, hai c©u

®Çu lµ lêi cña ng−êi con trai cã ý tr¸ch ý trung nhân sao l¹i ®i lÊy chång,

cña minh chØ lµ v× anh ta trÔ n¶i th«i.

Bµi d©n ca B×nh TrÞ Thiªn sau ®©y còng vÒ chñ ®Ò t×nh yªu kh«ng ®i tíi h«n nh©n, h¹nh phóc, mµ dÉn ®Õn kÕt thóc ®au buån, bÊt h¹nh cho ng−êi

con trai lµ do chÝnh anh ta chËm trÔ. §äc lªn, tin r»ng nh÷ng ®éc gi¶ ®a c¶m nhiÒu néi t©m, mang mét t©m tr¹ng buån, th−¬ng, tiÕc cho chµng trai, nh©n vËt tr÷ t×nh trong ®ã v× chËm ch©n nªn tÊt yÕu ph¶i chÞu nçi bÊt h¹nh, kh«ng thÓ ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc: "B−íc tíi bån hoa, tr¸ch hoa kia ®·

128

në / B−íc tíi bÕn ®ß, tr¸ch ®ß chë kh¸ch ®«ng / Tíi em, em ®· lÊy chång / §Ó duyªn anh l¹i, biÕt mÆn nång víi ai / Hoa ®Õn thêi th× hoa ph¶i në / §· ®−a ®ß th× ph¶i chë kh¸ch ®«ng / Bøc duyªn em ph¶i lÊy chång / BiÕt chê anh cã ®Æng hay ®Ó m·n kiÕp thu ®«ng (cho) b¹n c−êi" [96, tr.814].

Theo sù gi¶i tr×nh, m« t¶ cña t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam th× t×nh yªu

kh«ng ®i ®Õn h«n nh©n t¹o ra nçi bÊt h¹nh cho con ng−êi cã khi cßn lµ v× ai ®ã yªu ®¬n ph−¬ng. Bµi ca dao nµy vµ nhiÒu t¸c phÈm kh¸c thÓ hiÖn triÕt lý ®ã: "H«m qua anh ®Õn ch¬i nhµ / ThÊy mÑ n»m vâng, thÊy cha n»m gi−êng / ThÊy em n»m ®Êt anh th−¬ng / Anh ra kÎ chî ®ãng gi−êng t¸m thang / Bèn gãc th× anh thÕp vµng / Bèn ch©n thÕp b¹c, t¸m thang ch¹m rång / B©y giê ph¶i bá gi−êng kh«ng / Em ®i lÊy chång phÝ c¶ c«ng anh !" [58, tr.133]. Trong tr−êng hîp nµy th× chµng trai th−¬ng, yªu mét ng−êi con g¸i vµ cã hµnh ®éng viÖc lµm thiÕt thùc gióp ng−êi anh yªu. Nh−ng, anh ta kh«ng ®−îc ®¸p nhËn t×nh yªu tõ phÝa ng−êi con g¸i. Ng−êi con g¸i kh−íc tõ c¶ t×nh yªu vµ sù gióp ®ì vÒ vËt chÊt cña chµng trai. Anh nµy kh«ng ®−îc yªu vµ kh«ng ®i ®Õn h«n nh©n

được víi cô gái anh rất thương yªu. Nçi bÊt h¹nh ®ã cña anh lµ v× anh yªu ®¬n

ph−¬ng. Anh cã thÓ ®−îc sù th«ng c¶m, thÓ tÊt cña nhiÒu ng−êi, cßn c« g¸i kia

ch¾c ch¾n còng kh«ng bÞ quy kÕt lµ nhân vật ®¸ng tr¸ch, lµ ®èi t−îng cña sù

phª ph¸n.

v¶, bá ra nhiÒu c«ng søc, nh−ng v× sai lÇm trong nhËn thøc ®· khiÕn cho chñ thÓ suy nghÜ nÆng nÒ vÒ sè l−îng lao ®éng cña m×nh dµnh cho ý trung nh©n trë thµnh uæng phÝ, ®Ó råi ph¶i hèi tiÕc, ®au buån vµ lµ hiÖn th©n cña tÊn bi

kÞch t×nh yªu. Kh«ng chØ những ai - ®· h¬n mét lÇn lÇm t−ëng vÒ ng−êi b¹n

®êi cña m×nh, nªn ph¶i ®ãn nhËn hÖ qu¶ kh«ng h»ng mong muèn, chẳng tèt

lµnh g× trong cuéc sèng, mµ cßn cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu, gi¸o s− danh tiÕng kh¸c n÷a khi ®äc bµi th¬ trªn ®Òu rÊt xóc ®éng vµ ®−îc nã hÊp dÉn, c¶m hãa.

§iÒu Êy chøng tá c¸c gi¸ trÞ ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t hiÖn thùc, t¸c ®éng thÈm mü vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc cña thi phÈm d©n gian ®−îc chän lµm ®èi t−îng ph©n tÝch, b×nh luËn ë ®©y lµ thËt sù ®¸ng kÓ.

Ýt trang dßng nãi trªn cho thÊy, theo sù gi¶i tr×nh trong t¸c phÈm ca dao,

129

tr¸nh ®−îc nảy sinh từ một sù ®au khæ kh¸c cña con ng−êi kh«ng dÔ g× tr¸nh,

kh¾c phôc trong x· héi cò, ®ã lµ sù nghÌo tóng, nh−ng còng cã nhiÒu trường

hợp, nã chØ lµ ®iÒu tÊt nhiªn x¶y ra sau nh÷ng s¬ suÊt cã thÓ nãi lµ rÊt nhá. §ã

lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan dÉn ®Õn nçi bÊt h¹nh cña con ng−êi theo quan niÖm cña t¸c gi¶ kho tµng s¸ng t¸c d©n gian ®−îc kh¶o s¸t ë ®©y.

ng−êi, theo t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn do nhiÒu nh©n tè kh¸ch quan kh¸c. Nh©n tè ®ã cã thÓ lµ chÝnh ng−êi yªu, chø kh«ng ph¶i ai xa l¹, phô b¹c. C©u triÕt luËn sau ®©y trong kho tµng ca dao ViÖt Nam nãi

vÒ t×nh yªu cña mét c« g¸i bÞ ý trung nhân ph¶n béi, lµm cho nã kh«ng ®i

trai khi ng−êi yªu kh«ng thñy chung, nì bá anh, ®i t×m vµ x©y dùng h¹nh phóc tr¨m n¨m víi ng−êi kh¸c: "Trêi m−a bong bãng phËp phång / Em ®i lÊy chång ®Ó khæ cho anh" [1, tr.683].

Trong kho tµng ca dao, d©n ca ViÖt Nam cã kh¸ nhiÒu c©u nãi vÒ nh©n tè kh¸ch quan ®ãng vai trß ¶nh h−ëng kh«ng thuËn lµm cho t×nh yªu ®«i løa chÊm døt kh¶ n¨ng ph¸t triÓn tèt ®Ñp, vµ tÊt nhiªn, ®i sang h−íng mµ hä kh«ng mong muèn víi nçi bÊt h¹nh, buån ch¸n. Nh©n tè kh¸ch quan nµy cã khi lµ sù ¸c nghiÖt cña song th©n vµ lêi ph¸n ®éc ®Þa cña kÎ mï loµ hµnh nghÒ bÞp bîm nh−ng l¹i ®−îc nhiÒu ng−êi t«n x−ng lµ thÇy: "Ta th−¬ng m×nh l¾m l¾m m×nh ¬i! / C¸ chÕt v× måi khèn n¹n ®«i ta / Ngåi buån tr¸ch mÑ cïng cha / Tr¸ch anh thÇy bãi rÏ ra ®«i ®−êng" [1, tr.773]. Cã thÓ nã chØ lµ sù vông vÒ cña ng−êi trî gióp chñ yÕu chØ b»ng lêi nãi: "C©y o»n v× bëi tr¸i sai / Xa em v× bëi «ng mai Ýt lêi" [1, tr.250]. Còng cã thÓ nã lµ nh÷ng c©u ¸c ®éc hoÆc thiÕu thiÖn chÝ cña b¹n bÌ: "§«i ta nh− chiÕc thuyÒn rång / Nh− ®«i ®òa ngäc n»m trong m©m vµng / Bëi v× chóng b¹n nãi ngang / Cho nªn ®òa ngäc m©m vµng xa nhau" [1, tr.409]. Nã cßn cã thÓ lµ lùc c¶n cña c¶ cha vµ mÑ, hoÆc cña riªng mÑ: "Buån v× con g¸i n÷ nhi / MÑ cha th¸ch c−íi lµm chi lì lµng", "MÑ em ¨n ë c¬ cÇu / Cho nªn em ph¶i gät ®Çu ®i tu", "MÑ em vèng liÖu vèng lo / Con ba m−¬i tuæi ch−a cho lÊy chång", "MÑ giµ ng¨n ®ãn em chi / Em nh− hoa në, ch−a cho em ®i lÊy chång", "T¹i mÑ cha nªn ®«i ta l¬ l¸o / Ngã v« bµn cê xe ph¸o xa nhau" [1, tr.208, 519, 534, 655], "Tr¸ch trêi, tr¸ch mÑ, tr¸ch cha / Cí

130

vËt thø ba" nµo ®ã hµnh ®éng mét c¸ch phò phµng, ®éc ¸c: "Ai lµm cho chØ l×a kim / Cho bÌo d¹t sãng, cho em phong trÇn", "Ai lµm cho bÕn xa thuyÒn / Cho tr¨ng xa Cuéi, cho b¹n hiÒn xa ta", "C«ng anh chän ®¸ mµi dao / §¸ mµi, dao máng, tiÕc c«ng lao anh ®îi chê / C«ng anh ®¾p ®Ëp th¶ lõ / Mµ ai th¸o ®Ëp cho lõ anh tr«i", "C«ng anh lªn xuèng xuèng lªn / Mßn ®µng chÕt cá ná

Tãm l¹i, t×nh yªu nam n÷ kh«ng ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc mµ l¹i ph¸t triÓn theo chiÒu h−íng ®èi lËp, tøc lµ dÉn tíi kÕt côc ®au buån, bÊt h¹nh ®−îc ph¶n ¸nh trong mét hÖ t¸c phÈm ca dao, d©n ca ViÖt Nam lµ do nhiÒu nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan. Trong sè nhiÒu nµy th× cã nguyªn nh©n thËt sù lµ lùc c¶n khã, thËm chÝ kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc, líp trÎ cña chóng ta sèng d−íi chÕ ®é x· héi cò ®µnh ph¶i chÊp nhËn, chÞu nçi bÊt h¹nh. Còng trong sè nhiÒu ®ang bµn luËn ë ®©y th× mét sè lµ trë ng¹i hoµn toµn cã thÓ kh¾c phôc ®−îc nÕu nh− con ng−êi b»ng ý chÝ, nghÞ lùc, quyÕt ®o¸n h¬n trong quan hÖ t×nh yªu cña m×nh, ch¼ng h¹n, tù ®i ®Õn h«n nh©n, x©y ®¾p h¹nh phóc, kh«ng ®Ó ai Ðp buéc, giÌm pha, g©y rèi. §iÒu nµy, vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn, nãi th×

dÔ, nh−ng thùc thi nã qu¶ thËt rÊt khã, ®ßi hái những ai muèn cã h¹nh phóc,

Nh− thÕ lµ, t×nh yªu nam n÷ kh«ng ®i ®Õn h«n nh©n, h¹nh phóc, mµ l¹i dÉn tíi bÊt h¹nh ®−îc nh÷ng ng−êi s¸ng t¸c ca dao, d©n ca ViÖt Nam gi¶i tr×nh lµ do kh«ng Ýt nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan. Ch−a hÕt! T¸c

gi¶ cña nh÷ng s¸ng t¸c trªn cßn giải trình nçi bÊt h¹nh cña con ng−êi cã thÓ

kh«ng h¼n chØ lµ do kh¸ch quan hoÆc chñ quan. Họ cßn diÔn t¶ ®−îc

nguyªn nh©n phøc t¹p cña kÕt côc ®em l¹i cho con ng−êi nçi buån ch¸n, khæ ®au. “Muèn sang nh−ng ng¹i v¾ng thuyÒn / Muèn vÒ bªn ní, nh−ng

duyªn lì råi !” [58, tr.106]. Ng−êi lµm t¸c phÈm ca dao nµy ®· lét t¶ ®−îc suy nghÜ, t©m t− cña nh÷ng ng−êi kh«ng ®−îc h¹nh phóc, h«n nh©n nh− mong muèn. Theo ®©y th× nçi bÊt h¹nh, “duyªn lì råi!” ®©u h¼n lµ do kh¸ch quan, còng kh«ng ch¾c hoµn toµn bëi nh©n tè chñ quan. Nçi ®au khæ vµ sù lì lµng ë ®©y ®−îc t¸c gi¶ d©n gian ViÖt Nam m« t¶ ng¾n gän, nh−ng ®· t¹o

nªn kh¸ râ bøc tranh diÔn ®¹t mét phÇn nµo ®ã phÐp biÖn chøng t©m hån cña con ng−êi. §äc t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam diÔn ®¹t nçi bÊt h¹nh cña

131

may söa ch÷a, lµm l¹i nh»m c¶i thiÖn thùc tÕ chua cay, chủ nhân của nó chØ

cßn biết nuèi tiÕc, nhiÒu khi tù tr¸ch m×nh vµ c¶m thÊy buån ch¸n bëi ®iÒu

kh«ng may m¾n, kh«ng tèt lµnh chẳng râ v× sao ®· ®Õn víi m×nh.

Trªn ®©y bµn mét c¸ch kh¸i qu¸t, mang tÝnh chung, tiÕp sau sÏ ®Ò cËp cô thÓ vÒ nçi bÊt h¹nh cña con ng−êi trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam.

Trong kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam cã kh¸ nhiÒu c©u triÕt luËn vÒ thùc t¹i phò phµng mµ nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ thÕ hÖ trÎ cña chóng ta ph¶i chÞu ®ùng, ®ã lµ nh÷ng cuéc h«n nh©n gi¶ t¹o, lõa bÞp, Ðp buéc vµ bÞ ph¶n béi.

D−íi chÕ ®é x· héi thùc d©n, phong kiÕn, khi ch−a ®−îc t− t−ëng, ¸nh s¸ng cña §¶ng, cña c¸ch m¹ng soi räi, chØ ®−êng, nh©n d©n lao ®éng n−íc ta ph¶i chÞu tr¨m cay ngµn ®¾ng. NhiÒu chµng trai trÎ lao ®éng rÊt cÇn mÉn nh−ng vÉn cùc khæ mu«n phÇn, trong ®ã cã nçi bÊt h¹nh kh«ng vî, kh«ng con, kh«ng nhµ ë, kh«ng l−¬ng ¨n, kh«ng tiÒn tiªu, ph¶i lµm viÖc ®Çu t¾t mÆt tèi, sèng mong qua ngµy, ngñ t¹m qua ®ªm, khè r¸ch ¸o «m. Tr−íc th¶m c¶nh Êy, nhiÒu ®Þa chñ, phó hµo kh«ng cßn mÊy nh©n c¸ch, ®· dô dç, mua chuéc, lõa g¹t nh÷ng chµng trai lao ®éng khoÎ m¹nh, ch©n thËt, nh−ng qu¸ nghÌo tóng. Thñ ®o¹n cña hä lµ vÏ ra cuéc h«n nh©n gi¶ t¹o, lõa bÞp b»ng c¸ch g¹ gÉm, cho

nh÷ng chµng trai Êy ë rÓ, lao ®éng ch¨m chØ cho hä vµ høa sau Ýt n¨m sÏ g¶ con g¸i cho, cho thªm c¶ ruéng v−ên, nhµ cöa. V× thÕ nhiÒu chµng trai lao ®éng nghÌo ®· lao ®éng hÕt søc chuyªn cÇn, chÞu khã, víi hy väng mét thêi gian kh«ng l©u sÏ cã cuéc sèng h«n nh©n, gia ®×nh thËt sù, nhê thÕ mµ ®−îc ®æi ®êi, h−ëng phóc lín. Nh−ng, c«ng viÖc vµ thêi gian ngµy mét ph¬i bµy ra sù thËt, nh÷ng ®Þa chñ, phó hµo ®ã chØ cã môc ®Ých duy nhÊt lµ bãc lét søc lao ®éng ®−îc thËt nhiÒu. Ng−êi "con rÓ" nµy thùc chÊt lµ kÎ lµm thuª kh«ng ph¶i tr¶ c«ng. H«n nh©n cña ng−êi lao ®éng ®¸ng th−¬ng Êy lµ bÊt nh− ý. T¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam tá ra hÕt søc c¶m th«ng, yªu th−¬ng c¸c chµng trai ë rÓ ®ã vµ tè c¸o ®Õn mét chõng møc nhÊt ®Þnh nh÷ng nhµ giµu cã quyÒn thÕ lµ t¸c gi¶ cña kÞch b¶n cuéc h«n nh©n gi¶ t¹o cèt ®Ó bãc lét c«ng søc cña ng−êi lao ®éng. Xin dÉn ra ®©y Ýt s¸ng t¸c d©n gian ®Ó ph©n tÝch vµ b×nh luËn: "Trêi m−a cho −ít l¸ khoai / C«ng anh lµm rÓ ®· hai n¨m rßng / Nhµ em l¾m ruéng ngoµi ®ång / B¾t

132

anh t¸t n−íc cùc lßng anh thay / Th¸ng chÝn m−a bôi, giã may / CÊt lÊy gÇu n−íc hai tay rông rêi" [85, tr.458-459]. §Êy lµ lêi ng−êi con trai ®i ë rÓ. Anh than th©n víi vî, nãi cho ®óng h¬n lµ víi con g¸i «ng chñ vÒ c«ng viÖc ®ång ¸ng hÕt søc nÆng nhäc, cùc khæ ®èi víi anh. T¸c gi¶ bµi ca dao chØ m« t¶ th«ng qua lêi kÓ cña chµng trai, mµ kh«ng cÇn ph¶i b×nh luËn thªm, nh−ng còng ®·

chøng tá ®−îc anh nµy cã h«n nh©n gi¶ t¹o, lõa bÞp. NÕu ®óng víi t− c¸ch con rÓ, ng−êi chång vµ ai ®ã coi anh lµ con rÓ, lµ chång thËt sù th× anh ®· kh«ng buéc ph¶i lao ®éng ®Õn thÊm mÖt, kiÖt søc nh− vËy. Anh lµ ®iÓn h×nh cña cuéc h«n nh©n gi¶ t¹o ®Çy bÊt h¹nh.

MÊy t¸c phÈm ca dao nµy n÷a ®Òu gi¶i tr×nh vÒ h«n nh©n bÊt h¹nh nh− trªn vµ nãi râ ng−êi lao ®éng ë ®©y ®· bÞ gia ®×nh nhµ vî lõa dèi b»ng t« vÏ ra mét cuéc sèng h«n nh©n h¹nh phóc, khiÕn anh cã thêi gian lao ®éng cùc nhäc nhiÒu h¬n, h−ëng thô vËt chÊt th× tåi tÖ nh− kÎ ¨n mµy, vµ ®au khæ h¬n n÷a lµ, sau nh÷ng n¨m th¸ng lao ®éng ®ã, ng−êi con g¸i mµ anh ta hy väng trë thµnh b¹n tr¨m n¨m ®· thuéc vÒ kÎ kh¸c: “Khen ai khÐo t¹c ®¸ bia / KhÐo

t« v«i tr¾ng, khÐo ®Ò ch÷ son / C«ng anh lµm rÓ lµm con / ¸o r¸ch quÇn mßn

vî l¹i vÒ ai”, "C«ng anh lµm rÓ ba n¨m / ChiÕu ch¼ng ®−îc n»m ®Êt l¹i c¾m ch«ng" [1, tr.490, 276].

Nh÷ng dÉn chøng vµ ph©n tÝch ë trªn cho thÊy h«n nh©n gi¶ t¹o, lõa bÞp còng lµ nçi bÊt h¹nh, khæ ®au cña nhiÒu ng−êi lao ®éng ch©n chÝnh nh−ng d¹i khê, ®¸ng th−¬ng trong x· héi cò. §Õn víi "cuéc ch¬i" bÊt nh− ý nµy, nh÷ng ng−êi lao ®éng cña chóng ta ®· ph¶i tr¶ mét gi¸ qu¸ ®¾t khi ra vÒ, kh«ng chØ víi hai bµn tay tr¾ng mµ cßn tæn thÊt rÊt nhiÒu.

ng−êi ph¶i chÞu nçi bÊt h¹nh trong x· héi phong kiÕn. "V× ch−ng mÑ trãt

ch¼ng yªu / Sèng sao cho m·n bãng chiÒu tr¨m n¨m / Dï nay muèn døt t¬

t»m / MÑ th−¬ng th× sù lì lÇm ®· qua" [1, tr.550]. T¸c phÈm ca dao ViÖt

mét ng−êi kh«ng hÒ biÕt, vµ dÜ nhiªn lµ, kh«ng yªu, ®µnh ph¶i sèng víi

chuyÓn t¶i ®−îc néi dung t− t−ëng ®ã ®Õn c«ng chóng ®éc gi¶. §äc th−ëng

133

yªu th−¬ng nhau th× sÏ kh«ng cã cuéc sèng h¹nh phóc vµ ph¶i chÞu nçi bÊt

h¹nh lµ lÏ ®−¬ng nhiªn. V× thÕ, trong chÕ ®é x· héi míi, §¶ng vµ Nhµ n−íc

quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi.

tõ lßng tham vµ do sù ngé nhËn, nªn nçi bÊt h¹nh ®· ®Õn víi ng−êi phô n÷

trÎ: kh«ng ®−îc lµm ng−êi vî chÝnh, mµ chØ lµ nµng hÇu, vî lÏ, thùc chÊt lµ

ng−êi ®µy tí cho gia ®×nh quyÒn thÕ trong x· héi phong kiÕn.

Nh÷ng ®iÒu bµn luËn ë trªn cho thÊy bÊt h¹nh kh«ng chØ lµ hÖ qu¶ cña

trªn c¬ së cña sù hiÓu biÕt vµ yªu th−¬ng.

®Õn cho con ng−êi nçi bÊt h¹nh. "Ch¼ng ai béi b¹c nh− chµng / §ang c¬n c¶ giã chia vµng gi÷a s«ng / Ch¼ng ai béi b¹c nh− chång / §ang c¬n c¶ giã chia b«ng gi÷a trêi", "§ªm qua ®ªm l¹nh ®ªm lïng / §ªm ®¾p ¸o ng¾n ®ªm chung ¸o dµi /

®· nh¹t nhïng / GiÊm thanh ®æ biÓn mÊy thïng cho chua / C¸ lªn mÆt n−íc c¸ kh« / V× anh, em ph¶i giang hå tiÕng t¨m" [1, tr.302, 406] lµ nh÷ng bµi ca dao

bÞ ph¶n béi dÉn ®Õn ®æ vì kh«ng ph−¬ng hµn g¾n, vµ tÖ h¹i h¬n thÕ n÷a, cã

tr−êng hîp cßn lµm cho ng−êi con g¸i ®¸ng th−¬ng ph¶i chÞu nçi bÊt h¹nh ghª gím, sèng kiÕp giang hå ®Çy tai tiÕng vµ lµ ®èi t−îng phª ph¸n, lªn ¸n cña bóa r×u d− luËn x· héi. §äc bµi ca dao thø hai ®· dÉn trªn ®©y, nÕu lµ ng−êi cã

l−¬ng t©m, giµu lßng tr¾c Èn th× thËt khã tr¸nh khái sù tiÕc, th−¬ng vµ c¶ ®au buån v× c« g¸i - nh©n vËt tr÷ t×nh trong t¸c phÈm - ®· kh«ng biÕt ®Êu tranh, b¸c bá nh÷ng lêi giÌm pha, ®µm tiÕu g× ®ã, ®Ó ®Õn nçi kh«ng chØ t×nh yªu, h¹nh phóc cña m×nh tan vì, mµ cßn cam chÞu cuéc sèng ª chÒ, nhôc nh·, kh«ng biÕt

nçi bÊt h¹nh cã thÓ nãi lµ kh«n cïng cho con ng−êi.

134

4.2.3. Cuéc sèng vî chång bÊt nh− ý

Nçi bÊt h¹nh cña con ng−êi theo sù gi¶i tr×nh trong nhiÒu t¸c phÈm ca dao ViÖt Nam cßn lµ hÖ qu¶ cña nh÷ng cuéc sèng h«n nh©n ®Çy m©u thuÉn,

xung kh¾c, giËn hên th−êng xuyªn. §Ò cËp vÊn ®Ò nµy, kh«ng Ýt t¸c phÈm th¬

ca d©n gian cña chóng ta ®· cã nh÷ng c©u triÕt luËn: "C¬m ch¼ng lµnh, canh ch¼ng ngon / Dï cho chÝn ®ôn, m−êi con còng l×a", "Em hai m−¬i tuæi xu©n xanh / ThÇy mÑ Ðp uæng dç dµnh vµo cöa ng−êi ta / Cho nªn duyªn ch¼ng thuËn hoµ / Vî chång xung kh¾c xãt xa nhiÒu bÒ", "Vî chång nay giËn mai hên / Dï cho g¸c tÝa lÇu son còng buån" [1, tr.279, 727, 768]. Nh− thÕ lµ, «ng cha ta còng nh− nhiÒu t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam rÊt coi träng t×nh c¶m, t×nh yªu th−¬ng, cuéc sèng vî chång hoµ thuËn; nÕu thiÕu hôt nh÷ng gi¸ trÞ, phÈm chÊt tinh thÇn ®ã th× xem nh− nçi bÊt h¹nh cña con ng−êi. §Êy lµ mét trong nh÷ng dÊu hiÖu,

biÓu hiÖn ®Æc thï cña d©n ViÖt Nam: coi träng c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn vµ khi c¸c gi¸ trÞ ®ã bÞ tæn th−¬ng th× vËt chÊt cã to t¸t ®Õn mÊy còng kh«ng thÓ thay thÕ, bï ®¾p ®−îc. §Õn ®©y, thiÕt t−ëng, t×m hiÓu sù gi¶i tr×nh vÒ bÊt h¹nh trong tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam, chóng ta nªn rót ra ®−îc bµi häc: muèn cã h¹nh phóc, tr¸nh ®−îc nçi bÊt h¹nh th× ph¶i chó träng gi÷ g×n, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn trong cuéc sèng h«n nh©n, gia ®×nh; ng−îc l¹i, nÕu qu¸ ®Ò cao, t«n sïng gi¸ trÞ vËt chÊt, s½n sµng chia sÎ, hy sinh c¶ nh÷ng c¸i lÏ ra kh«ng thÓ chia sÎ, hy sinh vÒ tinh thÇn, ®¹o ®øc ®Ó lÊy cho kú ®−îc gi¸ trÞ vËt chÊt th× rÊt cã thÓ ®ã lµ nguyªn nh©n cña sù ®æ vì h¹nh phóc gia ®×nh.

Mét nçi bÊt h¹nh ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam ®Ò cËp lµ sù khæ

®au, buån ch¸n cña ng−êi phô n÷ lÊy ph¶i chång tåi tµn, khèn n¹n.

Sèng trong chÕ ®é x· héi cò, v× nhiÒu lý do kh¸c nhau, kh«ng Ýt thiÕu n÷ ph¶i chÊp nhËn lµm lÏ, lÊy ng−êi ®· cã vî, thËm chÝ cã nhiÒu vî råi. "§ªm n¨m canh n¨m vî ngåi hÇu / Vî c¶ pha n−íc tªm trÇu chµng x¬i / Vî hai tr¶i chiÕu, chia bµi / Vî ba coi sãc nhµ ngoµi nhµ trong / Vî t− tr¶i chiÕu qu¹t mïng / Vî n¨m thøc dËy trong lßng xãt xa / ChÌ thang, ch¸o ®Ëu b−ng ra / Chµng x¬i mét b¸t kÎo mµ c«ng lªnh", "Th©n em lµm lÏ ch¼ng hÒ / Cã nh− chÝnh thÊt mµ lª gi÷a gi−êng / Tèi tèi chÞ gi÷ mÊt buång / Cho em manh chiÕu n»m su«ng chuång bß / Mong chång ch¼ng thÊy xuèng cho / §Õn c¬n chång xuèng gµ o o g¸y dån / Cha mÑ con gµ kia sao mµy véi g¸y dån / Mµy lµm cho ta mÊt vÝa kinh hån vÒ nçi chång con", "Th©n em lÊy lÏ ch¶ hÒ/ ..S¸ng s¸ng chÞ gäi: í hai ! / BÊy giê trë dËy, th¸i khoai ®©m bÌo /

135

V× ch−ng b¸c mÑ t«i nghÌo / Cho nªn t«i ph¶i ®©m bÌo th¸i khoai" [1, tr.406, 730]. §Êy lµ nh÷ng bµi ca dao nãi vÒ mét ng−êi ®µn «ng ®a thª. B¶n th©n ng−êi chång mµ cöa nhµ anh ta ®−îc nhiÒu vî mçi ng−êi mét viÖc, ch¨m sãc vµ tr«ng coi chu ®¸o. Duy cã vî c¶ ®−îc nhµn h¹ h¬n, ®ì vÊt v¶ h¬n, cßn nh÷ng vî lÏ, nhÊt lµ ng−êi thø t− vµ n¨m, th× kh«ng kh¸c mÊy kÎ

hÇu, lµm thuª kh«ng c«ng. Nh− vËy, tuy lµ ®−îc quyÒn lµm vî, lµ g¸i cã chång, cã cuéc sèng h«n nh©n, nh−ng nh÷ng ng−êi lµm lÏ ë ®©y kh«ng biÕt ®Õn h¹nh phóc lµ g×. Víi hä, chØ cã c«ng viÖc, nçi ®au khæ vµ sù sî h·i. V× chÕ ®é ®a thª ®· t−íc bá mÊt nhiÒu quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña phô n÷, cho nªn khi giµnh ®−îc chÝnh quyÒn, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· xo¸ bá hñ tôc v« nh©n ®¹o, ph¶n con ng−êi ®ã ®Ó sím thùc thi chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cho phÐp c«ng d©n ®Õn tuæi tr−ëng thµnh ®−îc tù do yªu ®−¬ng vµ h«n nh©n tiÕn bé mét vî mét chång.

H«n nh©n trong x· héi cò lµ ph¶n tiÕn bé, lµ sù ¸p ®Æt, Ðp uæng cña bè mÑ, gia ®×nh. V× thÕ mµ nhiÒu chÞ em phô n÷ buéc ph¶i lÊy ng−êi giµ yÕu, hom hem, ra ngoµi x· héi th× xÊu hæ víi b¹n bÌ, chóng b¹n, vÒ nhµ th× ©m thÇm nuèt tñi, tøc lµ ph¶i sèng trong h«n nh©n ®Çy bÊt h¹nh. §äc nh÷ng bµi ca dao sau ®©y nãi vÒ nçi khæ, bÊt h¹nh v« cïng cña nhiÒu phô n÷ ViÖt Nam do chÕ ®é ®a thª g©y ra, tin r»ng mäi ng−êi cã l−¬ng t©m sÏ thªm th«ng c¶m cho nh÷ng thµnh viªn cña ph¸i ®Ñp Êy vµ gãp phÇn tÝch cùc h¬n vµo viÖc x©y dùng, kh¼ng ®Þnh chÕ ®é h«n nh©n tiÕn bé, tù do t×m hiÓu, quyÕt ®Þnh, nghiªm cÊm mäi hµnh vi ¸p ®Æt do §¶ng ta chñ tr−¬ng, ®Ò xuÊt vµ ®ang ®−îc thùc hiÖn trong x· héi míi: "V« duyªn, v« phóc ... ph¶i anh chång giµ / Ra ®−êng ng−êi

hái r»ng: cha hay chång? / Nãi ra ®au ®ín trong lßng / Êy c¸i nî truyÒn kiÕp,

cã ph¶i chång em ®©u", "V« duyªn lÊy ph¶i chång giµ / Ra ®−êng b¹n hái r»ng "cha" hay "chång" / Nãi ra ®au ®ín trong lßng / ChÝnh thùc lµ chång cã ph¶i cha ®©u / Ngµy ngµy v¸c cèi gi· trÇu / Tay thêi rãt n−íc, tay hÇu c¸i t¨m / §ªm ®ªm ®−a l·o ®i n»m / ThiÕp ®Æt l·o xuèng, l·o n»m tr¬ tr¬ / Hìi «ng l·o ¬i ! ¤ng trë dËy cho thiÕp t«i nhê / §Ó thiÕp t«i kiÕm chót con th¬ bÕ bång / N÷a mai ng−êi cã thiÕp kh«ng / XÊu hæ víi chóng víi b¹n, cùc lßng mÑ cha" [1, tr.767, 771]. H«n nh©n, t¸c thµnh vî chång víi ng−êi giµ khèn n¹n nh− vËy, ng−êi phô n÷, vÒ mÆt t©m lý, quan hÖ x· héi, rÊt khæ së; vÒ mÆt t×nh c¶m, yªu th−¬ng gi÷a vî vµ chång, kh«ng cã; hy väng cã chót con th¬, còng rÊt khã trë thµnh hiÖn thùc. Nçi bÊt h¹nh cña ng−êi phô n÷ lÊy ph¶i ng−êi chång nh− vËy, thiÕt

136

t−ëng lµ ®Õn cïng råi, kh«ng cßn cã khæ ®au nµo h¬n thÕ.

LÊy chång giµ, bÊt h¹nh ! LÊy ph¶i chång trÎ ranh, nhiÒu thiÕu n÷ cña chóng ta còng c¶m thÊy khæ ®au do gÆp ®iÒu kh«ng may m¾n ®ã. T¸c gi¶ bµi ca dao ng¾n nµy "R¨ng em ®en nh−ng nhøc / M¸ em ®á hång hång / Ph¶i v©ng lêi cha mÑ lÊy th»ng tiu tiu (trÎ con)" [1, tr.635] ®· cho ®éc gi¶ biÕt mét

ng−êi con g¸i xinh ®Ñp (theo khu«n mÉu, thÞ hiÕu thÈm mü cña nh©n d©n ta thêi phong kiÕn) vµ hiÕu th¶o, v©ng lêi cha mÑ, ®µnh ph¶i chÊp nhËn lÊy th»ng bÐ cßn qu¸ nhá tuæi lµm chång. Sù chªnh lÖch vÒ tuæi t¸c: ng−êi phô n÷, ng−êi vî ®· tr−ëng thµnh (®· biÕt trang ®iÓm) m¸ ®· ®á hång, ng−êi nam cßn th¬ d¹i (tiu tiu). Nh− thÕ, lµm sao cã cuéc sèng vî chång hoµ hîp, ®ång c¶m ®−îc víi nhau? Nh− thÕ, chØ cã thÓ lµ bÊt h¹nh mµ th«i.

Bµi ca dao kh¸ dµi sau còng nãi vÒ nçi khæ, bÊt h¹nh cña ng−êi phô n÷ xinh ®Ñp ®· tr−ëng thµnh ph¶i lÊy th»ng qu¸ bÐ, nhá tuæi lµm chång lµ do tham giµu, vµ ë ®©y cßn nãi vÒ sù ©n hËn do lÇm lì cña ng−êi con g¸i: "Tham giµu em lÊy th»ng bÐ tÝ t× ti / Lµng trªn xãm d−íi thiÕu g× trai to / Em ®em th©n cho th»ng bÐ nã giµy vß / Mïa ®«ng th¸ng gi¸ nã n»m co trong lßng". Bèn c©u ®Çu nµy lµ lêi th¾c m¾c, vÆn hái, phª ph¸n nhÑ nhµng ®−îm nçi th«ng c¶m, th−¬ng mÕn, xãt xa cña b¹n bÌ ®èi víi mét thiÕu n÷ v× tham giµu mµ ph¶i chÞu bÊt h¹nh. Nh÷ng c©u tiÕp theo cña bµi ca dao lµ lêi ng−êi con g¸i ph¶i chÞu nçi khæ v× sai lÇm ®· lÊy th»ng trÎ ranh: "Còng ®a mang lµ g¸i cã chång / ChÝn ®ªm chùc tiÕt n»m kh«ng c¶ m−êi / Em còng liÒu m×nh ®Ó th»ng bÐ trÎ ranh / §ªm n»m rê mã quÈn quanh cho ®ì buån / Buån m×nh em l¹i bÕ th»ng bÐ nã lªn / Nã cßn bÐ män ®· nªn c¬m ch¸o g× / Nã ngñ nã ng¸y t× t× / Mét giÊc ®Õn s¸ng cßn

nµy, ng−êi con g¸i bÊt h¹nh - nh©n vËt tr÷ t×nh chø kh«ng ph¶i lµ chÝnh diÖn - ®· tù béc b¹ch, gi·i bµy nçi khæ ®au cña m×nh: cã chång cßn qu¸ nhá bÐ còng v« nghÜa, nh− kh«ng cã; thêi gian víi chång c« th× tr«i ®i chËm ch¹p, ch−a ®ñ ®Ó lín kh«n, cßn víi c«, sao l¹i vót nhanh, ®Õn møc lµm cho c« sî tuæi hoa cña m×nh ®· ®Õn lóc b¸o ®éng, s¾p lôi tµn. C©u hái b¹n bÌ "ChÞ em ¬i ! Hoa në mÊy lÇn" ®· thÓ hiÖn nçi lo sî ®ã cña nguêi phô n÷ bÊt h¹nh.

Phô n÷ ViÖt Nam trong x· héi cò cßn cã nhiÒu nçi khæ ®au kh¸c n÷a, ch¼ng h¹n, lÊy ph¶i ng−êi chång thÊt ®øc. Cã kh«ng Ýt c©u triÕt luËn trong kho tµng ca dao ViÖt Nam triÕt lý vÒ ®iÒu ®ã. Hai c©u ca dao sau diÔn t¶ ng−êi con g¸i cã nçi ®au, bÊt h¹nh v× lÊy ph¶i anh chång kh«ng cã ®¹o ®øc, ®−îc ng−êi

137

b¹n trai xóc ®éng, c¶m th«ng vµ chia sÎ: "Qu¹ ®en l«ng kªu b»ng « th−íc / ThÊy em cã chång v« ph−íc anh th−¬ng" [1, tr.622]. Cßn ®©y lµ bµi ca dao, nh÷ng lêi cña ng−êi con g¸i tr¸ch cha mÑ, tr¸ch «ng trêi ®· Ðp uæng, s¾p ®Æt cho lÊy mét anh chång kh«ng cã ®¹o ®øc ®Ó råi ph¶i buån ®au vµ c¶m thÊy tæn thÊt, mÊt m¸t ®i c¸i ®Ñp: "Hoa sãi mµ gãi x−¬ng s«ng / ThÇy mÑ g¶ ph¶i

ng−êi chång bÊt nh©n / Tr¸ch trêi ¨n ë kh«ng c©n / §Ó cho hoa sãi ®øng s©n chÞu sÇu / Tr¸ch trêi soi xÐt n¬i ®©u / Ch¶ soi c¶nh th¶m, c¶nh sÇu nµy cho" [1, tr.470]. Qua ®©y, còng nh− ®äc nhiÒu t¸c phÈm tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam kh¸c, chóng ta l¹i thÊy phÈm chÊt ®¹o ®øc cña con ng−êi lµ mét gi¸ trÞ ®−îc nh©n d©n vµ c¸c t¸c gi¶ kho tµng ®ang kh¶o s¸t trong c«ng tr×nh nµy, tá ra rÊt coi träng, cho ®Êy lµ phÈm chÊt thuéc vÒ con ng−êi, kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi nh÷ng c¸ nh©n cô thÓ.

LÊy ph¶i chång ngu ®Çn, bÊt tµi, theo t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam, còng lµ mét sù ®au khæ, nçi bÊt h¹nh cña nhiÒu thiÕu n÷. Nh÷ng c©u triÕt luËn nµy trong kho tµng ca dao cña d©n téc ®· nãi lªn r»ng, nh©n d©n ta, trong ®ã bao gåm giíi n÷, rÊt coi träng trÝ tuÖ, v× thÕ, ®· ®au khæ, c¶m thÊy bÊt h¹nh, khi cã ng−êi chång ®Çn ngu, tõ ®ã, dÉn ®Õn nh÷ng hµnh ®éng t−¬ng tù: "TiÕc thay con ng−êi da tr¾ng tãc dµi / B¸c mÑ g¶ b¸n cho ng−êi ®Çn ngu / Rång vµng t¾m n−íc ao tï / Ng−êi kh«n ë víi ng−êi ngu nÆng m×nh" [1, tr.596], "HÈm duyªn lÊy ph¶i chång ®Çn / Cã d¨m mÉu ruéng b¸n dÇn mµ ¨n" [85, tr.377]. Nh÷ng c©u ca dao

sau nãi vÒ nçi khæ, bÊt h¹nh cña nhiều phô n÷ ViÖt Nam cã chång bÊt tµi kh«ng

lµm nªn c«ng chuyÖn g× cho ra hån ngoµi mÊy viÖc ®ín hÌn, v« vÞ: "Chång ng−êi v¸c gi¸o s¨n beo / Chång em v¸c ®òa s¨n mÌo kh¾p m©m", "Chång ng−êi ®i ng−îc vÒ xu«i / Chång t«i ngåi bÕp sê ®u«i con mÌo" [1, tr.267]. NhËn thøc, trÝ tuÖ cña con ng−êi bao giê còng cã quan hÖ biÖn chøng víi hµnh ®éng cña anh (hoÆc chÞ) nµo ®Êy. Ai ®ã cã nhËn thøc chÝnh x¸c, trÝ tuÖ th«ng minh th× th−êng cã hµnh ®éng ®óng, s¸ng t¹o, ®¹t hiÖu qu¶ cao. Ng−îc l¹i, nhËn thøc sai lÇm, trÝ tuÖ t¨m tèi th× dÔ dÉn ®Õn hµnh ®éng bÊt cËp, cho hiÖu qu¶ thÊp, thËm chÝ t¹o ra kÕt qu¶, s¶n phÈm kh«ng mong muèn. Trë l¹i nh÷ng t¸c phÈm ca dao ®· dÉn ë trªn th× thÊy anh chång ®−îc m« t¶ ë ®Êy chØ lµm c¸c viÖc ch¼ng cã ý nghÜa g× ®¸ng gi¸, thËm chÝ lµ kú qu¸i nh− thÕ th× chøng tá hä cã nhËn thøc, trÝ tuÖ vµo h¹ng ngu ®Çn. Hµnh ®éng bÊt tµi ®−îc bµn luËn kÕ tiÕp ngay khi ®Ò cËp trÝ tuÖ ngu ®Çn cña nh÷ng anh chång nµo ®ã chÝnh lµ v× hai phÈm chÊt Êy cã quan hÖ g¾n bã h÷u c¬ víi nhau.

138

Phô n÷ ViÖt Nam trong x· héi cò cßn cã nçi ®au, bÊt h¹nh kh¸c n÷a, nh− t¸c phÈm ca dao cña d©n téc ®· m« t¶, ®ã lµ tr−êng hîp lÊy ph¶i chång nghiÖn ngËp, hót x¸ch, cê b¹c. VÒ vÊn ®Ò nµy, ng−êi lµm ca dao ViÖt Nam triÕt lý: "LÊy chång gÆp ph¶i kÎ tåi / Cho nªn lßng nh÷ng båi håi ®¾ng cay / C¶ ngµy chØ r−îu s−a say / Khi nay thuèc phiÖn, khi nay tµi bµn" [85, tr.383].

GÇn nh− tuyÖt ®¹i bé phËn phô n÷ ViÖt Nam lµ nh÷ng con ng−êi lao ®éng ch¨m chØ, cÇn mÉn ®Ó t¹o ra cña c¶i vµ biÕt chi tiªu ®óng møc tiÒn b¹c do m×nh lµm ra. Còng chÝnh v× vËy mµ thiÕu n÷ nµo ®ã, nÕu ch¼ng may lÊy ph¶i chång nghiÖn r−îu chÌ, hót thuèc phiÖn vµ ch¬i bµi b¹c suèt ngµy, th× ®au khæ v« cïng vµ xem ®ã nh− lµ nçi bÊt h¹nh, lo l¾ng kh«ng yªn. VËy lµ, theo nhiÒu t¸c phÈm th¬ ca d©n gian ViÖt Nam th× cã kh«ng Ýt nçi ®au khæ, bÊt h¹nh mµ nhiÒu phô n÷ ph¶i g¸nh chÞu sinh ra tõ nh÷ng ng−êi chång hÌn kÐm cña hä.

Kh«ng chØ cã nhiÒu c« g¸i, thiÕu n÷, ng−êi vî, mµ cßn cã nh÷ng chµng trai, nam thanh niªn, ng−êi chång còng ph¶i chÞu nçi ®au, bÊt h¹nh trong cuéc sèng h«n nh©n, gia ®×nh. Néi dung kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam bao gåm nhiÒu c©u triÕt luËn vÒ nçi buån ch¸n, khæ ®au cña nh÷ng ng−êi

chång lÊy ph¶i vî tÖ h¹i, thÊt ®øc.

Sù m« t¶ cña t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam sau ®©y cho thÊy, ng−êi chång lÊy ph¶i vî qu¸ chªnh lÖch vÒ tuæi t¸c ®· lµm cho anh ta rÊt phiÒn muén. "Trai t¬ lÊy ph¶i n¹ dßng, nh− n−íc m¾m thèi chÊm lßng lîn thiu" [1, tr.155]. §Êy lµ c©u tôc ng÷ nãi vÒ mét chµng trai trÎ lÇn ®Çu lËp gia ®×nh riªng, nh−ng kh«ng may, lÊy ph¶i mét phô n÷ tuæi ®· cao, l¹i tõng cã chång, con råi, v× thÕ, anh c¶m thÊy cuéc sèng vî chång kh«ng h¹nh phóc, trë nªn v« nghÜa. DÉu sao th× nçi buån ch¸n, khæ ®au, bÊt h¹nh nµy cßn ®−îc ng−êi chång chÞu ®ùng mét c¸ch ©m thÇm. Nh−ng, cã nhiÒu tr−êng hîp kh¸c, ng−êi chång lÊy ph¶i vî giµ, h¬n m×nh qu¸ nhiÒu vÒ tuæi ®êi, anh ta ®· kh«ng giÊu ®−îc nçi ®au khæ, thÊt väng nªn cã lêi ta th¸n. Hai c©u ca dao nµy ph¶n ¸nh

thùc tÕ ®ã: "V« duyªn lÊy ph¶i vî giµ / ¨n c¬m ph¶i ®ót "bÈm bµ nuèt ®i" " [1,

tr.760]. Nh− thÕ, theo sù gi¶i tr×nh trong kho tµng tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam th× nh÷ng chµng trai trÎ cña chóng ta nÕu lÊy ph¶i vî luèng tuæi ®· cã chång con råi, ®ã lµ nçi khæ, bÊt h¹nh; lÊy ph¶i vî giµ, còng khæ, bÊt h¹nh kh«ng kÐm. Cßn lÊy vî chªnh lÖch vÒ tuæi t¸c, cô thÓ lµ qu¸ trÎ th× sao? Ng−êi lµm ca dao triÕt lý, gi¶i ®¸p ®iÒu ®ã: "V« phóc lÊy ph¶i trÎ ranh / Nã ¨n nã bá tung hoµnh nã ®i" [1, tr.760]. Tãm l¹i, t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam cho r»ng, lÊy ph¶i vî ®· lín

139

tuæi, cã chång, cã con (n¹ dßng) hoÆc vî ®· giµ yÕu (nhiÒu c«ng viÖc trong gia ®×nh ph¶i dån ®Èy cho ng−êi chång) hoÆc vî cßn qu¸ nhá bÐ, ch−a cã ý thøc, viÖc lµm x©y ®¾p h¹nh phóc gia ®×nh, ®ã ®Òu lµ nçi bÊt h¹nh cña nh÷ng ng−êi chång, nh÷ng chµng trai trÎ. Thùc tÕ Êy lµ hÖ qu¶ kh«ng tèt lµnh g× nh−ng l¹i lµ

tÊt yÕu trong chÕ ®é x· héi cò ngăn cấm con ng−êi ®−îc tù do yªu ®−¬ng, t×m

hiÓu ®Ó ®i ®Õn quyÕt ®Þnh viÖc h«n nh©n cña m×nh, mµ thay vµo ®ã lµ sù ¸p ®Æt nhiÒu khi lµ v« lèi cña cha mÑ, gia ®×nh, hä m¹c.

®é x· héi cò ph¶i chÞu qu¸ møc nçi khæ ®au, buån ch¸n trong cuéc sèng gia ®×nh. Trong nçi bÊt h¹nh ®ã th× vî d¹i ®−îc coi lµ tÖ h¹i nhÊt. Cã c¶ mét hÖ c©u tôc ng÷ ViÖt Nam chØ kh¼ng ®Þnh, kh«ng cÇn b×nh luËn vÒ ®iÒu ®ã: "Thø nhÊt vî d¹i trong nhµ, thø nh× nhµ dét, thø ba rùa cïn", "Thø nhÊt vî d¹i trong nhµ, thø nh× nhµ dét, thø ba nî ®ßi", "Thø nhÊt vî d¹i trong nhµ, thø nh× tr©u chËm, thø ba rùa cïn" [1, tr.149-150]. Tõ "d¹i" mang nhiÒu nghÜa kh¸c nhau.

Trong mÊy c©u triÕt luËn trªn, "d¹i" mang mét nghÜa x¸c ®Þnh cô thÓ, ®ã lµ sù ngê nghÖch, kÐm vÒ nhËn thøc, thiÕu nhanh, nh¹y c¶m trong suy xÐt, øng xö. Ng−êi vî d¹i lµ ng−êi vî cã sù hiÓu biÕt rÊt h¹n chÕ, th−êng chËm ch¹p, sai lÇm c¶ trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng. LÊy ph¶i vî nh− thÕ, theo nguån t− liÖu ®ang xÐt th× ng−êi chång c¶m thÊy ®au khæ, bÊt h¹nh nhÊt so víi nh÷ng g×

kh«ng may m¾n ®Õn víi anh trong cuéc sèng ®êi th−êng cña gia ®×nh vµ b¶n th©n. Sai lÇm chØ trong tù nhËn thøc th«i còng ®· lµ nçi khæ cña con ng−êi. §¹i v¨n hµo Lç TÊn, ng−êi ®Æt viªn g¹ch ®Çu tiªn cho nÒn mãng v¨n häc hiÖn

thùc x· héi chñ nghÜa Trung Quèc, cã viÕt mét c©u t©m huyÕt rÊt næi tiÕng r»ng: "Con ng−êi ta th−êng khæ ë chç kh«ng tù biÕt m×nh" [95, tr.163]. Sai lÇm trong nhËn thøc nãi chung (bao gåm tù nhËn thøc vÒ m×nh, nhËn thøc vÒ ng−êi vµ vÒ c¸c sù vËt, hiÖn t−îng kh¸c) th× cµng khæ h¬n. §· sai lÇm trong nhËn thøc nãi chung, th× th−êng céng thªm sai lÇm c¶ trong hµnh ®éng th×

cµng khæ h¬n n÷a. V× thÕ, nh÷ng ai lÊy ph¶i ng−êi vî ®Çn d¹i, sai lÇm c¶ trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng th× qu¶ ®óng lµ khèn khæ, bÊt h¹nh rÊt nhiÒu.

bÊt h¹nh cña nh÷ng chµng trai lÊy ph¶i ng−êi vî cã nhu cÇu vµ thùc hiÖn điều bÊt

chÝnh trong quan hÖ t×nh c¶m víi ng−êi kh¸c giíi mµ kh«ng ph¶i lµ chång.

Hai c©u ca dao nµy m« t¶ cö chØ, hµnh vi cña mét ng−êi phô n÷ ®· cã chång: "Hai tay cÇm hai qu¶ hång / Qu¶ ch¸t phÇn chång, qu¶ ngät phÇn trai"

140

[85, tr.389]. §¸ng ra thiÕu phô Êy ph¶i chó träng d©ng tÆng, dµnh cho chång tÊt c¶, nh−ng c« g¸i cã chång ë ®©y ®· lµm ng−îc trë l¹i. ThËt bÊt h¹nh cho ai ®ã lµ chång cña c«.

Cßn ®©y lµ lêi mét thiÕu phô ®−îc t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam ghi l¹i: "Cã chång th× mÆc cã chång / Cßn ®i ch¬i trém kiÕm ®ång mua rau" [85, tr.389]. Ng−êi

vî kiÕm tiÒn b»ng c¸ch nµy, kh«ng biÕt chång cña c« c¶m thÊy hµi lßng, lÊy lµm mü m·n, h¹nh phóc hay bÊt h¹nh v« cïng? C©u hái nµy, thiÕt t−ëng kh«ng cÇn ph¶i tr¶ lêi v× ai còng hiÓu ®óng t©m tr¹ng cña chµng trai nµo ®ã cã cuéc sèng h«n nh©n kh«ng ®−îc nh− ®iÒu anh h»ng mong −íc, bëi vî cña anh biÕt lµm kinh tÕ kiÓu Êy. Ng−êi vî trong t¸c phÈm ca dao Êy thËt sù lµ mét tÊm g−¬ng ph¶n diÖn. Nh×n vµo ®Êy, mong r»ng tÊt c¶ thiÕu n÷ ViÖt Nam sÏ tù biÕt ®iÒu chØnh m×nh ®Ó kh«ng lµm ph−¬ng h¹i ®Õn cuéc sèng h«n nh©n, h¹nh phóc cña b¶n th©n.

Vµ ®©y lµ lêi tù bµo ch÷a, thó nhËn cña mét phô n÷ cã quan hÖ víi ng−êi kh¸c giíi v−ît qu¸ ph¹m vi, møc ®é mµ ®¹o ®øc, d− luËn x· héi, v.v. cho phÐp: "L¼ng l¬ ch¶ mét m×nh t«i / Thanh L©m, §ång Sím, còng ®«i ba ng−êi / Nãi ra sî chÞ em c−êi / LÊy chång th¸ng chÝn, th¸ng m−êi cã con" [85, tr.389]. Ng−êi phô n÷ ®· cã chång mµ tù bµo ch÷a cho tÝnh c¸ch, thãi quen l¼ng l¬ cña m×nh r»ng ë n¬i kia, chç kh¸c còng cã nhiÒu ng−êi nh− thÕ, xem ra, kh«ng ®−îc sù th«ng c¶m, ®ång t×nh cña c«ng chóng. Sao c« kh«ng thÊy tuyÖt ®¹i bé phËn nh÷ng ng−êi cã chøc n¨ng thiªn phó mang nÆng ®Î ®au, sinh vµ nu«i d−ìng con ®Òu ®óng møc trong quan hÖ víi ng−êi kh¸c giíi, ®Òu chung thñy víi chång, ®Ó häc tËp, noi g−¬ng? C« kh«ng theo c¸i ®óng, chØ b¾t ch−íc nh÷ng c¸ nh©n ®¸ng phª ph¸n, v× thÕ, ®· lµm ®−îc c¸i viÖc qu¸ ®¬n gi¶n víi c«, nh−ng kh«ng dÔ ®èi víi nhiÒu ng−êi lao ®éng ch©n chÝnh kh¸c.

Vµ ®©y n÷a, vÉn lµ lêi nãi hay, nãi vÒ ®¹o ®øc mÉu mùc vµ hµnh ®éng ®èi lËp, phñ ®Þnh chÝnh giäng ®iÖu hoa mü ®ã cña mét phô n÷ cã chång ®−îc l−u l¹i trong kho tµng ca dao cña chóng ta: "Ch÷ trinh ®¸ng gi¸ ngh×n vµng / Tõ anh chång cò ®Õn chµng lµ n¨m / Cßn nh− yªu vông dÊu thÇm / Häp chî trªn bông hµng tr¨m con ng−êi" [85, tr.390]. C©u ®Çu cña bµi d©n ca nµy, nh− trªn ®· nãi, lµ triÕt lý ®Õn møc tuyÖt vêi vÒ mét phÈm chÊt ®¹o ®øc cña ng−êi phô n÷. Nh−ng, tõ c©u thø hai cho ®Õn c©u kÕt t¸c phÈm vÉn lµ lêi nãi cña nh©n vËt cã chång, ®· sæ toÑt c©u ®Çu tuyÖt hay ®ã c¶ vÒ ý vµ lêi.

141

Tõ ph©n tÝch, b×nh luËn nh÷ng cø liÖu chøa ®ùng nhiÒu gi¸ trÞ nãi trªn cho thÊy t¸c gi¶ cña nã ®· bµy tá quan ®iÓm cña m×nh rÊt râ rµng tr−íc th¸i ®é kh«ng ®óng møc vµ hµnh vi bÊt chÝnh ®èi víi chång cña nh÷ng ng−êi vî "ch¬i trém", "yªu vông", v.v.. TÝnh kh¸ch quan cña sù thÓ hiÖn, tr×nh bµy triÕt lý nh©n sinh Êy chøng tá nh÷ng phô n÷ qu¸ dÔ d·i, bu«ng th¶ trong quan hÖ víi ng−êi

kh¸c giíi kh«ng ph¶i chång cña m×nh ®· thËt sù lµ nçi khæ, bÊt h¹nh lµm cho cuéc sèng h«n nh©n trë nªn bÊt nh− ý ®èi víi mét nöa cuéc ®êi cña hä.

T×nh yªu nam n÷ vµ cuéc sèng h«n nh©n h¹nh phóc lµ c¸i thuéc vÒ con ng−êi. NÕu ®Õn tuæi ®−îc phÐp, h¬n n÷a, ®−îc thùc hiÖn quyÒn sèng trong h«n nh©n h¹nh phóc, nh−ng v× mét hoÆc nhiÒu lý do nµo ®Êy mµ ai ®ã chËm hoÆc

c« ®¬n buån ch¸n, bÊt h¹nh v« cïng. §Êy lµ vÊn ®Ò x· héi. Nã kh«ng chØ t−¬ng ®èi phæ biÕn trong x· héi cò. Nã cßn hiÖn diÖn ngay c¶ trong x· héi míi v¨n minh cã chÕ ®é chÝnh trÞ d©n chñ, nhµ n−íc ph¸p quyÒn, nÒn kinh tÕ rÊt

chØ ra nguyªn nh©n, vµ cã thÓ kh«ng cÇn chØ ra nguyªn nh©n cña nã mµ lµm g×. NhiÒu t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò t©m lý x· héi Êy ®· ®Ó

khã cã thÓ quªn ®−îc ®èi víi mçi ®éc gi¶ vÒ nçi bÊt h¹nh ®ã cña con ng−êi.

"Ng−êi ta sang s«ng, em còng sang s«ng / Ng−êi ta sang s«ng thµnh vî

thµnh chång / Em sang s«ng x¸ch gãi vÒ kh«ng / Tr−íc thÑn thïng víi b¹n, sau luèng c«ng «ng l¸i ®ß" [1, tr.583]. Bµi d©n ca nµy ghi l¹i lêi t©m sù (hoÆc ®éc tho¹i) cña mét ng−êi con g¸i. Trong mét chuyÕn ®i xa c« hy väng t×m ®−îc t×nh yªu h«n nh©n. Nh−ng, kh«ng! Trë vÒ mét m×nh, c« buån ch¸n, c¶m thÊy ®¬n ®éc vµ ng−îng ngïng víi nh÷ng ai chøng kiÕn. §o¹n ca dao sau ®©y còng lµ lêi

béc b¹ch víi chÞ em cïng giíi cña mét ng−êi con g¸i vÒ nçi khæ, bÊt h¹nh v× kh«ng cã chång: "G¸i kh«ng chång nh− ph¶n gç long ®anh / Ph¶n long ®anh anh cßn ch÷a ®−îc / G¸i kh«ng chång ch¹y ng−îc ch¹y xu«i / Kh«ng chång

khèn l¾m chÞ em ¬i!" [1, tr.444]. §ã lµ nçi bÊt h¹nh cña ng−êi con g¸i. Trong

còng kh«ng tr¸nh khái c¶m thÊy bÊt h¹nh, c« ®¬n, ®au buån, nhí mong. Chøng

142

lßng nµy khÕ ¬i! / MÆt tr¨ng s¸nh víi mÆt trêi / Sao h«m s¸nh víi sao mai ch»ng ch»ng / M×nh ¬i cã nhí ta ch¨ng? / Ta nh− sao v−ît chê tr¨ng gi÷a trêi" [20, tr.474], "Anh tr¸ch th©n anh vî con kh«ng cã / §ªm n»m vß vâ c¸i xã gi−êng kh«ng / S¸ng ngµy ngñ dËy ra tr«ng / Hái gi−êng cã thÊu hay kh«ng hìi gi−êng", "Tr©u kia kÐn cá bê ao /... Th©n anh kh«ng vî nh− cau kh«ng buång /

Qua nh÷ng ®iÒu bµn luËn ë trªn chøng tá nhiÒu t¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· triÕt lý vÒ t×nh yªu, h«n nh©n. Theo nguån t− liÖu nµy, t×nh yªu, h«n nh©n lµ nh÷ng phÇn lín, néi dung chÝnh yÕu, nhu cÇu, kh¸t väng cña con ng−êi, v× thÕ, nÕu ch−a hoÆc kh«ng thµnh hiÖn thùc th× sÏ lµ nçi bÊt h¹nh, ®au khæ, c« ®¬n kh«ng cã g× thay thÕ, bï ®¾p ®−îc. §ã lµ suy nghÜ, quan niÖm cña nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng, ®−îc t¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam kh¸i qu¸t, thÓ hiÖn t¹i t¸c phÈm cña hä. Cuéc sèng vèn phong phó, ®a d¹ng, bëi thÕ, ngoµi c¸i chung nh− ®· nãi ë trªn, cßn cã nh÷ng triÕt lý kh¸c vÒ vÊn ®Ò ®ang bµn luËn nh−ng víi néi dung, ý t−ëng rÊt xa l¹ víi nh÷ng g× mang tÝnh phæ biÕn cña ®êi sèng x· héi.

Cßn cã thÓ bëi nh÷ng lý do nµo ®ã ®· khiÕn cho con ng−êi buån ®au, thÊt väng còng ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ ca dao, d©n ca ViÖt Nam ®Ò cËp. Cã tr−êng hîp ng−êi ta buån, nuèi tiÕc v× mét mèi t×nh kh«ng ®Õn lóc cßn trÎ, mµ l¹i ®Õn qu¸ muén mµng: "Tay cÇm nhµnh quÕ mµ than / Tuæi thanh xu©n kh«ng gÆp b¹n, héi hoa tµn gÆp nhau" [1, tr.657]. Hai c©u ca dao sau nãi vÒ nçi buån cña nh÷ng ng−êi th©n yªu nhau nh−ng ph¶i sinh ly cµng lµm t¨ng thªm nçi buån cè h÷u: "Thµ r»ng ch¼ng biÕt cho cam / BiÕt råi kÎ b¾c, ng−êi nam thªm buån" [1, tr.657].

"Kh«ng con hÐo hon mét ®êi" [21, tr.479], "Kh«ng con, chã Øa m¶" [1, tr.92] lµ nh÷ng c©u triÕt luËn ng¾n gän, chø kh«ng cÇn ph¶i ®a ng«n, l¾m tõ ®Ó diÔn ®¹t t− t−ëng, quan niÖm coi con c¸i lµ niÒm vui, h¹nh phóc lín, ng−îc l¹i, kh«ng cã con ®ã lµ nçi bÊt h¹nh, ®au khæ, buån ch¸n cña tÊt c¶ mäi ng−êi nãi

chÕ ®é x· héi cò do ®Õ quèc thùc d©n vµ giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ. ThiÕt nghÜ, hÇu nh− kh«ng cã mét ng−êi b×nh th−êng nµo l¹i kh«ng mong cã con. Ai ®ã nãi kh«ng cÇn, kh«ng mong cã con th× hoÆc lµ nãi ng−îc l¹i ®iÒu mµ hä h»ng hy väng, m¬ −íc, hoÆc lµ chøng tá hä ®Ých thùc lµ con ng−êi kú dÞ, kh«ng

143

b×nh th−êng, sî ph¶i vÊt v¶ v× con, hy sinh thêi giê, tiÒn cña cho con. Tr−êng hîp v× sù nghiÖp chung, hoÆc v× hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn nµo ®ã kh«ng thÓ sinh con ®−îc th× ai ®ã míi ®µnh chÊp nhËn kh«ng cã con vµ dÜ nhiªn lµ c¶m thÊy buån ®au kh«n t¶. Gia ®×nh, anh em, b¹n bÌ, ®ång chÝ, nÕu nh− lµ ng−êi cã v¨n ho¸

sÏ c¶m th«ng víi nh÷ng ai nh− thÕ chø kh«ng nì tỏ th¸i ®é t×nh c¶m kh¸c dành

cho kÎ bÊt h¹nh. Nh÷ng ng−êi mong cã con, còng kh«ng h¼n chØ ®Ó nhê cËy

con khi chúng tr−ëng thµnh lóc hä ®· giµ yÕu. Mong cã con, bëi v× con c¸i võa

nh− b¶n sao, võa lµ t¸c phÈm yªu th−¬ng, phÇn th−ëng tuyÖt vêi, cao quý nhÊt cña mçi con ng−êi víi t− c¸ch lµ cha mÑ. Trªn ®êi nµy, kh«ng cã g× ®Ñp, kú diÖu h¬n con ng−êi. Con ng−êi cã bé ãc biÕt t− duy, nãi nh− Ph. ¡ngghen, ®ã lµ "®o¸ hoa rùc rì nhÊt" trªn tr¸i ®Êt [9, tr.483]. Con c¸i lµ t¸c phÈm cña bè mÑ.

Bè mÑ lµ t¸c gi¶ cña con c¸i. NÕu lµ t¸c gi¶ ch©n chÝnh th× ai còng yªu quý, n©ng niu, cã ý thøc, viÖc lµm nhuËn s¾c thªm t¸c phÈm cña m×nh. V× thÕ, con c¸i khi cã dÊu hiÖu, triÓn väng ph¸t lé tµi n¨ng ®Ó ®ãng gãp cho x· héi, nh©n

lo¹i vµ sù nghiÖp chung, th× ®ã lµ niÒm vui, h¹nh phóc lín cña bè mÑ cïng nh÷ng ng−êi th©n cña hä. Còng v× thÕ, khi ch−a cã con, ng−êi ta mong cã con;

tr−êng hîp kh«ng cã kh¶ n¨ng, ®iÒu kiÖn sinh con ng−êi ta ®au khæ, c¶m thÊy bÊt h¹nh, mét sù trèng v¾ng, thiÕu hôt kh«ng thÓ lÊy g× bï ®¾p, thay thÕ.

Con c¸i cña mçi ng−êi mÑ và các cÆp vî chång tõ x−a tíi nay, tõ cæ

chÝ kim, tõ ®«ng sang t©y, trªn kh¾p hµnh tinh mµ chóng ta ®ang sèng, lu«n ®−îc coi lµ niÒm vui kh«n t¶, h¹nh phóc lín lao. Bëi thÕ, nÕu v× mét hoÆc nhiÒu lý do mµ ai ®ã, ®Æc biÖt lµ ng−êi phô n÷ nµo ®Êy, cã cuéc sèng h«n nh©n råi nh−ng ch−a cã con th× th−êng mang mét nçi buån, mét t©m tr¹ng cÇu mong ®−îc sinh vµ nu«i d¹y con. Bµi ca dao sau nãi vÒ nçi buån ch¸n,

bÊt h¹nh ®ã cña ng−êi phô n÷ ë trong hoµn c¶nh nh− thÕ: "Con nh¹n xanh ch¾p c¸nh bay chuyÒn / Chång em lÈy bÈy nh− Cao BiÒn dËy non / Sím cã chång sao em muén cã con? / HÈm duyªn xÊu sè em cßn ®øng kh«ng / Khèn n¹n thay em ¨n ë víi chång" [1, tr.330]. Trong t¸c phÈm nµy, t¸c gi¶ ®· sö dông ®iÓn tÝch Cao BiÒn dËy non. Cao BiÒn lµ mét tªn t−íng giÆc ®êi nhµ §−êng ®em qu©n sang ®¸nh n−íc ta håi thÕ kû thø IX. H¾n tuyªn truyÒn khuÕch tr−¬ng lµ ®iÒu khiÓn ®−îc ©m binh ®Ó ®¸nh ®èi ph−¬ng. Nh−ng lóc qu©n ta ®¸nh tr¶, qu©n Cao BiÒn tan t¸c thua ch¹y, run nh− cÇy sÊy th× y nãi lµ ©m binh dËy non [59, tr.318]. Tæ hîp tõ "Cao BiÒn dËy non" mµ t¸c gi¶ bµi ca dao trªn sö dông ®Ó nãi vÒ ng−êi chång cã t×nh tr¹ng søc khoÎ tÖ h¹i, bi

144

®¸t, ®ã lµ nguyªn nh©n cña nçi bÊt h¹nh muén con, thËm chÝ cßn kh«ng thÓ sinh ®−îc con, mµ ng−êi phô n÷ xÊu sè ph¶i chÞu ®ùng.

Ng−êi phô n÷ b×nh th−êng nµo còng buån ®au, c¶m thÊy m×nh bÊt h¹nh khi: "Cã chång mµ ch¼ng cã con, kh¸c nµo hoa në trªn non mét m×nh" [1, tr.48]. C©u triÕt luËn nµy kh«ng chØ lµ sù ph¶n ¸nh t©m lý, t×nh c¶m, quan niÖm

(vÒ con c¸i) riªng cña ng−êi ViÖt Nam mµ nã cßn mang tÝnh phæ biÕn cña toµn nh©n lo¹i. VÝchto Huyg« - nhµ v¨n l·ng m¹n rÊt næi tiÕng cña Ph¸p - ®· tõng viÕt mét c©u ®Ó l¹i Ên t−îng khã phai mê trong t©m trÝ ng−êi ®äc, ®¹i ý nh− sau: L¹y chóa, xin Ng−êi h·y ®õng cho con thÊy mét mïa hÌ kh«ng b«ng tÝm, mét lång kh«ng chim, mét gia ®×nh kh«ng con! Nhµ v¨n lõng danh thÕ giíi cña chóng ta sî mét sù ®æ vì h«n nh©n, h¹nh phóc, v× thÕ cÇu mong cã cuéc sèng gia ®×nh, vî chång chung thuû (b«ng tÝm, hoa tÝm t−îng tr−ng cho sù chung thuû). ¤ng sî mét nçi buån, mét sù trèng v¾ng. ¤ng sî mét nçi bÊt h¹nh kh«ng cã con. C©u th¬ cña VÝchto Huyg« vµ c©u triÕt luËn nãi trªn trong kho tµng tôc ng÷ ViÖt Nam cã phÇn t−¬ng ®ång nhau vÒ ý t−ëng, quan niÖm.

T¸c gi¶ kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cßn tiÕp tôc gi¶i tr×nh vÊn ®Ò bÊt h¹nh, cô thÓ lµ nãi vÒ ng−êi d©n trong x· héi cò, ph¶i lao ®éng cùc nhäc, thiÕu thèn, mÊt m¸t, tæn thÊt c¶ vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, cuéc sèng hiÖn t¹i bÕ t¾c, t−¬ng lai th× tèi t¨m víi mét th¸i ®é, t×nh c¶m yªu th−¬ng, tr©n träng, lµm nªn nhiÒu t¸c phÈm thËt khã cã thÓ bÞ l·ng quªn trong t©m trÝ ®éc gi¶ thÕ hÖ h«m nay còng nh− mai sau.

Mét trong nh÷ng nçi khæ cña ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam thêi kú thùc d©n, phong kiÕn thèng trÞ lµ ph¶i lao ®éng rÊt cùc nhäc, mµ s¶n phÈm thu ®−îc l¹i qu¸

Ýt ái, kh«ng t−¬ng xøng víi c«ng søc bá ra. N«ng d©n lao ®éng cña chóng ta, nh− tôc ng÷ ViÖt Nam ph¶n ¸nh, lµ nh÷ng ng−êi "B¸n mÆt cho ®Êt, b¸n l−ng cho trêi", "Cæ cµy, vai bõa", "Canh mét ch−a n»m, canh n¨m ®· dËy" [85, tr.453]. Thøc khuya, dËy sím ®Ó cµy cuèc, cÊy trång vÊt v¶, cÇn cï nh− thÕ, nh−ng nh÷ng ng−êi lao ®éng cña chóng ta chØ ®−îc h−ëng thô mét phÇn nhá ch¼ng ®¸ng lµ bao. Tôc ng÷ ViÖt Nam nãi lªn ®iÒu ®ã: "LÊy b¸t må h«i ®æi b¸t c¬m", "¡n ch¼ng no, khã ®Õn m×nh", "§i cµy ba vô, kh«ng ®ñ ¨n ba ngµy tÕt" [85, tr.453, 455]. Ph¶i lµm lông qu¸ vÊt v¶, ng−êi n«ng d©n míi ®−îc miÕng ¨n ch−a ®ñ no. Nguyªn nh©n chÝnh cña nçi cïng khæ nµy lµ chÕ ®é x· héi thùc d©n phong kiÕn ®· thèng trÞ, x©m l−îc, ®µn ¸p, bãc lét nh©n d©n ta ®Õn thËm tÖ, thùc hiÖn chÝnh

145

s¸ch lµm ngu muéi quÇn chóng lao ®éng nãi riªng, con ng−êi ViÖt Nam nãi chung. Cã kh¸ nhiÒu t¸c phÈm d©n gian ph¶n ¸nh thùc t¹i kh¸ch quan ®ã. Ch¼ng h¹n, bµi ca dao sau ®©y: "Tõ nay t«i c¹ch ®Õn giµ / T«i ch¼ng d¸m cÊy ruéng bµ n÷a ®©u / Ruéng bµ võa xÊu võa s©u / Võa bÐ h¹t g¹o võa l©u ®ång tiÒn" [85, tr.458]. Nh©n vËt x−ng "t«i" trong bµi ca dao nµy lµ ng−êi n«ng d©n ®i cÊy thuª

cho ®Þa chñ t¹i n¬i theo lêi anh (hoÆc chÞ) ta nãi ®¹i ®Ó lµ khã kh¨n chø kh«ng ph¶i dÔ dµng. Nh−ng chñ chØ tr¶ c«ng rÎ m¹t vµ chËm trÔ cho kÎ lµm thuª. ThËm chÝ, cã tr−êng hîp c«ng søc cña ng−êi lao ®éng bá ra kh«ng Ýt, nh−ng kÕt qu¶, phÇn h−ëng thô l¹i lµ con sè kh«ng v× nhiÒu lý do kh¸c nhau. Cã thÓ v× kü thuËt, n¨ng suÊt lao ®éng thÊp kÐm, v.v. nªn ng−êi lao ®éng dï cã ch¨m chØ, chÞu khã trong c«ng viÖc mµ vÉn kh«ng tho¸t khái ®ãi nghÌo. TriÕt lý vÒ thùc tÕ phò phµng Êy, t¸c gi¶ ca dao ViÖt Nam ®· cã nh÷ng c©u thËt c¶m ®éng: "Th©n ai khæ nh− th©n con rïa / Xuèng s«ng ®éi ®¸, lªn chïa ®éi bia / Th©n ai khæ nh− th©n anh kia / Ngµy ®i cuèc b·i, tèi vÒ n»m su«ng" [85, tr.461]. Sau mét ngµy lao ®éng nÆng nhäc nh− con rïa ®éi ®¸, thÕ nh−ng ®Õn tèi, ph¶i nhÞn ®ãi ®i n»m. Nçi khæ Êy cña ng−êi n«ng d©n t−ëng chõng ®· ®Õn giíi h¹n cuèi cïng cña nã. C©u sau ®©y trong kho tµng ca dao cña d©n téc lµ lêi than thë, vµ cã thÓ nãi, ®ã còng lµ sù tè c¸o, lªn ¸n chÕ ®é x· héi cò: "Ng−êi ta ®i ë lÊy c«ng / T«i nay ®i ë tay kh«ng trë vÒ" [85, tr.457]. T¸c phÈm ca dao nµy cho ®éc gi¶ th«ng tin: ng−êi n«ng d©n ®i ë, tøc lµ ®i lµm thuª nhiÒu c«ng viÖc cho gia chñ vµ ¨n nghØ lu«n t¹i nhµ ng−êi thuª trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, nh−ng ®iÒu phi lý ®· ®Õn víi ng−êi n«ng d©n, sau mét thêi gian ®i ë, ra vÒ víi hai bµn tay tr¾ng. Lý do dÉn ®Õn nçi khæ nµy cho ng−êi n«ng d©n lµ bän bãc lét, tÇng líp trªn trong x· héi cò ®· ¨n c−íp tr¾ng trîn c«ng søc cña hä. Sèng vµ lao ®éng trong bèi c¶nh lÞch sö ®ã, nh÷ng ng−êi n«ng d©n lao ®éng cña chóng ta kh«ng chØ cã chÞu khæ vÒ vËn ®éng c¬ b¾p, søc lùc, mµ cßn ph¶i lao t©m khæ tø rÊt nhiÒu n÷a. Ng−êi lµm ca dao ViÖt Nam ®· kh¸i qu¸t, ph¶n ¸nh ®iÒu ®ã b»ng nh÷ng c©u triÕt luËn tr÷ t×nh lµm lay ®éng t©m hån nhiÒu ng−êi ®äc vµ nghiªn cøu: "Ng−êi ta ®i cÊy lÊy c«ng / T«i nay ®i cÊy cßn tr«ng nhiÒu bÒ / Tr«ng trêi tr«ng ®Êt tr«ng m©y / Tr«ng m−a tr«ng giã tr«ng ngµy tr«ng ®ªm / Tr«ng cho ch©n cøng ®¸ mÒm / Trêi trong bÓ lÆng míi yªn tÊm lßng" [20, tr.331].

Cuéc sèng nghÌo, ®ãi ¨n, thiÕu mÆc lµ mét nçi khæ, nçi bÊt h¹nh kh¸c

cña con ng−êi nãi chung, cña n«ng d©n ta trong x· héi cò nãi riªng ®−îc t¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam quan t©m m« t¶ b»ng nhiÒu c©u triÕt luËn cã ©m

146

h−ëng buån vµ ®Çy t×nh yªu th−¬ng cïng víi sù ®ång c¶m. "C¬m sung ch¸o dÒn", "Nhµ r¸ch v¸ch n¸t", "TiÒn hÕt g¹o kh«ng", "Th¾t l−ng buéc bông" [85, tr.452] lµ nh÷ng c©u tôc ng÷ diÔn t¶ c¶nh nghÌo ®ãi, nhµ ë tåi tµn, ¨n khæ, ¨n thiÕu, thËm chÝ kh«ng cßn c¸i g× ®Ó ¨n cña ng−êi d©n lao ®éng d−íi thêi thùc d©n, phong kiÕn thèng trÞ. ChÝnh v× thÕ mµ ng−êi d©n nghÌo ph¶i hÕt søc tiÕt

kiÖm, chi tiªu thËt dÌ sÎn. Nhµ ë, ¨n uèng qu¸ tåi nh− vËy lµ nçi thèng khæ cña ®ång bµo ta. Nçi bÊt h¹nh ®ã ch−a ph¶i lµ ®iÓm cuèi cïng. Nã cßn céng thªm mét nçi khæ n÷a: mÆc r¸ch. MÊy c©u ca dao, tôc ng÷ sau chøa ®ùng nh÷ng

r¸ch chi l¾m ¸o ¬i! / ¸o r¸ch tr¨m m¶nh, kh«ng cã n¬i cho rËn n»m", "¡n mµy

lµ ai, ¨n mµy lµ ta / §ãi c¬m r¸ch ¸o ho¸ ra ¨n mµy" [85, tr.454]. Nçi khæ, bÊt h¹nh cña ng−êi d©n trong chÕ ®é cò vÒ ¨n, ë, mÆc cø t−ëng ®Õn thÕ lµ cïng.

Nh−ng, cßn tÖ h¹i h¬n n÷a, ®Õn møc thËt khã cã thÓ tin ®−îc: ®ã lµ trªn thùc tÕ, cã ng−êi kh«ng cã c¶ ¸o quÇn ®Ó mÆc. Nh÷ng c©u tôc ng÷ "Con ®ãng khè, bè

cëi truång" [85, tr.453] vµ c©u ca dao “Kh«ng ®i, th× chî kh«ng ®«ng / §i ra bãc lét quÇn chång mµ mang” [1, tr.689] còng nh− nhiÒu c©u kh¸c gÇn nh− thÕ trong kho tµng tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam lµ sù ph¶n ¸nh, th«ng tin vÒ

mét thêi kú lÞch sö ®au th−¬ng vµ t¨m tèi cña d©n téc. MÊy t¸c phÈm d©n gian ®· dÉn kÕ trªn nãi vÒ nçi khæ, bÊt h¹nh vÒ vËt chÊt, cô thÓ lµ thiÕu, kh«ng cã ¸o, quÇn ®Ó mÆc. Hai vî chång chØ cã mét c¸i quÇn, ng−êi vî cÇn ®i chî, ph¶i che th©n th× ®µnh lét quÇn chång ®ang mÆc, chång ph¶i nh−êng, hy sinh cho vî. MÊy bè con thiÕu vµi tÊc v¶i may khè. V× thÕ, mçi khi con kh«ng thÓ kh«ng

®ãng khè th× ng−êi bè ®µnh kh«ng lµm c¸i viÖc mµ con rÊt cÇn.

Mét niÒm vui nhá, mét h¹nh phóc lÏ ra kh«ng thÓ thiÕu cña ng−êi n«ng d©n lµ m¶nh ruéng, ng−êi vî hiÒn vµ ®øa con yªu quý. Nh−ng trong x· héi cò, nh÷ng nhu cÇu ®ã cña ng−êi n«ng d©n còng hÇu nh− kh«ng ®−îc trän vÑn. NhiÒu n«ng d©n ViÖt Nam d−íi chÕ ®é thùc d©n phong kiÕn ®· bÞ bän cã quyÒn thÕ t−íc mÊt niÒm vui, h¹nh phóc. C©u ca dao sau ®©y ®· lét t¶ thùc t¹i phò phµng ®ã: “Ruéng ng−êi cµy, vî ng−êi nu«i / Con ng−êi m¾ng má, vî ng−êi yªu th−¬ng” [85, tr.456]. T¸c phÈm d©n gian nµy ®· ghi l¹i, chuyÓn t¶i vµ thÓ hiÖn th«ng tin: lùc l−îng thèng trÞ trong x· héi cò c−íp ruéng, c−íp vî,

nhiÒu n«ng d©n ViÖt Nam kh«ng chØ thiÕu hôt, mµ cßn bÞ mÊt m¸t, tæn thÊt tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn c¬ b¶n cña con ng−êi.

147

khã cã hy väng ®−îc c¶i thiÖn. T¸c gi¶ tôc ng÷, ca dao ®· kh¸i qu¸t, ghi l¹i t©m tr¹ng ®ã cña ng−êi d©n t¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm, thêi kh¾c nµo ®ã trong x· héi cò: "Con quan th× l¹i lµm quan, con nhµ kÎ khã ®èt than tèi ngµy"; "Con vua th× l¹i lµm vua, cßn nhµ kÎ khã b¾t cua tèi ngµy"; "Con vua th× l¹i lµm vua, con nhµ s·i chïa l¹i quÐt l¸ ®a" [1, tr.54-55]. Trong th¬ ca d©n gian ViÖt Nam cã triÕt lý vÒ nçi bÊt h¹nh, bi kÞch buån ch¸n, thÊt väng, kh«ng t×m ®−îc lèi tho¸t cña ng−êi lao ®éng trong x· héi cò. Bµi ngô ng«n sau ®©y lµ thÝ dô ®iÓn h×nh: "Con kiÕn mµ leo cµnh ®a / Leo ph¶i cµnh côt leo ra leo vµo / Con kiÕn mµ leo cµnh ®µo / Leo ph¶i cµnh côt leo vµo leo ra" [13, tr.24]. T¸c gi¶ tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ®· m« t¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng ë ®Þa vÞ thÊp hÌn (nh− con nhµ kÎ khã, con s·i ë chïa, cïng nh÷ng ng−êi vÝ nh− con ong, c¸i kiÕn) trong x· héi cò ®Òu c¶m thÊy cuéc ®êi cña m×nh lµ bÊt h¹nh, ®au khæ, khã cã lèi tho¸t, kh«ng cßn hy väng, thËm chÝ, hä cßn cho ®Êy lµ ®Þnh mÖnh. Sù ph¶n ¸nh nh− thÕ lµ chÝnh x¸c vÒ t− t−ëng, quan niÖm cña mét bé phËn kh«ng nhá trong nh©n d©n ta d−íi thêi thùc d©n phong kiÕn thèng trÞ, chø kh«ng sai lÖch, cµng kh«ng ph¶i lµ xuyªn t¹c, b«i ®en thùc t¹i. §ã lµ hÖ qu¶ cña chÝnh s¸ch ngu d©n do bän x©m l−îc vµ phong kiÕn ph¶n ®éng thèng trÞ nh©n d©n ta ®· thùc thi ë ViÖt Nam qua nhiÒu thÕ kû. Ph¶i ®Õn khi t− t−ëng míi, tiÕn bé ®−îc truyÒn b¸ vµo n−íc ta th× bé phËn quÇn chóng l¹c hËu cã nhËn thøc sai lÇm, bi quan ®ã míi ®−îc c¶nh tØnh vµ cïng víi toµn d©n téc lµm nªn biÕn cè lÞch sö vÜ ®¹i, lËt ®æ chÕ ®é cò, x©y dùng x· héi míi, trong ®ã tÊt c¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng ®Òu ®−îc quyÒn lµm chñ, më mang trÝ tuÖ, lao ®éng s¸ng t¹o vµ sèng trong hoµ b×nh, ®éc lËp, tù do, h¹nh phóc.

Qua ph©n tÝch, bµn luËn s¬ bé mét sè t¸c phÈm tôc ng÷, th¬ ca d©n gian ViÖt Nam ë trªn, ®· lµm næi lªn kh¸ râ nhiÒu h×nh t−îng ng−êi n«ng d©n cña chóng ta trong x· héi cò ph¶i lao ®éng cùc nhäc mµ vÉn ®ãi khæ, thiÕu thèn rÊt nhiÒu vÒ vËt chÊt vµ bÞ c−íp bãc, khñng bè ®Õn cao ®é c¶ vÒ tinh thÇn. Nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn mµ ng−êi d©n ViÖt Nam trong x· héi cò ®−îc h−ëng gÇn nh− lµ con sè kh«ng.

ë trªn ®· bµn luËn vÒ nçi bÊt h¹nh lµ nh÷ng g× ®èi lËp víi h¹nh phóc

cña con ng−êi. §ã lµ nh÷ng ®iÒu kh«ng ai h»ng mong muèn nh−ng nã vÉn cø ®Õn vµ thuéc vÒ con ng−êi. T×m hiÓu vÊn ®Ò bÊt h¹nh trong kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam chñ yÕu lµ v× lý do Êy.

148

KÕt luËn ch−¬ng 4

Toµn bé ch−¬ng nµy ®· nghiªn cøu hai vÊn ®Ò lµ h¹nh phóc vµ c¸i ®èi lËp víi nã - bÊt h¹nh - trong tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. VÒ h¹nh phóc trong

kho tµng s¸ng t¸c nãi trªn, ng−êi viÕt luËn ¸n ®· tËp trung lµm s¸ng tá b¶n chÊt vÊn ®Ò nµy vµ d¹ng lý t−ëng cña nã, thªm n÷a, cßn ®Ò cËp sù c©n nh¾c, suy xÐt, lùa chän, kh¾c phôc khã kh¨n, chó träng t×m kiÕm vµ biÕt b¶o vÖ h¹nh phóc, v.v.

kh«ng ®i ®Õn h«n nh©n, h«n nh©n gi¶ t¹o, lõa bÞp, bÞ ph¶n béi, lÊy ph¶i chång tåi tÖ, khèn n¹n vµ lÊy ph¶i vî tÖ h¹i, thÊt ®øc, ng−êi d©n trong x· héi cò ph¶i lao ®éng qu¸ cùc nhäc, bÞ bãc lét, t−íc ®o¹t c¶ vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, cã cuéc sèng c« ®¬n, t¨m tèi, tuyÖt väng,v.v.. C«ng viÖc nghiªn cøu ë ®©y ®· chØ ra, h¹nh phóc còng nh− bÊt h¹nh lµ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc vÒ con ng−êi vµ cã quan hÖ biÖn chøng, m¸y thÞt víi nhau; bµn vÒ h¹nh phóc th× kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp bÊt h¹nh vµ ng−îc l¹i; ®Ó cã h¹nh phóc th× chñ thÓ cÇn cã suy nghÜ, viÖc lµm tÝch cùc vµ ph¶i tr¸nh x¶y ra bÊt h¹nh; vµ tr¸nh ®−îc bÊt h¹nh cµng nhiÒu th× con ng−êi cµng ®−îc h¹nh phóc mü m·n h¬n. V× nh÷ng lÏ ®ã mµ c¶ hai vÊn ®Ò Êy ®−îc nghiªn cøu g¾n liÒn nhau ®Ó cÊu thµnh mét néi dung trong c«ng tr×nh bµn vÒ triÕt lý ®¹o ®øc t¹i kho tµng tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam.

149

KÕt luËn

cÊu thµnh bëi 4 ch−¬ng.

1. Trong ch−¬ng ®Çu, tõ tæng luËn nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cã liªn quan

mang tÝnh thêi sù vµ lµm râ mét sè kh¸i niÖm (ph¹m trï) ®−îc sö dông trong

luËn ¸n. Nh÷ng kh¸i niÖm ®ã ®· ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu trong ®êi sèng lý luËn,

nh−ng cßn cã kh«ng Ýt c¸ch hiÓu kh¸c nhau, v× thÕ chóng ®−îc x¸c ®Þnh néi

đấy là những cái chung, chúng cần được làm rõ trước khi tiếp cận mấy vấn đề

riêng cụ thể trong luận án.

Ch−¬ng thø hai bµn vÒ vÊn ®Ò ®¹o ®øc, mét gi¸ trÞ, phÈm chÊt cÇn ®−îc

t«n vinh vµ gi¸o dôc theo quan niÖm cña nh÷ng ng−êi s¸ng t¸c tôc ng÷, ca

qu¸ ®¸ng; ngu dèt, khoe khoang; nãi kho¸c, kú quÆc; khen chª lÊy ®−îc, vị

kỷ; bÞp bîm, gi¶ t¹o; bÊt hiÕu, béi nghÜa. Tøc lµ toµn bé néi dung ch−¬ng nµy

viÕt vÒ hai lo¹i gi¸ trÞ, phÈm chÊt ®èi lËp nhau trong x· héi: mét lo¹i cÇn ®−îc

kh¼ng ®Þnh tuyên truyền, giáo dục và một loại phải phê phán để góp phần xây

dựng con người và nền đạo đức mới ở nước ta hiện nay.

Ch−¬ng thø ba bµn vÒ c¸i thiÖn vµ ®èi lËp víi nã lµ hµnh vi ¸c ®éc ®−îc

lµ môc tiªu ®Ó tu d−ìng vµ gi¸o dôc. T¸c gi¶ bµn luËn vÒ nh÷ng c¸i thiÖn ®−îc

c¶m cña cha mÑ vµ con c¸i dµnh cho nhau; sù nhí ¬n thÇy d¹y vµ ng−êi cho

cña hµnh vi ¸c ®éc đối lập với các giá trị, phẩm chất đạo đức mẫu mực ®−îc

®éng: c−íp thµnh qu¶ lao ®éng vµ lµm ®æ vì h¹nh phóc cña ng−êi kh¸c; viÖc

150

nh©n d©n ta.

Néi dung ch−¬ng cuèi cña luËn ¸n, còng t−¬ng tù ch−¬ng thø hai vµ thø

ba, bµn vÒ hai vÊn ®Ò ®èi lËp nhau lµ h¹nh phóc vµ bÊt h¹nh trong kho tµng tôc

lý t−ëng cña nã; kh¼ng ®Þnh h¹nh phóc lµ mét sù lùa chän vµ quyÕt ®o¸n;

nhÊn m¹nh h¹nh phóc lµ vÊn ®Ò ®ßi hái chñ thÓ ph¶i n¨ng ®éng vµ tù b¶o vÖ.

VÊn ®Ò bÊt h¹nh ®−îc bµn luËn trong phÇn hai cña ch−¬ng cuèi lµ: t×nh yªu

lõa bÞp, Ðp buéc vµ bÞ ph¶n béi; cuéc sèng vî chång bÊt nh− ý; nçi khæ cña

§ã lµ toµn bé néi dung chÝnh cña luËn ¸n kh«ng cã sù trïng lÆp víi bÊt

kú c«ng tr×nh, t¸c phÈm nµo ®· ®−îc x· héi ho¸, vµ ®· lµm s¸ng tá ®−îc triÕt

di s¶n Êy gåm nhiÒu quan ®iÓm, t− t−ëng triÕt häc vÒ ®¹o ®øc cã gi¸ trÞ, tõ ®ã

gãp phÇn thùc hiÖn chñ tr−¬ng cña §¶ng trong nghiªn cøu ®Ó kÕ thõa, ph¸t

chøng tá t¸c gi¶ luËn ¸n ®· hoµn thµnh nhiÖm vô vµ ®¹t ®−îc môc tiªu nghiªn

cøu cña m×nh.

2. Nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc kh¸c nh− t×nh yªu ®«i løa, t×nh c¶m vî chång,

trong luËn ¸n ph¶i h¹n chÕ c¶ vÒ néi dung vµ sè trang nµy. Các giá trị triết học

của tác phẩm bình dân ấy như vấn đề con người, lý luận nhận thức, v.v. cũng

chưa được nghiên cứu sâu tại đây để tránh tình trạng đi xa nhiệm vụ, mục tiêu

tiếp cận đã xác định. V× thÕ, ng−êi viÕt xin ®−îc t×m hiÓu c¸c vÊn ®Ò h÷u quan

®ã trong thêi gian tíi khi cã nhu cÇu vµ ®iÒu kiÖn cho phÐp./.

151

DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ

ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1. Lê Huy Thực (1994), “Trang Tử - sắc thái tư tưởng và tình cảm”, Tạp chí

Nghiên cứu lý luận, (5), tr.61-65 và trong (2000), Đạo gia và văn hóa,

NXB Văn hóa-Thông tin, Hà Nội, tr.94-106.

2. Lê Huy Thực, Trịnh Lệ Hằng (1996), “Hồ Chí Minh với vấn đề đoàn kết

lương giáo”, Thông tin Khoa học chính trị, (1), tr.23-26.

3. Lê Huy Thực (1999), “Tìm hiểu một số quan điểm của chủ nghĩa Mác -

Lênin về bản chất tôn giáo và sự vận dụng của Đảng ta”, Tạp chí Lịch

sử Đảng, (4), tr.20-23.

4. Lê Huy Thực (2003), “Đổi mới, nâng cao chất lượng công tác giáo dục đào

tạo-một biện pháp quan trọng để xây dựng, phát triển kinh tế tri thức ở

Việt Nam”, Tạp chí Khoa học chính trị, (4), tr.32-36.

5. Lê Huy Thực (2003), “Cán bộ lãnh đạo chính trị - khái niệm, đặc điểm hoạt

động và phẩm chất đạo đức, tác phong”, viết cho Đề tài cấp Bộ năm

2002 - 2003 của Viện Triết học, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí

Minh, đã nghiệm thu, đăng Tạp chí Lịch sử Đảng, (11), tr.60-62.

6. Lê Huy Thực (2003), “Quan niệm về đạo đức và phương pháp giáo dục đạo

đức trong tục ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam”, Tạp chí Lý luận chính

trị, (11), tr.41-45.

7. Lê Huy Thực (2003), “Đạo đức - một giá trị được tôn vinh trong tục ngữ,

thơ ca dân gian Việt Nam”, Tạp chí Khoa học chính trị, (6), tr.16-22.

8. Lê Huy Thực (2004), “Để xây dựng, phát triển kinh tế tri thức ở Việt

Nam”, Tạp chí Sinh hoạt lý luận, (3), tr.24-30.

9. Lê Huy Thực (2004), “Triết lý về hạnh phúc trong tục ngữ, thơ ca dân gian

Việt Nam”, Tạp chí Triết học, (2), tr.36-42.

10. Lê Huy Thực (2004), “Tình yêu và bất hạnh trong thơ ca dân gian Việt

Nam”, Tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam, (4), tr.65-67.

11. Lê Huy Thực (2005), “Hôn nhân bất hạnh trong tục ngữ, thơ ca dân gian

Việt Nam”, Tạp chí Báo chí và tuyên truyền, (1), tr. 58-60.

152

12. Lê Huy Thực (2005), “Tiêu chí kiểm định đạo đức trong tục ngữ, thơ ca

dân gian Việt Nam”, Tạp chí Triết học, (9), tr.40-44.

13. Lê Huy Thực (2005), “Bản chất và dạng lý tưởng của hạnh phúc trong tục

ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam”, Thông tin Văn hóa và phát triển,(5),

tr.39-43. Sửa, bổ sung làm tham luận tham gia Hội thảo quốc tế về Triết

học giới tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh từ ngày 2 đến

ngày 8 -1 - 2008.

14. Lê Huy Thực (2005), “Hồ Chí Minh về đội ngũ cán bộ, đảng viên thực

hiện, phát huy dân chủ ở nông thôn”, Tạp chí Lý luận chính trị, (3),

tr.12-15.

15. Lê Huy Thực (2005), “Tục ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam về đạo đức, đặc

trưng bản chất của con người cần được quan tâm giáo dục”, Tạp chí

Thông tin khoa học xã hội, (11), tr. 16-23.

16. Lê Huy Thực (2010), “Quan niệm về hạnh phúc dưới dạng lý tưởng của nó

trong tục ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam”, Tạp chí Triết học, (1), tr.75-79.

17. Lê Huy Thực (2011), “Về bài ca dao có nhân vật mang tên Bờm”, Tạp chí

Kiến thức ngày nay, (739), tr.36-38.

18. Lê Huy Thực (2011), “Về một cách đánh giá phẩm chất cao đẹp của hoa

sen”, Thông tin Văn hóa và phát triển, (3), tr.42-43.

19. Lê Huy Thực (2011), “Từ những câu tục ngữ về tình yêu thương con

của người mẹ, suy nghĩ đến các hành vi thất đức hiện nay”, Thông

tin Văn hóa và phát triển, (12), tr.35-36.

20. Lê Huy Thực (2011), “Vấn đề đạo đức trong tục ngữ, thơ ca dân gian Việt

Nam và góp phần bồi đắp phẩm chất đó ở nước ta hiện nay”, viết cho

Đề tài độc lập cấp Nhà nước, mã số ĐTĐL.2008 G/09, đã nghiệm thu,

37 tr. in A4.

21. Lê Thái Học (bút danh của Lê Huy Thực) (2011), “Tục ngữ, thơ ca dân

gian Việt Nam và góp phần giáo dục tình yêu quê hương, Tổ quốc

cho con người mới ở nước ta”, viết cho Đề tài độc lập cấp Nhà

nước, mã số ĐTĐL.2008 G/09, đã nghiệm thu, 26 tr. in A4.

153

22. Lê Bình Giang (bút danh của Lê Huy Thực) (2011), “Chỉ dẫn hướng thiện

trong tục ngữ, ca dao của dân tộc ta và góp phần xây dựng văn hóa,

đạo đức mới ở Việt Nam”, viết cho Đề tài độc lập cấp Nhà nước, mã

số ĐTĐL.2008 G/09, đã nghiệm thu, 27 tr. in A4.

23. Lê Hải Dương (bút danh của Lê Huy Thực) (2011), “Nội dung và tính

chất thời sự của vấn đề ân nghĩa, trách nhiệm trong tục ngữ, thơ ca

dân gian Việt Nam”, viết cho Đề tài độc lập cấp Nhà nước, mã số

ĐTĐL.2008 G/09, đã nghiệm thu, 34 tr. in A4.

24. Lê Khánh Kiệt (bút danh của Lê Huy Thực) (2011), “Sự phê phán thói đời

trong tục ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam và ý nghĩa thời sự của vấn đề

đó”, viết cho Đề tài độc lập cấp Nhà nước, mã số ĐTĐL.2008 G/09,

đã nghiệm thu, 45 tr. in A4.

25. Lê Huy Thực (2011), “Nhân bàn về cách hiểu sai câu tục ngữ “Học thầy

chẳng tày học bạn” ”, Tạp chí Nhà văn, (12), tr. 108-112.

26. Lê Huy Thực (2012), “Về tình yêu quê hương đất nước qua tục ngữ, thơ ca

dân gian Việt Nam”, Tạp chí Thông tin khoa học xã hội, (12), tr.40-46.

27. Lê Huy Thực (2012), “Thao tác so sánh trong tục ngữ, thơ ca dân gian

Việt Nam”, trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học Nghiên cứu và giảng

dạy lôgích học ở Việt Nam hiện nay, NXB Đại học Sư phạm, Hà

Nội, tr.165-174.

28. Lê Huy Thực (2013), “Tìm hiểu con người, tình cảm và tư tưởng của hai

tác gia Lão - Trang trong triết học cổ đại Trung Quốc”, Tạp chí

Nghiên cứu Trung Quốc, (1), tr. 60-70.

29. Lê Huy Thực (2013), “Tình cảm vợ chồng trong tục ngữ, thơ ca dân gian

Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu gia đình và giới, (1), tr.28-33.

30. Lê Huy Thực (2013), “Bàn thêm về câu tục ngữ “Học thầy chẳng tày học

bạn”, phần 1”, Chuyên san Dặm ngàn đất Việt, (7), NXB Văn hóa -

Thông tin, Hà Nội, tr.49-58.

31. Lê Huy Thực (2014), “Bàn thêm về câu tục ngữ “Học thầy chẳng tày học

bạn”, phần 2”, Chuyên san Dặm ngàn đất Việt, (8), NXB Văn hóa -

Thông tin, Hà Nội, tr. 74-82.

154

32. Lê Huy Thực (2014), “Những lo ngại, hối tiếc và bi kịch về tình yêu trong

thơ ca dân gian Việt Nam”, Chuyên san Dặm ngàn đất Việt, (9), NXB

Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, tr. 117-127.

33. Lê Huy Thực (2014), “Thói ngạo mạn, bịp bợm, giả tạo bị chỉ trích trong

văn nghệ dân gian”, Tạp chí Cửa biển, (1), tr. 94-95.

34. Lê Huy Thực (2014), “Về sự phê phán, giễu cợt chứng bệnh khoe khoang

trong tục ngữ, thơ ca dân gian Việt Nam”, Tạp chí Văn nghệ Hải

Dương, (3), tr. 38-40.

35. Lê Huy Thực (2014), “Mấy câu tục ngữ về tình yêu thương con của người

mẹ”, Tạp chí Văn nghệ Tây Ninh, (1), tr. 22-23.

36. Lê Huy Thực (2015), “Bài ca dao về tình yêu thương con của người

cha”, Chuyên san Dặm ngàn đất Việt, (11), NXB Văn hóa - Thông

tin, Hà Nội, tr. 70-73./.

155

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Thị An và Nguyễn Thị Huế (2001), Tuyển tập văn học dân gian Việt

Nam, t.IV, q.1, NXB Giáo dục, Hà Nội.

2. Hoàng Chí Bảo (2005), Tìm hiểu phương pháp Hồ Chí Minh, NXB Lý luận

chính trị, Hà Nội.

3. Nguyễn Văn Bảo (1999), Thành ngữ - cách ngôn gốc Hán, NXB Đại học

Quốc gia, Hà Nội.

4. Nguyễn Chí Bền và các cộng sự (2006), Hỏi và đáp về cơ sở văn hóa Việt

Nam, NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.

5. Vũ Ngọc Bình chủ biên vµ c¸c céng sù (1996), Văn học dân gian Gia Lai,

Sở Văn hóa thông tin - Thể thao Gia Lai, Pleiku.

6. C.Mác và Ph.Ănghen (1995), Toàn tập, t.1, NXB Chính trị quốc gia - Sự

thật, Hà Nội.

7. C.Mác và Ph.Ănghen (1995), Toàn tập, t.3, NXB Chính trị quốc gia - Sự

thật, Hà Nội.

8. C.Mác và Ph.Ănghen (1995), Toàn tập, t.19, NXB Chính trị quốc gia - Sự

thật, Hà Nội.

9. C.Mác và Ph.Ănghen (1994), Toàn tập, t.20, NXB Chính trị quốc gia - Sự

thật, Hà Nội.

10. C.Mác và Ph.Ănghen (1995), Toàn tập, t.21, NXB Chính trị quốc gia - Sự

thật, Hà Nội.

11. C.Mác và Ph.Ănghen (2000), Toàn tập, t.40, NXB Chính trị quốc gia - Sự

thật, Hà Nội.

12. Nông Quốc Chấn chủ biên (1979), Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, t.VI, Văn

học dân tộc ít người, q.1, NXB Văn học, Hà Nội.

13. Trương Chính (2001), Bình giải ngụ ngôn Việt Nam, NXB Giáo dục,

Hà Nội.

14. Phạm Khắc Chương và Nguyễn Thị Yến Phương (1998), Đạo đức học,

NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội.

156

15. Nguyễn Cừ và Phan Trọng Thưởng (2001), Tuyển tập văn học dân gian

Việt Nam, t.III, NXB Giáo dục, Hà Nội.

16. Nguyễn Nghĩa Dân (2000), Đạo làm người trong tục ngữ, ca dao Việt

Nam, NXB Thanh niên, Hà Nội.

17. Chu Xuân Diên (1973), "Tìm hiểu giá trị Bài ca chàng Đam San", trong

Tập nghị luận và phê bình văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr.65-81.

18. Chu Xuân Diên, Lương Văn Đang và Phương Tri (1998), Tục ngữ Việt

Nam, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

19. Phan Đại Doãn chủ biên (1998), Một số vấn đề nho giáo Việt Nam, NXB

Đại học Quốc gia, Hà Nội.

20. Vũ Dung, Vũ Thúy Anh và Vũ Quang Hào (1998), Ca dao trữ tình Việt

Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội.

21. Vũ Dung, Vũ Thúy Anh và Vũ Quang Hào (1995), Từ điển thành ngữ và

tục ngữ Việt Nam, NXB Văn hóa, Hà Nội.

22. Đinh Xuân Dũng (2004), Văn học, văn hóa - tiếp nhận và suy ngẫm, NXB

Từ điển bách khoa, Hà Nội.

23. Đảng Cộng sản Việt Nam (1977), Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành

Trung ương Đảng tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IV, NXB Sự

thật, Hà Nội.

24. Đảng Cộng sản Việt Nam (1987), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần

thứ VI, NXB Sự thật, Hà Nội.

25. Đảng Cộng sản Việt Nam (1996), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần

thứ VIII, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

26. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần

thứ IX, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

27. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần

thứ X, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

28. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần

thứ XI, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

29. Đảng Cộng sản Việt Nam (2007), Văn kiện Đảng toàn tập, t.52, NXB

Chính trị quốc gia, Hà Nội.

157

30. Đảng Cộng sản Việt Nam (2007), Văn kiện Hội nghị lần thứ bảy Ban

Chấp hành Trung ương khóa X, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

31. Cao Huy Đỉnh (1974), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam,

NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

32. Phạm Văn Đức (2006), "Mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và đạo đức xã

hội trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay", Tạp chí Triết học,

tại trang Phạm Văn Đức http://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra-cuu/

moiqh_loiichcn-ddxh-ktttvn-f.html, [truy cập ngày 28-11-2006].

33. Êlêna Iliina (1983), Tuổi trẻ Các Mác, NXB Thanh niên, Hà Nội.

34. Ninh Viết Giao chủ biên, Nguyễn Đổng Chi và Võ Văn Trực (1996), Kho

tàng ca dao xứ Nghệ, t.I, NXB Nghệ An, Nghệ An.

35. Ngọc Hà (2014), Tục ngữ ca dao Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội.

36. Trần Mạnh Hảo (1996), Phê bình phản phê bình, NXB Văn nghệ thành

phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh.

37. Vũ Tố Hảo (2009), Vè, q.1, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

38. Vũ Tố Hảo (2009), Vè, q.2, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

39. Heghen (2005), Mỹ học, NXB Văn học, Hà Nội.

40. Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam (1997), 50 năm sưu tầm, nghiên cứu,

phổ biến văn hóa, văn nghệ dân gian, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

41. Tô Duy Hợp và Nguyễn Anh Tuấn (1997), Logic học, NXB Đồng Nai,

Đồng Nai.

42. Vũ Hùng (2007), "Tìm hiểu những yếu tố triết học (hay triết lý dân gian)

trong tục ngữ Việt Nam", Tạp chí Triết học, tại trang Vũ Hùng

http://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra cuu/tim_hieu_yeu_to_triet_hoc_

trong_tục_ngu_viet_nam-e.html, [truy cập ngày 09-01-2007].

43. Đỗ Huy (2006), Mỹ học Mác - Lênin, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

44. Đỗ Huy chủ biên, Đỗ Thị Minh Thảo và Hoàng Thị Hạnh (2002), Cơ sở

triết học của văn hóa nghệ thuật Việt Nam, Viện Văn hóa và NXB Văn

hóa - Thông tin, Hà Nội.

45. Vũ Thị Thu Hương (2000), Ca dao Việt Nam - những lời bình, NXB Văn

hóa - Thông tin, Hà Nội.

158

46. Võ Hoàng Khải (1996), Những yếu tố duy vật và biện chứng trong tục

ngữ, cao dao Việt Nam, Luận văn Thạc sĩ triết học, Học viện Chính trị

quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội.

47. Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên và Võ Quang Nhơn (1998), Văn học

dân gian Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội.

48. Đinh Gia Khánh chủ biên, Nguyễn Xuân Kính và Phan Hồng Sơn (1995),

Ca dao Việt Nam, NXB Tổng hợp Đồng Tháp, Đồng Tháp .

49. Vũ Ngọc Khánh (2001), Bình giảng thơ ca - truyện dân gian, NXB Giáo

dục, Hà Nội.

50. Vũ Ngọc Khánh chủ biên và các cộng sự (1993), Từ điển văn hóa Việt

Nam, NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.

51. Vũ Khiêu (2014), Trí thức Việt Nam thời xưa, NXB Thuận Hóa, Huế.

52. Trần Hậu Kiêm chủ biên và các cộng sự (1997), Giáo trình đạo đức học,

NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

53. Nguyễn Xuân Kính (1995), Các tác gia nghiên cứu văn hóa dân gian,

NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

54. Nguyễn Xuân Kính (20075), Thi pháp ca dao, NXB Đại học Quốc gia,

Hà Nội.

55. Nguyễn Xuân Kính chủ biên và Phan Lan Hương (2009), Tục ngữ, q.1,

NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

56. Nguyễn Xuân Kính chủ biên và Phan Lan Hương (2009), Tục ngữ, q.2,

NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

57. Nguyễn Xuân Lạc (1998), Văn học dân gian Việt Nam trong nhà trường,

NXB Giáo dục, Hà Nội.

58. Mã Giang Lân (1998), Tục ngữ, ca dao Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội.

59. Nguyễn Lân (2003), Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam, NXB Văn

học, Hà Nội.

60. Nguyễn Lân (2000), Từ điển từ và ngữ Việt Nam, NXB Thành phố Hồ Chí

Minh, Thành phố Hồ Chí Minh.

61. Trần Ngọc Lân (2009), Tình đời qua những câu tục ngữ, thành ngữ, NXB

Hội Nhà văn, Hà Nội.

159

62. Nguyễn Ngọc Long chủ biên và các cộng sự (1997), Triết học Mác -

Lênin, Chương trình cao cấp, t.I, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

63. Nguyễn Ngọc Long chủ biên và các cộng sự (1997), Triết học Mác -

Lênin, Chương trình cao cấp, t.II, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

64. Nguyễn Ngọc Long chủ biên và các cộng sự (1997), Triết học Mác -

Lênin, Chương trình cao cấp, t.III, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

65. Nguyễn Ngọc Long, Nguyễn Thế Kiệt đồng chủ biên và các cộng sự

(2004), Giáo trình đạo đức học Mác - Lênin, NXB Lý luận chính trị,

Hà Nội.

66. Nguyễn Tấn Long và Phan Canh (1998), Thi ca bình dân Việt Nam - toà

lâu đài văn hoá dân tộc, t.1, NXB Văn hoá - Thông tin, Hà Nội.

67. Nguyễn Tấn Long và Phan Canh (1998), Thi ca bình dân Việt Nam - toà

lâu đài văn hoá dân tộc, t.2, NXB Văn hoá - Thông tin, Hà Nội.

68. Nguyễn Tấn Long và Phan Canh (1998), Thi ca bình dân Việt Nam - toà

lâu đài văn hoá dân tộc, t.3, NXB Văn hoá - Thông tin, Hà Nội.

69. Nguyễn Tấn Long và Phan Canh (1998), Thi ca bình dân Việt Nam - toà

lâu đài văn hoá dân tộc, t.4, NXB Văn hoá - Thông tin, Hà Nội.

70. Đặng Thai Mai (1969), "Cần học tập di sản văn nghệ cũ", trong Trên

đường học tập và nghiên cứu, t.1, NXB Văn học, Hà Nội, tr.33-35.

71. Đặng Thai Mai (1969), "Văn học bình dân và văn học cao cấp", trong Trên

đường học tập và nghiên cứu, t.1, NXB Văn học, Hà Nội, tr.152-166.

72. Cao TuyÕt Minh (2005), Tôc ng÷ - ca dao ViÖt Nam, NXB Lao ®éng,

Hµ Néi.

73. Hà Thúc Minh (2001), Đạo nho và văn hóa phương Đông, NXB Giáo

dục, Hà Nội.

74. Hồ Chí Minh (1995), Toàn tập, t.4, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

75. Hồ Chí Minh (1996), Toàn tập, t.8, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

76. Long điền Nguyễn Văn Minh (1999), Từ điển văn liệu, NXB Hà Nội,

Hà Nội.

77. Sương Nguyệt Minh (2009), "Hạt ngọc trầm tích", Tạp chí Tiếp thị và gia

đình", tại trang Sương Nguyệt Minh http://www.chungta.com/nd/tu-lieu-

tra-cuu/hat_ngoc_tram_tich-e.html, [truy cập ngày 17-01-2009].

160

78. Phạm Xuân Nam (1998), Văn hóa vì phát triển, NXB Chính trị quốc gia,

Hà Nội.

79. Phạm Xuân Nam chủ biên và các cộng sự (2008), Triết lý phát triển ở Việt

Nam: mấy vấn đề cốt yếu, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

80. Phan Ngọc (2002), Bản sắc văn hóa Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội.

81. Lữ Huy Nguyên (2006), Hồ Xuân Hương: thơ và đời, NXB Văn học, Hà Nội.

82. Võ Quang Nhơn (1983), Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt

Nam, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.

83. Song Phan (2005), "Cảm nhận triết lý tục ngữ, ca dao", Báo Người Hà

Nội, tại trang Song Phan http://www.chungta.com/Vi-VN/DF813127

COC44E8808B1137C152BEE4/View/Tu-lieu-tra-cuu/Cam-nhan-triet-

ly-tuc-ngu-ca-dao/Print.aspt, [truy cập ngày 27-10-2005].

84. Vũ Ngọc Phan (1973), "Giá trị và tác dụng của văn học dân gian Việt

Nam", trong Tập nghị luận và phê bình văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội,

tr.16-30.

85. Vũ Ngọc Phan (1978), Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam, NXB Khoa học

xã hội, Hà Nội.

86. Hoàng Phê và các cộng sự (2007), Từ điển tiếng Việt, NXB Đà Nẵng, Đà

Nẵng và Trung tâm Từ điển học.

87. Nguyễn Văn Phúc (2007), "Về tính quy luật của sự hình thành hệ giá trị

và chuẩn mực đạo đức mới", Tạp chí Triết học, tại trang Nguyễn Văn

Phúc http://www.chungta.com/vi-VN/DF813127COC44E8808B1137C

152BEE4/View/tu-lieu-tra-cuu/quy_luat_hinh_thanh-he_gia_tri-f.html,

[truy cập ngày 27-06-2007].

88. Thu Phương (2014), Ca dao tục ngữ Việt Nam, NXB Thanh niên, Hà Nội.

89. Lê Chí Quế chủ biên, Võ Quang Nhơn và Nguyễn Hùng Vĩ (1998), Văn

học dân gian Việt Nam, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

90. Hồ Sĩ Quý (1999), Tìm hiểu về văn hóa và văn minh, NXB Chính trị quốc

gia, Hà Nội.

91. Nguyễn Duy Quý chủ biên (2007), Đạo đức xã hội ở nước ta hiện nay -

vấn đề và giải pháp, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.

161

92. Nguyễn Ngọc San và Đinh Văn Thiện (1998), Từ điển điển cố văn học,

NXB Giáo dục, Hà Nội.

93. Hoàng Thái Sơn (2008), "Về một bài thơ của Phùng Quán", Tạp chí Nhật

Lệ, tr.70-73.

94. Nguyễn Quốc Tăng (2000), Tục ngữ ca dao Việt Nam, NXB Thuận

Hóa, Huế.

95. Lỗ Tấn (1976), Tuyển tập truyện ngắn, NXB Văn học giải phóng, không

ghi nơi xuất bản.

96. Sông Thao và Đặng Văn Lung (2001), Tuyển tập văn học dân gian Việt

Nam, t.IV, q.2, NXB Giáo dục, Hà Nội.

97. Trần Phúc Thăng (2001), Triết học Mác - Lênin, Tập bài giảng đọc trên

Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Nội, Hà Nội.

98. Võ Văn Thắng (2006), "Ảnh hưởng của nền kinh tế thị trường đến việc

xây dựng lối sống ở nước ta hiện nay", Tạp chí Cộng sản, (10), tr.47-50.

99. Nguyễn Đình Thi (1973), "Sức sống của dân Việt Nam trong ca dao và cổ

tích", trong Tập nghị luận và phê bình văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội,

tr.31-48.

100. Mai Thục và Đỗ Đức Hiểu (2001), Điển tích văn học, NXB Văn hóa -

Thông tin, Hà Nội.

101. Đỗ Thị Minh Thúy chủ biên và các cộng sự (2004), Xây dựng và phát

triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc: thành tựu

và kinh nghiệm, Viện Văn hóa và NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.

102. Nguyễn Tài Thư chủ biên và các cộng sự (1993), Lịch sử tư tưởng Việt

Nam, t.I, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

103. Đặng Hữu Toàn (2006), "Hướng các giá trị đạo đức truyền thống theo hệ

chuẩn giá trị chân - thiện - mỹ", Tạp chí Triết học, tại trang Đặng Hữu

Toàn http://www.chungta.com/vi-VN/DF813127COCC44E8808B1137

C152BEE4/View/Tu-lieu-tra-cuu/Huong-cac-gia-tri-dao-duc-truyen-

thong..., [truy cập ngày 04-08-2006].

104. Hoàng Trinh (1986), "Ca dao", trong Đối thoại văn học, NXB Hà Nội,

tr.47 - 134.

162

105. Hoàng Trinh (1986), "Tục ngữ", trong Đối thoại văn học, NXB Hà Nội,

tr.12 - 46.

106. Nguyễn Trần Trụ (2008), Thành ngữ, tục ngữ lược giải, NXB Văn hóa -

Thông tin, Hà Nội.

107. Hoàng Tiến Tựu (2001), Bình giảng ca dao, NXB Giáo dục, Hà Nội.

108. Đặng Nghiêm Vạn chủ biên và các cộng sự (1996), Về tôn giáo tín

ngưỡng Việt Nam hiện nay, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

109. V.I.Lênin (1979), Toàn tập, t.15, NXB Tiến bộ, Mátxcơva.

110. V.I.Lênin (1980), Toàn tập, t.18, NXB Tiến bộ, Mátxcơva.

111. V.I.Lênin (1981), Toàn tập, t.29, NXB Tiến bộ, Mátxcơva.

112. V.I.Lênin (1978), Toàn tập, t.36, NXB Tiến bộ, Mátxcơva.

113. V.I.Lênin (1977), Toàn tập, t.37, NXB Tiến bộ, Mátxcơva.

114. V.I.Lênin (1981), Toàn tập, t.47, NXB Tiến bộ, Mátxcơva.

115. V.K.Scacherơxicốp (1959), Nghệ thuật là một hình thái ý thức xã hội,

NXB Sự thật, Hà Nội.

116. Trần Quốc Vượng (2003), Văn hóa Việt Nam - tìm tòi và suy ngẫm,

NXB Văn häc, Hà Nội.

117. Vũ Nhị Xuyên (1995), Văn học dân gian xứ Huế, t.I, NXB Thuận

Hóa, Huế.

118. Nguyễn Như Ý chủ biên và các cộng sự (1999), Đại từ điển tiếng Việt,

NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội./.

Luận án Tiến sĩ Triết học: Triết lý đạo đức trong kho tàng tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam

HäC VIÖN CHÝNH TRÞ QuèC GIA Hå CHÝ MINH

Lª Huy Thùc

TriÕt lý ®¹o ®øc

trong kho tμng Tôc ng÷,

ca dao, d©n ca viÖt nam

LuËn ¸n tiÕn sÜ triÕt häc Chuyªn ngµnh: CNDVBC Vµ CNDVLS

Hμ Néi - 2015

HäC VIÖN CHÝNH TRÞ QuèC GIA Hå CHÝ MINH

Lª Huy Thùc

TriÕt lý ®¹o ®øc

trong kho tμng Tôc ng÷,

ca dao, d©n ca viÖt nam

LuËn ¸n tiÕn sÜ triÕt häc Chuyªn ngµnh: CNDVBC Vµ CNDVLS M∙ sè: 62 22 03 02

Hμ Néi - 2015

Lêi cam ®oan

Môc lôc

1.1. Tõ gãc ®é nghiªn cøu tôc ng÷, ca giao, d©n ca ViÖt Nam ...

1.2. Tõ nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc x∙ héi nãi chung................

1.3. C¸ch hiÓu c¸c kh¸i niÖm triÕt lý, triÕt luËn, ®¹o ®øc,

tôc ng÷, ca dao, d©n ca ..............................................................................

2.1. Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o ®øc ...................................................................

2.2. Phª ph¸n thãi ®êi .........................................................................................

3.1. BiÓu d−¬ng, ca ngîi c¸i thiÖn ..............................................................

3.2. Lªn ¸n, tè c¸o hμnh vi ¸c ........................................................................

4.1. Bμn luËn vÒ h¹nh phóc .............................................................................

4.2. Quan niÖm vÒ bÊt h¹nh .............................................................................

1.1. Tõ gãc ®é nghiªn cøu tôc ng÷, ca dao, d©n ca

ViÖt Nam

1.2. Tõ nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc x∙ héi nãi chung

1.3. c¸ch hiÓu c¸c kh¸i niÖm triÕt lý, triÕt luËn,

®¹o ®øc, tôc ng÷, ca dao, d©n ca

2.1. Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®¹o ®øc

2.2. phª ph¸n thãi ®êi

KÕt luËn ch−¬ng 2

3.1. BiÓu d−¬ng, ca ngîi c¸i thiÖn

3.2. lªn ¸n, tè c¸o hμnh vi ¸c

KÕt luËn ch−¬ng 3

4.1. bμn luËn vÒ h¹nh phóc

4.2. quan niÖm vÒ bÊt h¹nh

KÕt luËn ch−¬ng 4

Có thể bạn quan tâm

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển nguồn nhân lực du lịch trong các cơ sở lưu trú tại Hà Nội

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển nguồn nhân lực du lịch trong các cơ sở lưu trú tại Hà Nội

Luận án Tiến sĩ: Giáo dục đạo đức sinh thái cho sinh viên các trường đại học tại Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Giáo dục đạo đức sinh thái cho sinh viên các trường đại học tại Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay

Luận án Tiến sĩ: Công tác hoằng pháp và hoạt động của đạo tràng Phật giáo tỉnh Lào Cai hiện nay

Luận án Tiến sĩ: Hành vi nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của học sinh trung học phổ thông tại Hà Nội hiện nay

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Hành vi nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của học sinh trung học phổ thông tại Hà Nội hiện nay

Luận án Tiến sĩ: Đảng bộ tỉnh Đồng Nai lãnh đạo công tác bảo tồn và phát huy giá trị các di tích lịch sử - văn hóa từ năm 1996 đến năm 2015

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Đảng bộ tỉnh Đồng Nai lãnh đạo công tác bảo tồn và phát huy giá trị các di tích lịch sử - văn hóa từ năm 1996 đến năm 2015

Luận án Tiến sĩ: Thực hiện Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn vùng dân tộc thiểu số tỉnh Quảng Nam hiện nay

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Thực hiện Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn vùng dân tộc thiểu số tỉnh Quảng Nam hiện nay

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Công tác hoằng pháp và hoạt động của đạo tràng Phật giáo tỉnh Lào Cai hiện nay

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu chất lượng dịch vụ viễn thông di động tại Tổng công ty viễn thông Viettel

Luận án Tiến sĩ: Nâng cao chất lượng cơ sở vật chất các trường đại học tư thục trên địa bàn thành Hà Nội

Luận án Tiến sĩ: Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn tỉnh Phú Thọ

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng tới sự thành công trong khởi sự kinh doanh của phụ nữ khu vực miền Bắc

Luận án Tiến sĩ: Kiểm soát nội bộ tại Tập đoàn xăng dầu Việt Nam

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Kiểm soát nội bộ tại Tập đoàn xăng dầu Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu giải pháp phát triển trung tâm logistics quốc tế cho khu vực kinh tế trọng điểm phía Bắc

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến mức độ công bố thông tin trên báo cáo thường niên của các ngân hàng thương mại Việt Nam

Tài liêu mới

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng thuật toán thích nghi và học tăng cường cấu trúc Actor - Critic điều khiển bám quỹ đạo cho robot di động đa hướng mecanum

Luận án Tiến sĩ: Cơ cấu bệnh tim mạch và chất lượng cuộc sống của người cao tuổi mắc suy tim, rung nhĩ điều trị tại Bệnh viện Thống Nhất, thành phố Hồ Chí Minh

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng giải pháp đảm bảo an toàn thông tin cho quá trình học liên kết dựa trên mật mã

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Phát triển năng lực đánh giá công nghệ cho học sinh trong dạy học môn Công nghệ 11 ở trường trung học phổ thông

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu phân loại chi cầu diệp – Bulbophyllum Thouars (Orchidaceae) ở vùng Tây Nguyên bằng phương pháp hình thái và phân tử

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu đặc điểm phân bố và dinh dưỡng của các loài lưỡng cư ở Vườn Quốc gia Bến En và Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, tỉnh Thanh Hóa

Luận án Tiến sĩ: Tổng hợp luật dẫn và điều khiển cho một lớp tên lửa đối hải trên cơ sở ứng dụng mạng nơ ron và hệ mờ

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu tổng hợp hệ điều khiển góc Pitch tua bin gió trong điều kiện có nhiễu tác động

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hóa học lipid của hai loài san hô thủy tức Millepora dichotoma và Millepora platyphylla ở Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu kiểm soát phân phối công suất kéo trên cầu chủ động của ô tô con bằng ABS

Luận án Tiến sĩ: Ứng dụng phản ứng Domino vào tổng hợp các dẫn xuất Podophyllotoxin, Pyrimidine và đánh giá hoạt tính sinh học của các chất tổng hợp được

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và một số hoạt tính sinh học của cây chùm ngây (Moringa oleifera)

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và ứng dụng ức chế ăn mòn cho thép của cao chiết xuất từ cây Lộc vừng thuộc họ Lecythidaceae

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu