1
CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU
1.1. Sự cần thiết nghiên cứu của đề tài
1.1.1. Về mặt lý luận
Khái niệm du lịch sinh thái (DLST) gắn với xu hướng du lịch có
trách nhiệm “xem, hưởng thụ nhưng không gây hại” (Orams 1995)
được quan tâm từ những năm 1980. Điểm khác biệt của DLST so với
các loại hình du lịch đại chúng là phát triển trên nguyên tắc bền vững,
ủng hộ cho các nỗ lực bảo tồn, có giáo dục môi trường và mang lại lợi
ích cho cộng đồng địa phương (Wood, 2002). Từ khi ra đời đến nay,
DLST đã được quan tâm nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau.
Các nghiên cứu trước đây đã nhấn mạnh DLST là một loại hình du
lịch có trách nhiệm và lý tưởng để đạt được mục tiêu phát triển bền
vững (PTBV) nhưng khi khai thác cần chú ý những ảnh hưởng có ảnh
hưởng đến hiệu quả phát triển DLST. Một trong những yếu tố quan
trọng đảm bảo cho sự thành công trong phát triển DLST là sự tham gia
gắn với các giá trị mà người dân địa phương (NDĐP) được hưởng lợi
(Sharpley và Telfer, 2008). Bởi vậy, xem xét các yếu tố ảnh hưởng đến
phát triển DLST cũng đồng thời phải đánh giá được những nhân tố đó
có ảnh hưởng như thế nào đến các lợi ích mang lại cho NDĐP khi họ
tham gia phát triển du lịch. Trong số các yếu tố có ảnh hưởng tới phát
triển DLST, vốn xã hội (VXH) là một yếu tố khá mới mẻ được chú ý
khám phá từ những năm 2000 trở lại đây. Khác với các nguồn vốn khác,
VXH là một “nguồn lực phi vật chất” được hình thành từ các mối quan
hệ liên kết, hợp tác trong một/các mạng lưới xã hội dựa trên lòng tin, sự
chia sẻ, trao đổi, tôn trọng các quy tắc, chuẩn mực và chi phối khá quan
trọng đến lợi ích của các bên tham gia.
Trong bối cảnh phát triển DLST phải gắn liền với sự tham gia của
NDĐP, những nghiên cứu về mối quan hệ giữa DLST và VXH là cần
thiết nhằm thúc đẩy gia tăng lợi ích cho NDĐP thông qua phát huy các
giá trị từ nguồn lực VXH của họ. Các nghiên cứu trước khi khám phá
mối quan hệ giữa VXH và DLST (Foucat, 2002; Sawatsky, 2003; Jones,
2005; Nguyen, 2007; Okazaki, 2008; Liu và cộng sự, 2011; Marcinek và
Hunt, 2015; Musavengane, 2017…) thường tập trung nghiên cứu ảnh
hưởng của VXH đến một vài lợi ích đơn lẻ của NDĐP mà còn thiếu các
nghiên cứu tổng hợp đánh giá toàn diện ảnh hưởng của VXH đến tổng
thể các lợi ích kinh tế, văn hóa - xã hội (VH - XH) và môi trường và
nâng cao vị thế của NDĐP. Đây là một khía cạnh đáng quan tâm để phát
triển DLST thực sự là một loại hình du lịch trách nhiệm và đảm bảo triết
lý bền vững. Vì vậy, việc nghiên cứu luận án có ý nghĩa về mặt lý luận,
2
đóng góp những hiểu biết thêm về VXH và mối quan hệ với các lợi ích
của NDĐP trong phát triển DLST.
1.1.2. Về mặt thực tiễn
Từ những năm 1990, trên thế giới đã có nhiều mô hình thành công
trong phát triển DLST, điển hình tại các quốc gia như: Mỹ, Canada,
Belize, Kenya, Úc, Thái Lan, Nhật Bản... Mặc dù ra đời sau nhưng
DLST đã được tổ chức UNWTO đánh giá là loại hình du lịch có tốc độ
tăng trưởng nhanh nhất với 10 - 15%/năm (Sharpley, 2006). Hiệu quả
trong thực tiễn phát triển DLST cho thấy sự “ưu việt” của DLST trong
việc mở ra triển vọng liên kết bảo tồn và sinh kế địa phương, đồng thời
đạt được cả hai mục tiêu trên cơ sở PTBV. Ở Việt Nam, xu hướng phát
triển DLST cũng đang thịnh hành tại các vườn quốc gia (VQG), diễn ra
tiêu biểu ở các VQG Cát Bà, Cúc Phương, Ba Vì… thuộc vùng Đồng
bằng sông Hồng và duyên hải Đông Bắc (ĐBSH&DHĐB). Tuy nhiên,
vai trò tham gia và hưởng lợi của NDĐP còn khá mờ nhạt, một phần do
VXH của NDĐP trong các cộng đồng tại các VQG còn chưa mạnh,
quan hệ hợp tác giữa NDĐP với các bên tham gia còn chưa hiệu quả.
Xuất phát từ những lý do trên, tác giả lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Ảnh
hướng của vốn xã hội đến lợi ích của người dân địa phương trong
phát triển du lịch sinh thái tại các vườn quốc gia vùng Đồng bằng
sông Hồng và duyên hải Đông Bắc” nhằm bổ sung những thiếu hụt về
“khoảng trống” lý luận; đồng thời cung cấp thêm một số gợi ý giúp cho
các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý, NDĐP và các bên liên
quan khác tìm ra được những giải pháp phát huy được hiệu quả phát
triển DLST trong thực tiễn thông qua tăng cường VXH cho cộng đồng.
1.2. Mục tiêu nghiên cứu
1.2.1. Mục tiêu tổng quát
Phân tích và kiểm định được những ảnh hưởng của VXH đến lợi ích
của NDĐP trong phát triển DLST ở các VQG vùng ĐBSH&DHĐB.
1.2.2. Mục tiêu cụ thể
(1) Xác định được các yếu tố của VXH có ảnh hưởng đến các lợi ích
của NDĐP trong phát triển DLST tại các VQG. Từ đó, xây dựng được
khung lý thuyết (mô hình) và các giả thuyết nghiên cứu của đề tài.
(2) Phát hiện, kiểm định và phân tích được mức độ ảnh hưởng của
các yếu tố khác nhau thuộc VXH đến các lợi ích (chính trị, kinh tế, VH -
XH và môi trường) của NDĐP trong phát triển DLST tại các VQG vùng
ĐBSH&DHĐB.
(3) Phân tích được mức độ ảnh hưởng của yếu tố nhân khẩu học
(NKH) đến lợi ích của NDĐP trong phát triển DLST tại các VQG vùng
ĐBSH&DHĐB.
