171
TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 51, 2009
NHỮNG CÁCH TÂN QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT
VỀ CON NGƯỜI TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI
Bùi Thanh Truyền
Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế
Lê Biên Thuỳ
Trường Đại học Dân lập Phú Xuân
TÓM TẮT
Hồ Anh Thái là một trong số những gương mặt tiểu thuyết tiêu biểu của văn học Việt
Nam thời đổi mới. Một trong những nỗ lực dễ nhận thấy và rất đáng ghi nhận của tác giả này là
sự cách tân trên bình diện nghệ thuật về con người - hạt nhân của sự thay đổi, phát triển một
giai đoạn văn học. Đây chính là một đóng góp quan trọng của nhà văn cho công cuộc hiện đại
hóa văn xuôi Việt Nam đương đại nói chung, tiểu thuyết nói riêng.
1. Gần đây, người ta thường nói đến sự thống ngự của truyện ngắn trên văn đàn
Việt Nam đương đại. Điều đó không có nghĩa là tiểu thuyết không còn địa vị nhất định
của nó. Sự phát triển theo khuynh hướng chậm mà chắc của tiểu thuyết suốt hai thập kỉ
qua gắn liền với tên tuổi của những cây bút như Nguyễn Khắc Trường, Chu Lai, Bảo
Ninh, Nguyễn Khắc Phục, và gần đây nhất là Nguyễn Xuân Khánh, Võ Thị Hảo, Tạ
Duy Anh, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Bình Phương, Hồ Anh Thái,... Đây là những phong
cách đã được định hình, có những chỗ đứng vững chắc trong lòng công chúng. Những
sáng tác nặng kí của họ đã góp phần mang lại diện mạo mới cho văn xuôi đương đại,
nhất là trên phương diện quan niệm nghệ thuật về con người - hạt nhân của sự chuyển
biến một giai đoạn văn học. Điều này có thể dễ dàng nhận thấy trong sáng tác của một
gương mặt tiêu biểu: nhà văn Hồ Anh Thái - người đang chiếm được nhiều cảm tình của
độc giả hiện nay. Ngoài sự sung sức trong sáng tạo, tác phNm của anh còn tạo ấn tượng
đối với bạn đọc bởi sự tìm tòi để không ngừng đổi mới về phong cách. Với liên tiếp
những sáng tác gây tiếng vang trong dư luận như Trong sương hồng hiện ra, Cõi người
rung chuông tận thế, Mười lẻ một đêm, Đức Phật nàng Savitri và tôi..., nhà văn này đã
dần dần khẳng định vị thế của mình, phả vào đời sống văn học một luồng sinh khí mới
với một cách viết “quen mà lạ”: rất giàu tính hiện thực đan cài nhiều yếu tố hư ảo, đôi
khi ma quái.
Là một cây bút trẻ, rất nhạy cảm với môi trường công nghiệp hiện đại, lại có vốn
văn hoá Phật giáo sâu sắc, Hồ Anh Thái đã lựa chọn cho mình một phương thức thể
hiện rất riêng. Chính sự kết hợp hài hoà giữa cái phương Tây mới lạ và nét phương
172
Đông thuần hậu đã ươm mầm cho cách cảm, cách nghĩ, cách chiêm nghiệm về “cõi
người” trong những trang viết của anh. Dẫu vẫn còn đôi điều cần bàn cãi, nhưng công
bằng mà nói, những tiểu thuyết của nhà văn này đã thể hiện sự nghiêm túc, khắt khe
trong việc tìm tòi, đổi mới văn học trên nhiều phương diện, nhưng đáng chú ý nhất là
quan niệm nghệ thuật về con người. Đây là nhân tố, điểm tựa quan trọng góp phần làm
thay đổi diện mạo văn xuôi đương đại.
2. “Con người là điểm xuất phát, là đối tượng khám phá chủ yếu vừa là cái đích
cuối cùng của văn học, đồng thời cùng là điểm quy chiếu, là thước đo giá trị của mọi
vấn đề xã hội, sự kiện và biến cố lịch sử”
(1)
. Nguồn gốc sâu xa của tiến trình đổi mới
văn học nói chung, của một tác giả nói riêng, đều bắt nguồn từ trong cảm hứng sáng tạo,
trong quan niệm nghệ thuật về con người, trong tư duy nghệ thuật.
Con người, theo quan niệm triết học phương Đông, là một tiểu vũ trụ huyền bí
và sâu thẳm mà văn học tự cổ chí kim vẫn không khám phá hết. Quan niệm nghệ thuật
về con người có thể xem là một thước đo trình độ chiếm lĩnh hiện thực đời sống của tác
phNm, tác giả: “Quan niệm nghệ thuật về con người tạo thành cơ sở, thành tố vận động
của nghệ thuật”
(2)
.
Đối với văn học Việt Nam, sự thay đổi quan niệm nghệ thuật về con người diễn
ra lần đầu vào nửa đầu thế kỷ XX khi điều kiện xã hội thay đổi làm xuất hiện những con
người mới. Văn học phản ánh cách cảm, cách nghĩ của những con người đó nên cũng
phải tự đổi mới mình cho phù hợp.
Từ 1945 – 1975, do chú trọng các nhiệm vụ chính trị, lấy việc phản ánh và động
viên kịp thời cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc làm mục đích tối thượng, truyện ngắn
và nhất là tiểu thuyết thường hướng tới những bức tranh hiện thực hoành tráng, trong đó,
đề tài chiến đấu và lao động sản xuất của quân và dân ta nổi lên như hai gam màu chủ
đạo. Và con người - linh hồn của bức tranh hiện thực đầy tinh thần lãng mạn cách mạng,
ngùn ngụt không khí sử thi đó cũng hiện lên trong chân dung của con người quần chúng,
con người tập thể, đôi khi thiếu cá tính, nhạt mờ về tâm lí. Do nghiêng về chú trọng vận
mệnh dân tộc, văn học giai đoạn này dường như cũng chỉ mới phản ánh cái hiện thực bề
nổi, dù có đạn bom nhưng vẫn trong lành, tinh khiết đến độ “vô trùng”, mà chưa có điều
kiện để phản ánh một cách toàn diện cái hiện thực phức tạp và khốc liệt của chiến tranh,
chưa đi sâu vào những mâu thuẫn nội bộ nhân dân, vào những vấn đề xã hội trong cuộc
sống bình thường hằng ngày của con người, vào số phận cá nhân, hạnh phúc cá nhân.
Những vấn đề cội rễ nhân bản của văn học chỉ được đặt ra như một bình diện phụ, sau
bình diện con người - xã hội, cả trong sáng tác cũng như trong nghiên cứu. Tính hiện
thực của văn học vì thế cũng được đo bằng sự phản ánh những mặt cơ bản của hiện thực
là sản xuất và chiến đấu. Hiện thực này nhiều khi là cái cần có hơn là cái hiện có. Điều
này đôi lúc, đôi nơi đã không thể tránh được sự lệch lạc trong nhìn nhận, đánh giá tính
hiện thực của văn học, sự sơ lược, giả tạo, công thức trong phản ánh, khám phá cuộc
sống của nhà văn.
173
Sau năm 1975, mà nhất là sau 1986, đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, văn học
bị chi phối bởi quy luật của thời bình. Lúc này, văn xuôi kháng chiến về cơ bản đã hoàn
tất sứ mệnh của mình, nhường chỗ cho một nền văn học mới thích ứng với những chất
liệu mới của cuộc sống. Cái hiện thực mà văn học đang cố gắng nắm bắt cũng đã thay
đổi một cách căn bản: Từ chất liệu anh hùng ca chuyển sang chất liệu đời thường. Bên
cạnh hiện thực đời sống hiện ra sống động với trăm ngàn dáng vẻ, thì con người - trung
tâm của sự thay đổi chất liệu văn học - như nhận xét của Ban chấp hành Hội Nhà văn -
một thế giới với số phận riêng và trong mối quan hệ cũng hết sức phong phú và phức
tạp của nó đối với toàn xã hội, trở thành mối quan tâm hàng đầu của sáng tác. Con
người được nhìn nhận nhiều chiều hơn, thật hơn. Bên cạnh cái đẹp, cái anh hùng, cái
cao cả, con người trong văn học giờ đây còn có cả cái xấu xí, cái thô kệch, thấp hèn...
Tiểu thuyết của Hồ Anh Thái đã phản ánh một cách trung thực những bộn bề,
phức tạp của cuộc sống thời khủng hoảng, thời xây dựng. Nhân vật trong tiểu thuyết của
anh chính vì lẽ đó cũng trở nên gần gũi với tầm đón nhận, thị hiếu của người đọc. Đó là
những con người mà ta có thể bắt gặp xung quanh hay bắt gặp ngay trong chính mình.
Mỗi người là một “nhân vị” riêng với những mảnh đời khác nhau, những bi kịch khác
nhau. Đó là những con người trần thế với tất cả chất người tự nhiên của nó.
Hướng tới xác lập phong cách riêng, qua đó, mang lại sinh khí mới cho đời sống
văn học bằng việc xây dựng chân dung con người mới hiện đại chính là tham vọng, nỗ
lực của Hồ Anh Thái. Cũng như bao nhà văn đương đại khác, Hồ Anh Thái vẫn tìm đến
những đề tài chiến tranh nhưng anh đã có cái nhìn sâu hơn về người chiến sĩ. Không lý
tưởng hoá họ mà anh đi sâu vào nội tâm, kiếm tìm, lật xới, đưa ra ánh sáng những phần
khuất lấp bên trong con người bấy lâu nay còn Nn giấu. Anh mạnh dạn nhìn vào hiện
thực chiến tranh và không khỏi đau xót trước hình ảnh những cô thanh niên xung phong,
một thời phục vụ cho cuộc chiến, hy sinh tuổi xuân, sắc đẹp vì lý tưởng, để rồi chiến
tranh qua đi chính họ lại cô đơn, lạc lõng và trở thành những “người đàn bà trên đảo”.
Quay trở về với cuộc sống, họ ngỡ ngàng trước hiện thực, xót xa vì nhận ra cái tuổi đẹp
nhất của mình đã vùi sâu dưới lòng đất, nơi chỉ còn những mảnh bom đạn và ký ức.
Trong sương hồng hiện ra cũng đề cập đến con người anh hùng, nhưng không
phải là những anh hùng chỉ biết ngNng cao đầu tiến lên, nhằm thẳng hướng quân thù mà
họ còn là những anh lính thích nhảy và ưa hát, lại khá tinh nghịch. “Chất” lính với
những hình ảnh rất đời thường, hồn nhiên và đáng yêu như thế có lẽ rất hiếm thấy trong
tiểu thuyết trước đây, khi mà đa phần người viết đều thiên về nhìn nhận họ như những
người anh hùng, chỉ biết chiến đấu, chỉ biết hy sinh. Đóng góp của người viết là đã dũng
cảm tước bỏ vầng hào quang văn chương do cái nhìn sử thi quy định để chiến tranh hiện
ra chân thật, sống động và toàn diện trong ánh sáng đích thực của nó.
Mỗi thời đại có một quan niệm nghệ thuật về con người và mỗi nhà văn lại có
cách khai thác, thể hiện riêng nhưng phần lớn đều có khát vọng đi sâu mổ xẻ nội tâm của
họ để kiếm tìm một con người khác - một con người “không trùng khít với chính mình”.
174
Trong những tác phNm gần đây của Tạ Duy Anh, chúng ta thấy tác giả thường
xuyên độc thoại với cái tôi chính mình, khám phá chính mình để trả lời cho câu hỏi
“Mình là ai?”. Võ Thị Hảo cũng thế. Chị để cho nhân vật Từ Đạo Hạnh (Giàn Thiêu)
đứng trước sự lựa chọn: Có nên đầu thai vào kiếp khác hay không? Nguyễn Minh Châu
thì đặt nhân vật vào quá trình tự đấu tranh, cọ xát bên trong để họ có điều kiện tự ý thức,
đánh giá lại chính mình qua một loạt tác phNm: Bức tranh, Người đàn bà trên chuyến
tàu tốc hành, Cỏ lau, Chiếc thuyền ngoài xa, Phiên chợ Giát… Còn Hồ Anh Thái thì
cho nhân vật Đông ở Cõi người rung chuông tận thế, trong vai trò của nhân vật - người
kể chuyện xưng “Tôi”, sống hoà mình vào cái ác, “đồng hội đồng thuyền” với cái ác
(biểu hiện qua tuyến nhân vật đồng dạng Cốc, Phũ, Bóp). “Tôi” đã có một quá trình tự
vấn, đứng chênh vênh giữa hai bờ thiện và ác để sám hối, để thức tỉnh, để tự tìm cho
mình một con đường. Hành trình dấn thân - tự vấn của nhân vật đã giúp cho người đọc
nhận biết được phần Nn khuất bên trong của Đông – cũng là của chính mình.
Con người trong tiểu thuyết của Hồ Anh Thái phức tạp, đa dạng và đều là những
lát cắt chân thực cuộc sống đương đại với đầy đủ những cung bậc “đa sự - đa đoan” của
nó. Đó không phải là những con người “đơn trị”, “dễ hiểu” mà là con người đa chiều, đa
diện. Khuynh và Diệu trong Người và xe chạy dưới ánh trăng luôn sống với hai cuộc
đời thật - giả. Khát vọng quyền lực đến mức bệnh hoạn đã đưa Khuynh đến bi kịch. Khi
biết tin vợ con anh chết trong một trận bom, mọi người đều chia buồn, an ủi, nhưng họ
đã lầm. Và sự thật tàn nhẫn đến khó tin này đã được tác giả mượn lời một nhân vật khác
để phơi ra trần trụi: “Anh Chín tưởng Khuynh đau đớn về vợ con? Không đâu, khi đơn
vị chuyển đi, Khuynh cảm thấy như trút được gánh nặng, và đã để vợ con ở lại. Cũng là
trong suốt mấy năm ở tuyến lửa, Khuynh ít nghĩ tới họ”
(3)
. Cái chết ấy dường như với
Khuynh là một sự giải thoát. Không ai hiểu được Khuynh ngoại trừ bà mẹ, bà biết:
“Con bà nếu làm chồng làm cha sẽ là một người chồng người cha dửng dưng, lạnh lẽo.
Nếu là một người yêu sẽ là một người yêu ích kỷ, không bao giờ yêu hết mình, ngoại
trừ nỗi đam mê xác thịt cuồng bạo”
(3)
. Con ngựa chạy mãi cũng cuồng chân; khi tất cả
đã trở thành vô nghĩa, điều đầu tiên Khuynh muốn là gỡ bỏ cái mặt nạ về một gia đình
hạnh phúc, ấm êm của mình để đến với Hoài - người Khuynh yêu. Ranh giới giữa một
người thành đạt và bất hạnh thật mỏng manh. Hơn ai hết, anh là người nhận ra điều đó.
Việc lựa chọn ra đi của Khuynh thể hiện sự nhận thức sâu sắc của nhân vật về cuộc đời
mình. Anh không còn gì ngoài hai bàn tay trắng và tình yêu cuối mùa với người đàn bà
có bộ mặt nhàu nát theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Bi kịch của anh không đơn giản
chỉ là vấn đề của một cá nhân mà còn mang dấu ấn thời đại khá rõ; ở đó, con người
không ngừng bị chi phối, giăng mắc trong vô vàn mối quan hệ, bị tác động bởi không ít
những “hóa chất” có sức... tha hóa nhân tính cực mạnh: danh vọng, địa vị, sự đố kị, lòng
tham,...
Nghĩa là, nói như một số nhà nghiên cứu văn học hiện nay, sáng tác của Hồ Anh
Thái đã đạt đến thế quân bình văn học, bởi chúng vừa "hướng ngoại" lại vừa "hướng
175
nội". Một mặt, người viết tái hiện bức tranh hiện thực sống động với những mặt đối lập
riêng – chung, cá nhân - cộng đồng, trăn trở đi tìm câu trả lời cho câu hỏi mang tính
nhân văn về những vấn đề của đời sống xã hội, đời sống người đời; mặt khác, và là mặt
chủ yếu, nhà văn chú trọng khai thác một "hiện thực" khác, phong phú và dồi dào chất
liệu không kém, đó là thế giới bên trong thầm kín, thế giới vi mô con người, bằng một
ngôn ngữ văn xuôi sống động và đa nghĩa. Từ góc độ này, có thể thấy, Hồ Anh Thái đã
không ngại ngần khi dấn thân vào một cuộc hành trình, theo như cách nói của Nguyễn
Minh Châu, thể hiện rất rõ "niềm hạnh phúc lớn nhất và cũng là cái điều khổ ải nhất của
anh cầm bút xưa nay".
Với cái nhìn trực diện vào cái ác, cái xấu, vào những mặt trái của xã hội, qua
cách khám phá thế giới tế vi của nhân vật, Hồ Anh Thái đã thật sự đặt ra những vấn đề
“nổi cộm” của thời đại và chúng trở thành những thông điệp có ý nghĩa sâu sắc.
Con người được nhìn nhận như một cá thể bình thường nên nó trần trụi hơn
trong tác phNm của Thái. Thế giới nhân vật của anh là những con người phàm tục trăm
phần trăm. Chỉ biết hưởng thụ, sống gấp, họ thu mình lại trong thế giới cá nhân hết sức
vị kỉ. Đó là mảnh đất màu mỡ cho sự sinh sôi nảy nở của cái xấu, cái ác. Họa sĩ Chuối
Hột trong Mười lẻ một đêm có cái sở thích kỳ lạ đến quái đản: “48 cái xuân xanh là 48
mùa cởi mở, thời trang yêu thích nhất là bộ cánh lúc lọt lòng mẹ”
(4)
. Anh ta sống cô lập,
tách biệt với mọi người xung quanh. Trong Cõi người rung chuông tận thế, bộ ba công
tử Bóp, Phũ, Cốc luôn chìm đắm trong ốc đảo của những kẻ dư thừa tiền bạc, thiếu thốn
thú vui lạ kì. Cốc luôn đê mê trong cuộc sống tình dục buông thả đến không tưởng. Bóp
tìm đến khoái cảm bệnh hoạn bằng cách bóp cổ những con vật cho đến chết. Nhân cách
của Phũ cũng lệch lạc không kém, thú tiêu khiển quái gở của hắn là sưu tập... những
chiếc quần lót của các cô gái sau khi đã qua đêm với mình. Cách sống của những người
này làm cho chúng ta không khỏi lo sợ cho một thế hệ thanh niên hiện đại ngày nay với
lối sống buông thả, bất cần, gấp gáp. Nhân vật nữ của truyện cũng không phải là một
ngoại lệ. Yên Thanh, một hoa khôi có khuôn mặt đồng trinh, trong sáng đến lạ lùng,
bỗng chốc trở nên “dâm đãng”, “không thể sống nổi một tháng mà không có đàn ông”.
Rõ ràng, bất kể nam nữ, họ dường như đều tự thiết lập cho mình một thế giới riêng biệt
nằm ngoài vòng cương tỏa của xã hội.
Tường trong Người đàn bà trên đảo cũng vậy. Là kẻ tật nguyền, bị loại ra khỏi
vòng quay tàn nhẫn của chiến tranh, Tường đã rất ý thức về trị giá... giống đực của mình
và tận dụng mọi cơ hội (cả khách quan lẫn chủ quan), bày ra mọi thủ đoạn để biến mình
thành người... phối giống cho tất cả những người đàn bà Đội Năm. Nhân vật Bà mẹ với
năm lần đò và vô vàn những cuộc phiêu lưu tình ái trong Mười lẻ một đêm cũng kinh
hoàng không kém. Ham muốn tình dục vượt ngưỡng khiến người mẹ trẻ này sẵn sàng
gạt sang bên cái gọi là phNm hạnh thiêng liêng đối với một phụ nữ bình thường – đó là
chăm lo, gìn giữ hình ảnh của mình trong mắt của con cái: bà không cần giấu giếm khi
để cho đứa con gái của mình “phải chứng kiến tất cả các thể loại đàn ông của mẹ”. Câu