n 14 ngôi tháp c
Trên chng đường 16 thế k (t năm 192 - 1822) vương quc Chămpa đã sáng to nên mt nn
văn hóa độc đáo, đậm sc thái riêng không mt dân tc nào có được, mà nay ch còn li nhng
di tích v vn chm phá v mt bc bích ha xa xưa ca mt nn vǎn minh huy hoàng đã suy
tàn và mai mt.
Theo Vin Kho c hc VN, di tích văn hóa Chăm được phân b đều khp trên di đất duyên hi
min Trung t tnh Qung Bình vào đến Bình Thun và Đồng Nai. cao nguyên Trung b, các di
tích Chăm xut hin ri rác Gia Lai, Kontum, Đắk Lk, Lâm Đồng... Xưa kia thuc vùng Vijava
t thế k 11 - 15, tng là kinh đô ca Chămpa (1000 - 1471), các di tích Bình Định được xây
dng ri rác. 14 tháp Chăm được xây trên đồi cao tp trung ti 8 địa danh: Bánh Ít, Dương Long,
Hưng Thnh, Cánh Tiên, Phú Lc, Phú Thin, Bình Lâm và Hòn Chuông. Ngoài ra, còn có bn
toà thành c gm Th Ni, Đồ Bàn, An Thành, Ut Trì và hàng lot các tác phm điêu khc,
nhng phế tích ca tháp Chăm như giếng c hình vuông, rn Naga; tr văn bia; tượng thn điu
Garuđa... Đáng chú ý là di vt tượng tu sĩ chùa Linh Sơn (thôn Hi Giang, xã Nhơn Hi, thành
ph Qui Nhơn). Đang lúc canh tác, các cư dân đây đã phát hin bc tượng này được chôn sâu
dưới lòng đất. T đó, chùa Linh Sơn đã được gi là chùa "Pht li".
Nm ngay ca ngõ thành ph Qui Nhơn là hai ngn tháp đứng sng sng k nhau, dân gian gi
là tháp Đôi. Theo các tư liu xưa còn ghi chép được, tháp Đôi là tháp Hưng Thnh. Ngày
10/7/1980, tháp Đôi đã được xếp hng là di tích lch s văn hóa quc gia. Tháp Đôi đưc tiến
hành trùng tu đầu tiên Bình Định và được các nhà nghiên cu xếp vào loi di sn độc đáo ca
ngh thut kiến trúc Chămpa bi tháp Đôi không ging bt k mt ngôi tháp c nào hin có. Các
nhà khoa hc đến nay vn chưa tìm ra lý do khác thường này.
Tháp Đôi được xây dng vào khong cui thế k 12. ngn tháp ln, có khc nhiu bc phù
điêu hình kh Hanuman trong tư thế nhy múa. Còn tháp nh li có nhiu phù điêu hình thú vt
như: hươu, nai; phía trong vòm khám th hình người ngi thin, đứng chu hai bên là các sư t
đầu voi. Các góc tháp đều được trang trí hình chim thn Garuđa bng đá.
Ngược li, vùng "Tây Sơn h đạo" có cm tháp Dương Long. Người Pháp gi đây là "tháp Ngà",
còn dân địa phương gi là tháp An Chánh. Tháp Dương Long có ba tòa tháp c vi chiu cao t
29-36 m. Các h thng ca gi phn ln đã b sp đổ. Các đề tài chm khc trên tháp Dương
Long cũng có các hình thú như voi, sư t đang đùa gin, phía bên trong tòa tháp cũng là nhng
tu sĩ đang ngi thin. Hu hết tòa tháp có cu trúc nh dn v phía đỉnh và kết thúc bng mt
đóa sen đang n. Nhng bc chm khc ca tháp Dương Long rt tinh tế v ngh thut và k
xo. Vòm ca có hình quái vt Kala khc ra rn by đầu, b dim mái được ngh nhân khc
nhiu hoa văn vi cnh trí rt phong phú, đa dng. Có th nói, tháp Dương Long có giá tr ngh
thut nht trong s các kiến trúc Chăm thi k này. Nhiu nhà nghiên cu hin xác định niên đại
ca tháp là vào khong na sau thế k 12. Đây là cm di tích th hai được B Văn hoá xếp hng
cùng lúc vi tháp Đôi.
Sau hai cm tháp Đôi và tháp Dương Long là tháp Cánh Tiên và tháp Bánh Ít. Tháp Cánh Tiên
được xây dng ngay trung tâm thành Đồ Bàn (nay thuc xã Nhơn Hu, huyn An Sơn, tnh
Bình Định). Có th nói đây là mt trong nhng kiến trúc còn khá nguyên vn. Theo tài liu ca
Pháp, tháp Cánh Tiên còn được gi là "tháp Đồng", nhưng vì sao có tên gi này thì vn chưa ai
xác định được ngun gc. Tháp cao khong 20m, trông xa ging như đôi cánh ca nàng tiên
đang bay lên tri xanh. Khác vi các tháp Chǎm khác, tháp Cánh Tiên được xây dng mt phn
bng cht liu sa thch, xung quanh có nhiu phù điêu chm khc. Tháp Bánh Ít có đến bn toà
tháp ln nh khác nhau nm trên mt đỉnh đồi thuc xã Phước Hip, huyn Tuy Phước, cách
thành ph Qui Nhơn khong 20km. Đứng xa cm tháp này trông như nhng chiếc bánh ít lá gai
thường thy trong các dp cúng l, gi chp min Trung. Người Pháp gi đây là tháp Bc. Bn
ngôi c tháp đều có các tượng th, hình vũ n đang múa, hình voi, hình các v thn linh.
Cũng ti Bình Định còn có tháp Bình Lâm nm xã Phước Hoà (Tuy Phước). Người dân đây
k rng thôn Bình Lâm là vùng đất phì nhiêu có nhng cư dân người Vit ln đầu tiên đến khai
phá m mang. Trong h thng tháp Chăm Bình Định thì tháp Bình Lâm là nhóm tháp c có niên
đại sm nht.
Mt cm di tích khác có tên là tháp Th Thin xã Bình Nghi (Tây Sơn) - quê hương ca nhng
lò gch ngói th công ni tiếng nm bên quc l 19. Năm 1995, ngn tháp này cũng được xếp
hng di tích quc gia, nhưng hin đang b đổ nát nghiêm trng. Nhiu di tích, cu trúc ca ngn
tháp đã b thi gian và con người phá hu.
Cùng được xếp hng vi tháp Th Thin là tháp Phú Lc mà người Pháp đặt tên là tháp Vàng,
nm giáp gii gia hai huyn An Nhơn và Tuy Phước. Cao 29m, Phú Lc nm trên đỉnh mt
ngn đồi cao 76m so vi mc nước bin. Dù đã b đổ nát khá nhiu nhưng nhìn tng quát, ngn
tháp vn có dáng b thế, uy nghi ca mt công trình kiến trúc c.
Ngoài by cm tháp Bình Định đã được Nhà nước xếp hng, hin nay vn còn mt s di tích
tháp c khác, trong đó có tháp Hòn Chuông huyn Phù Cát hin ch còn chân đế, hoc đã b
sp đổ do người dân đào bi để tìm vàng.
Có th nói, 8 cm tháp vi tng s 14 tòa tháp c còn li được xem như là tài sn vô giá mà lch
s đã ban tng cho min Trung. Nhng bí n v tháp Chăm mc dù đã được nghiên cu tìm
hiu t c chc năm nay nhưng cũng còn là nhng nghiên cu bên ngoài. Nhiu bí n k l,
nhiu huyn thoi lý thú vn đang ch được hé m.
Nhng tháp c còn đứng đó như mt du chm than cho mt nn văn minh đã li tàn và như
mt du chm hi cho nhng người hôm nay.