5 0 NGHIÊN C U - TRAO Đ I
BIÊN ĐỔ I VĂN A NHÌN
T NHÚNG Đ I THAY C A
H THỐ NG BI U TƯ NG
TÍNH DỤ C TRONG THƠ CA
N GIAN NGƯ Ơ I VIỆ T
NGUY N TH NG C HÀ
1. Có th nói, không đâu, ch t văn
hoá nông nghi p l i đư c b c l rõ như
trong thơ ca dân gian cô truy n ngư i Vi t.
Là s n ph m tinh th n c a ngư i lao đ ng -
ngư i nông dân, th th công, m i l i thơ ,
câu hát xư a đ u in đ m d u n c a s n xu t
nông nghi p, sinh ho t nông nghi p. Nh ng
l i ca mang đ m yế u t tính d c cũng
không n m ngoài dòng ch y y.
Không khó b t g p nh ng hình nh, s
v t, ho t đ ng quen thu c c a s n xu t
nông nghi p, đ i s ng nông nghi p trong
thơ ca dân gian c truy n: nào chày, c i,
nào con ong, qu b u, nào cái cày, th a
ru ng, nào con cá, lư i câu, nào lá mít, lá
khoai... nào cày ru ng, xay lúa, d t v i,
hàn, đ c, khoan... Nh ng hình nh. nh ng
ho t đ ng y đã tr thành nh ng n d quen
thu c c a tác gi dân gian khi đ c p đen đ
tài hế t s c tế nh như ng cũng vô cùng g n
gũi, thân thu c v i m i ngư i: tính d c.
Tùy vào m i c nh hu ng, tác gi dân gian
l i có m t cách s d ng biêu tư ng riêng,
hế t s c linh ho t như ng cũng vô cùng chu n
xác. Có khi, đ làm n i rõ hi n tr ng sinh
th c khí c a m t chàng trai đang b n ch n
khát khao, tác gi dân gian mư n hình nh
gi ng c i xay.
Bên kia có tì ng cùng chăng
Bên này lùng lang như gi ng c i xay.
Lúc khác, sinh th c khí nam l i đư c
miêu t :
Yế m th m anh ng là cò
Anh qu g i xu ng, anh thò hoa mai.
Còn báu v t c a ngư i ph n thì
đư c ví von:
Gió xuân t c d i yế m đào
Anh trông th y oán anh vào th p hư ơ ng.
h ay
M t mai tr ng thùng còn vành
L y da trâu b t l i cũng lành như xư a.
Nh ng bi u tư ng tính d c y tr nên
sinh đ ng, h p d n hơ n bao gi hế t khi tác
gi dân gian đ t chúng thế sánh đôi, trong
s giao hòa:
-A nh dây có cù khoai t
Em có c i rãnh cho anh dư l y nòi.
- Ư c ch em hoá ra trâu
Anh hoá ra ch c x nhau cà ngày
Ư c gì em hoá lư i cày
Anh hoá thành b p l p ngay bây gi .
- T nh c g p bu i ch Sò
A khoe con m c tu c, anh thò cái
cu ng đuôi.
Có l , tư duy lư ng phân lư ng h p, có
âm có dư ơ ng c a ngư i nông nghi p đã chi
ph i cách bi u đ t này. Và ch khi bi u đ t
n h ư th ế , n h n g l i c a m i c ó đ y đ s c
m nh đ giúp con ngư i vư t qua nh ng
v t v , m t nh c c a cu c đ i.
Cũng không ph i ng u nhiên mà cu
khoai t , cái rãnh, con trâu, ch c mũi, lư i
cày, bap cày... l i đư c v n d ng trong
vi c bi u đ t b ph n tính d c và hành vi
tính giao s n g đ i s ng nông nghi p, tác
TẠ P CHÍVHDG s 5/2012 51
gi dân gian có điêu ki n quan sát nh ng s
v t, hi n tư ng có s tư ơ ng đ ng v hình
d ng, ho t đ ng v i b ph n, hành vi tính
d c, nói cách khác, d g i nên nh ng liên
tư ng tính d c (và có lúc, s liên tư ng đã
l n át, tri t tiêu s t n t i trong th c tế
c a s v t như l i ca dao Trèo lên cây khế
n a ngày, V y thì t t m t, lư i cày thò ra.
Lư i cày ba góc chè ba, Mu n đem đòn
gánh mà tra lư i cày v i s b t h p lí c a
vi c đem đòn gánh tra lư i cày mà không ai
phan đôi!). Và cùng chi nh ng s v t, hi n
tư ng n m trong t m m t c a ngư i lao
đ ng nông nghi p Vi t Nam m i có thê
xu t hi n và tr thành bi u tư ng trong
nh ng sáng tác ngôn t c a h , cũng gi ng
như c u, bò, ng a... xu t hi n dày đ c
trong ngôn ng cùa ngư i du m c phư ơ ng
Tây. S l a ch n bi u tư ng tính d c g n
li n v i đ i s ng nông nghi p do v y là t t
yế u, và b i t t yế u nên đ c d ng v i thơ ca
dân gian trong giai đo n c truy n: trong
n n s n xu t nông nghi p, không th tiế p
c n và s d ng nh ng bi u tư ng xa l v i
văn hoá nông nghi p.
2. Bư c sang giai đo n hi n đ i (1945),
s thay đ i c a phư ơ ng th c s n xu t, s
tiế n b c a khoa h c kĩ thu t và s tăng
trư ng c a đ i s ng đã d n t i s biế n đ i
c a h th ng bi u tư ng tính d c trong thơ
ca dân gian: thay cho nh ng s v t quen
thu c, đi n hình c a s n xu t nông nghi p
là nh ng hình nh, nh ng ho t đ ng g n
li n v i đ i s ng hi n đ i. Biêu tư ng tính
d c n gi đây xu t hi n v i m t dáng v
hoàn toàn m i. Đó là cái bàn là:
Chư a đi chư a biế t Đ Sơ n
Đi r i m i biế t ch ng hơ n đ nhà
Đ nhà b ng cái lá đa
Đ Sơ n b ng cái bàn là Liên Xô\
là ngã ba:
Em là con gái Ph Đa
Con ngư i ph p pháp, ngã ba to đùng.
Còn bi u trư ng cho sinh th c khí nam
gi là c i côn:
Chư a đi chư a biế t Côn Sơ n
Đi thì m i biế t không hơ n côn nhà
Côn nhà tuy x u tuy già
Như ng là côn th t hơ n là côn sơ n\
hay c n tăng dân s :
Anh có cái c n tăng dân s
A có cái hô tăng cá nhân
Hai bên ph n đ u chuyên c n
Thì dân s nư c s tăng ào ào.
Cũng như v y, ho t đ ng tính giao
đư c di n t theo cách khác:
- Chư a đi chư a biế t Vũng Tàu
Đi r i m i biế t h giàu hơ n ta
Có t m bi n, có mát xa
Có gà móng đ đem ra... đ li n.
- Chư a đi chư a biế t Nha Trang
Đi r i m i biế t h sang hơ n mình
T m bùn r i l i t m sình
Có h be bé cho mình t m chim.
Đi u đ c đáo là gi đây, nh ng đ a
danh du l ch có kh năng g i liên tư ng v
b ph n sinh d c hay hành vi tính giao đã
tr thành m t d ng bi u tư ng: C a Lò, Đ
Sơ n, Vũng Tàu... đư c xem là bi u tư ng
c a sinh th c khí n ; Côn Sơ n, Cà Mau tr
thành bi u tư ng c a sinh th c khí nam.
Đi u đó hoàn toàn khác bi t v i s mô t
đ c d iê m tín h d c c a m t đ a p h ư ơ n g c
th d a trên nguyên t c hài âm theo ki u
Em là con gái ch c n, ngư i thì bé bé cái
l... l i to trong thơ ca c truy n. Ch trong
đi u ki n đ đ y c a kinh tế , khi con ngư i
biế t đó biế t đây nhi u hơ n, khi nhu c u
5 2 NGHIÊN C U - TRAO Đ l
hư ng th , đi đó đi đây phát triế n, d ng
bi u tư ng này m i h i đ điêu ki n đê
xu t hi n.
S biế n đ i c a h th ng bi u tư ng
tính d c trong thơ ca dân gian hi n đ i còn
găn liên v i nh ng đ i thay c a quá trình,
m c đích, môi trư ng sáng t o. Nêu như
trong xã h i c truy n, vi c s d ng y u t
tính d c ch yế u là đ gi i t a nh ng v t
v , c c nh c trong lao đ ng chân tay thì
xã h i hi n đ i, s t n t i c a đ tài này cơ
b n là đ đem l i ni m vui sau gi làm vi c
căng th ng, bó bu c nơ i công s . M t di n
ra trong lao đ ng đ nh m vư t qua s khó
nh c c a lao đ ng; m t di n ra sau lao đ ng
nh m l y l i tinh thân, s c s ng, s thăng
băng. B i canh di n xư ng c a nh ng l i
ca đã khác. Đã d n v ng không gian khoáng
đ t, yên c a lao đ ng chân tay xư a mà
thay vào đó là tiế ng n, là t c đ c a máy
móc trong lao đ ng nông nghi p, công
nghi p hay s đóng khung, bó h p c a môi
trư ng lao đ ng công s - nơ i ca hò ít có
đi u ki n đ c t tiế ng. Có l vì thế mà trong
thơ ca dân gian hi n đ i r t hiế m khi xu t
hi n nh ng t t c bi u l tr c tiế p b ph n
sinh d c và hành vi tính giao - đi u v n hế t
s c ph biế n trong thơ ca c truy n, t ng
đư c xem là c a gia b o, li u thu c
v n năng đ ngư i lao đ ng có thêm s c
l c vư t qua nh ng chư ng ng i v t trên
đư ng đ i [7], đi u có th chuy n hóa s c
m nh tinh th n thành s c m nh v t ch t.
Không ph i ng u nhiên m à đ i đa s hò kéo
g sư u t m đư c làng H u Lu t - Di n
Châu - Ngh An trư c đây đ u liên quan t i
tính d c và ph n l n đ u là nh ng câu hò
r t t c, ki u: Kéo g qua c n c, L... đã
r c nư c cư ng. Có thư ơ ng em thì anh ch
ch m chân giư ng. Anh đ ng có trèo lên
lo ng xo ng mà nát th t nát xư ơ ng cái c a
tr i. Tính t c này đư c ngư i dân H u Lu t
lí gi i: Go sao g n ng tì tì, g nghe chuy n
đ... g đi m m. Đế n giai đo n hi n đ i,
ngư i lao đ ng không còn quá v t v , khó
nh c n a b i h đã nh n đư c s h tr ,
th m chí thay thế s c lao đ ng tư máy móc.
Môi trư ng di n xư ng quen thu c c a
nh ng l i ca, câu hò t c vì thê cũng mât đi,
cách bi u đ t biế u tư ng tính d c vì thê
thay đ i. Biế n đ i này do v y không ch là
s khác bi t c a ngôn t , m à cơ b n là
nh ng thay đ i c a n n t ng văn hóa.
Đ i sánh thơ ca dân gian v đ tài tính
d c c a hai giai đo n l ch s , ta cũng có th
nh n ra s khác bi t v đ i ngũ tác gi . Nêu
như tác gi dân gian trong giai đo n văn
hóa c truy n ph n l n là nông dân, th thu
công và m t b ph n nh trí th c (thư ng là
th y đ , nho sinh tham gia vào nh ng sinh
ho t văn hóa văn ngh .c a nhân dân. là
"th y gà" cho nh ng cu c đ i đáp c a
ngư i bình dân) thì th i kì hi n đ i, đ i
ngũ sáng tác ch yế u l i là công ch c nhà
nư c. Nh ng câu ca v i nh ng bi u tư ng
đ m yế u t công s cho phép ta đư a ra suy
đoán này. Thêm vào đó, h th ng ca dao du
l ch v i s tr i nghi m t N am chí B c v i
nh ng phư ơ ng th c hư ng th mà l i ca
nh c t i càng góp ph n kh ng đ nh suy lu n
trên: l p ngư i có đ đi u ki n (kinh tế ,
th i gian, nhu c u...) đi đây đi đó khó có th
là nh ng ngư i nông dân còn nhi u lo toan,
v t v . Làm rõ băn khoăn v tác gi cùa
nh ng l i ca dân gian này, ta s thêm hi u
vì sao có s biế n đ i h th ng bi u tư ng
tính d c trong thơ ca dân gian c truy n và
hi n đ i. Ngư i sáng t o - dù h u danh hay
khuyế t danh - trong quá trình lao đ ng ngh
thu t bao gi cũng ch u s chi ph i c a cá
T PCHÍVH DG S 5/2012 5 3
tinh sáng t o và nên t ng văn hóa xã h i.
Sáng t o ngh thu t vì thế mang d u n cá
nhân và d u n văn hóa, chính xác hon, d u
ân văn hóa mà cá nhân ây đã hâp thu. Do
đó, nh ng d u v t thu nh n đư c trong sàn
phâm ngh thu t có thê góp ph n xác đ nh
"ngu n g c" tác gi . V à qu th t, đôi m t
c a ngư i cày ru ng khác nhi u v i đôi m t
cùa ngư i gõ bàn phím!
Như v y, s đ i thay c a h th ng bi u
tư ng tính d c b quyế t đ nh b i môi
trư ng, hoàn c nh, m c đích sáng t o và
đ i ngũ tác gi . N h ng yế u t này l i ch u
s chi ph i c a b i c nh văn hóa. Khi con
ngư i dùng máy thay cho dùng cày, dùng
bàn phím thay cho c m bút thì tư duy s
khác. S khác bi t y đã đư c th hi n r t
rõ thông qua ngôn ng - công c c a tư
duy.
3. M t đi u r t d nh n th y: dù h
th ng bi u tư ng tính d c đã thay đ i nhi u
qua các ch ng đư ng l ch s như ng nó luôn
đ m b o tiêu chí: g i lên liên tư ng tính
d c. Vì thế , lá đa, cái chày khác m à gi ng
cái bàn là, cái côn', giã c i, cày ru ng khác
mà gi ng đâm lê, t m h . Đó là khác bi t
mà cũng là g p g c a hai h bi u tư ng
trong hai giai đo n l ch s .
S g p g này còn đư c th hi n qua
vi c tái s d ng nh ng bi u tư ng tính
d c c truy n trong thơ ca dân gian hi n
đ i:
- V là vư n, ru ng, nhà, ao
Mu n cày mu n cây làm sao thì làm.
- Th a ru ng ba b c nh d c Mông
T ngày anh v ng, v n bò không.
C m c xanh rì không ai vén
Mư n ngư i cày v có đư c không?...
- Chư a đi chư a biế t Vũng Tàu
Đi r i có khác gì đâu vũng nhà
Vũng nhà khoan mãi chăng ra
Vũng Tàu khoan phát d u ra m m.
Và c s mô ph ng c u trúc ca dao
xư a:
- Bây gi m n l i h i đào
Vư n h ng còn có ai vào n a không?
M n h i đào xin t lòng
Vư n h ng v ng chù khách vòng c ng sau.
- Thư cmg em không biế t đ đâu
Đê vào nòng s ng lâu lâu bóp cò.
Không khó nh n ra nh ng bi u tư ng
quen thu c c a thơ ca c truy n: ru ng (ư c
gì ru ng dư i d ch lên, ru ng trên d ch
xu ng đôi bên giao hoà), ao ( có cái ao
trư ng t c/anh có cái g c chè chuôm),
vũng, l ch (Ra đây anh hư t m t sào/L ch
này coi th ch nào c n sâu)', cũng không
khó nh n ra bóng dáng c a l i ư m h i tình
t quen thu c Bây gi m n m i h i đào,
vư n h ng đã có ai vào hay chư a... và l i
b c l tình yêu thiế t tha Thư ơ ng em không
biế t đế đâu, đế vào v t áo lâu lâu l i dòm
trong nh ng câu ca hi n đ i này. Đi u đó
cho th y m i liên h m t thiế t gi a cũ và
m i, gi a truy n th ng và hi n đ i trong
vi c bi u đ t m i quan tâm m uôn thu c a
con ngư i. Đ t nư c đang bư c vào con
đư ng hi n đ i hoá, như ng dáng vóc c a
n n văn hoá nông nghi p v n còn đây.
Cũng không ph i ngày m t ngày hai là đã
mu n, đã có th lìa b nh ng giá tr xư a cũ
b i l , văn hoá là m t dòng ch y, biế n đ i
v ă n h o á là m t q u á tr ìn h , và q u á tr ìn h y ,
v i ngư i Vi t N am nông nghi p tr ng tình,
có l không th m t s m m t chi u mà
hoàn t t.
T nh ng đ i thay c a h th ng bi u
tư ng tính t c trong thơ ca dân gian ngư i
5 4 NGHIÊN C U - TRAO Đ l
Vi t, ta có th th y rõ m t đi u: m i biế n
đôi c a văn h c, nh t là văn h c dân gian -
b ph n đ c trung b i tính nguyên h p -
đ u ch u s chi ph i c a văn hoá. M t khác,
chính t nh ng biế n đ i c a h bi u tư ng,
ta cũng có thê nh n th y văn hoá đã có
nhi u đ i thay: có bàn là Liên Xô, nòng
súng, có V ũng Tàu, C a Lò, Cà
Mau, Côn Sơ n, có t m h , đá gà ...
nghĩa là có s thay đ i v v t d ng, l i
s ng, nhu c u; nghĩa là n n t ng văn hoá đã
không còn như trư c.
V y v i s thay đ i y, chúng ta đư c
gì, m t gì?
Không th ph nh n giá tr m à nh ng
bi u tư ng tính d c trong thơ ca dân gian
ngư i Vi t hi n đ i đư a l i cho đ i s ng: h
bi u tư ng c a văn h c dân gian Vi t Nam
đư c gi gìn và thêm đa d ng, phong phú;
con ngư i hi n đ i có thêm ni m vui sau
m i gi lao đ ng... Thế như ng, s có m t
c a h th ng bi u tư ng m i - t nh ng
biế n đ i c a văn hoá - cũng đ ng nghĩa v i
vi c, đế n m t lúc nào đó, nh ng giá tr mà
cha ông đã t o d ng cho h bi u tư ng cũ
s không còn. Bây gi , nhi u tr em Vi t
Nam không biế t hình d ng cái lư i cày, cái
đ c, cái khoan; không hình dung đư c đ ng
tác giã g o, cày ru ng thì mư ơ i, mư i lăm
năm n a, s c m nh n câu ca xư a s r t mù
m . Cũng v y, khi không tr i nghi m tr n
v n nh ng c c nh c c a lao đ ng chân tay,
làm sao lí gi i và th u hi u vi c cha ông
xư a đã ph i dùng nh ng câu ca v cái y,
chuy n y làm thu c tăng l c đ vư t
qua nh ng v t v , khó khăn c a cu c s ng?
Không t ng biế t đế n c m giác l nh th u
xư ơ ng, m t đ t hơ i khi tr n tru ng kéo g
dư i sông trong tiế t đ i hàn, làm sao hi u
đư c câu hò c a ngư i dân làng m c: đôi ta
kéo g vàng tâm, ch ng may đ t ch c, c...
đâm vào l... Trong s đ đ y c a cu c
s ng, s nh nhàng c a lao đ ng, r t có thê
có không ít ngư i xem nh ng câu ca ây là
b y b , t c t n; cũng có nghĩa, có th đế n
m t lúc nào đó, nh ng bi u tư ng tính d c
g n v i s n xu t nông nghi p, văn hoá nông
nghi p ch còn mang ý nghĩa l ch s mà
thôi.
D u v y, v n không thế c n đư c bư c
đi c a th i gian, không thế c n đư c dòng
chày c a l ch s . Biế n đôi là m t quy lu t
c a vãn hoá. Thế nên, d u nhiêu luyế n tiế c,
cũng không d và có l không nên khăng
khăng gi l i nh ng gì n m ngoài dòng
ch y văn hoá. Văn hoá là s phù h p. Và
m i m t biế n đ i t ph i có m t lí d o.n
N.T.N.H
TÀI LI U THAM KH O
1. Lý Kh c Cung (2010), Văn hoá ph n th c
Vi t Nam, Nxb. D ân trí.
2. N inh V iế t G iao (1996), Kho tàng ca dao
x Ngh (2 t p), N xb. N gh An.
3. Nguy n X uân Kính chù biên (2001), Kho
tàng ca dao ngư i Vi t (2 t p), Nxb. Văn hoá -
Thông tin, Hà N i.
4. V õ V ăn Tr c (2012), Kéo g và hò kéo
g làng H u Lu t, Văn hoá Ngh An, s 223.
5. Tư li u m ng 1 (10/2011), Chuy n phòng
the trong ca dao t c ng xư a và nay ,
h ttp ://y u m e .v n /n e w s /d o i-so n g /tii-n h a -ra -
ngo/chuyen-phong-the-trong-ca-dao-tuc-ngu-xua-
va-nay .35A 90 EA 9 .htm l
6. T ư li u m ng 2 (3/2012), T ình d c trong
ca dao, http://ithinkbox.blogspot.com /2012/03/
tinh-duc-trong-ca-dao.htm l
7. Tư li u m ng 3 (6/2012), v hai cái y và
chuy n y trong ca dao, http://faxuca.blogspot.com/
2012/06/ve-hai-cai-ay-va-chuyen-ay-trong-ca-dao.html.