66 N.v. SICÔVA
FOLKLORE Rư ớ c RG0AJ
FOLKLORC NƯ ÓC N GO A l
1. Cặ p th u ậ t ngữ v ăn hoá và văn m inh
liên qu an đế n m ộ t trong n h ữ ng kh ái niệ m
đa ng hĩa n h ấ t vớ i nh iề u cách giả i thích
khác nh au. T h o ạ t đ ầ u từ “văn h oa ’ xu ấ t
hiệ n tron g tiế n g La tin h , có ng h ĩa là vun
trồ ng đ ấ t đai, lao độ ng nông nghiệ p. Vê
sau, từ này có m ộ t ng h ĩa bao q u át hơ n. N hà
hùn g biệ n La M ã, đồ ng thờ i là n h à triế t họ c
M. X i-xê-rôn tron g cuộ c tra o đổ i vớ i T ú t-
xcu-lan (năm 45 trư ớ c Công nguyên) đã
gắ n văn hoá vớ i sự tác độ ng đế n ho ạ t độ ng
trí tuệ củ a con ngư ờ i, vớ i công việ c củ a nh à
triế t họ c. Ô ng cho rằ ng: triế t họ c là văn hoá
(sự vun trồ ng) tâm hồ n. T iêp đó, ngư ờ i ta
b ắ t đầ u hiể u từ văn h oá có n g h ĩa là sự k h ai
trí, giáo dụ c và trìn h độ họ c v ấ n củ a con
ngư ờ i; theo ng hĩa n ày từ v ă n hoá th â m
nh ậ p vào hầ u h ế t ngôn ngữ các nư ở c ở châu
Âu, tron g đó có nư ớ c N ga. T rong tác ph ẩ m
củ a I. N i-đéc-m an “Văn hoá, sự hỉ nh
thành, biên đoi khái niệ m, sự thay th ế khái
niệ m từ M. Xi-xê-rôn đế n Héc-đe-rơ ” đã chỉ
ra rằ ng, ng h ĩa củ a từ này đã tha y đổ i. B ắ t
đẩ u từ th ế kỉ XVII, tro n g tư tư ở ng K hai
sáng ở nư ớ c Đứ c (X. P u-phen-đoóc-ph ơ )
khái niệ m văn hoá đã đư ợ c sử d ụ n g vớ i
nghĩa rộ ng rãi hơ n - đó là tấ t cả n hữ ng gì
do con ngư ờ i tạ o ra , tồ n tạ i bên cạ nh thiên
nhiên trin h ngu y ên, chư a có sự độ ng chạ m
củ a con ngư ờ i.
Vào các th ế kỉ XVII - XVIII th u ậ t ngữ
văn hoá mố i m ang ý ng h ĩa củ a m ộ t k h ái
niệ m khoa họ c. T rong kho a họ c thờ i cậ n dạ i
dã ra đờ i m ộ t q u a n niệ m cho rằ ng : giữ a
thiên n h iên và n h â n cách có tồ n tạ i m ộ t th ê
V6N HOfi v à VĂN MINH
N.v. SICÔVA
giớ i đặ c b iệ t củ a h o ạ t độ ng ngư ờ i, thê giớ i
đó đư ợ c gọ i là văn hoá.
N gày nay, k h oa họ c về v ăn hoá đã hình
th à n h n ên hơ n 300 đ ị n h ng h ĩa, điêu đó
chứ ng tỏ rằ n g có n h iề u cách tiế p cậ n khác
n h a u tron g ng h iên cứ u v ă n hoá.
Từ cuố i thê kỉ XIX, trư ờ n g phái n hâ n
họ c văn hoá củ a H oa Kì (F ran z Boas, A.
K roeber, M. M ead...) đã có ả n h hư ở ng rá t
lớ n. T rong trư ờ ng p h á i này v ấ n đề đư ợ c đ ặ t
lên h à n g đ ầ u là độ ng họ c p h á t triể n củ a
văn hoá và các cơ chê tru y ề n đ ạ t văn hoá đi
qua các th ế hệ .
Trong k hu ôn k h ổ củ a n h â n họ c văn hoá
Hoa Kì đã s ả n sin h ra kh ái niệ m phư ơ ng
ph áp giao lư u tiế p biế n n h ư là q u á trìn h
tiế p xúc giữ a các nề n vă n hoá, m à k ế t quả
củ a n h ữ n g cuộ c tiế p xúc n ày đã làm biế n
đổ i các hệ th u y ế t (p arad igm s) văn hoá (F.
H erskovits, J. M en-vin, 0 . ố t-ten-béc-gơ ).
Theo phư ơ ng p h á p này, sự khác b iệ t văn
hoá giữ a các cộ ng đồ ng tộ c ngư ờ i sẽ đư ợ c
san b ằ n g q u a nh ữ n g cuộ c tiế p xúc liên tụ c
và trự c tiế p.
Vào đ ầ u th ế kỉ XX, lí th u y ế t n h â n họ c
xã hộ i (trư ờ ng p h ái chứ c n ăn g ) củ a các nh à
dân tộ c họ c và xã hộ i họ c ngư ờ i A nh là B.
M a-li-n ố p -x ki và R ế t-cơ -líp-p hơ Bơ -rao-nơ
(R adeliffe B row n) đề ra k h á i niệ m cấ u trúc
xã hộ i. M a-li-nố p -x k i đã p h â n tích ý nghĩa
củ a các th iế t chê xã hộ i và ả nh hư ở ng củ a
ch ún g đổ ì vớ i sự kiể m tra và điề u tiế t h àn h
vi con ngư ờ i. N hờ sự hỗ trợ củ a phư ơ ng
ph á p chứ c năng, ông đã m iêu tả nh ữ ng
hìn h th á i kh ác n h a u củ a sự tư ơ ng tác xã
FOLKLORE NƯ Ớ C NGOÀI 67
hộ i và đã sử dụ n g k h á i n iệ m văn hoá nh ư
là m ộ t tổ ng th ể th iế t yế u củ a các hệ thố ng
xã hộ i tư ơ ng liên. N guyên lí chứ c n ăn g
luậ n cho phép xem xét v ăn hoá n h ư m ộ t hệ
th ô ng chỉ nh th ể nộ i tạ i, đư ợ c tạ o ra từ tổ
hợ p củ a nh ữ ng yế u tố cầ n th iế t, gắ n liề n
bằ ng các mố ĩ q u an hệ p h ụ thu ộ c vào nh a u
vê' m ặ t chứ c năng. Mỗ i nề n văn hoá kh i trở
th à n h bậ c th a n g củ a trìn h độ p h á t triể n
văn hóa chung, nó sẽ kh ô ng còn tư ơ ng qu an
vố i các nề n v ăn hoá k h á c nữ a.
T h u yế t chứ c n ă n g đã góp p h ầ n làm
giàu cho ng àn h d ân tộ c họ c b ằ n g tri thứ c vê
các nề n v ăn hoá củ a các d â n tộ c cổ đạ i.
N h ư ng h ạ n c h ế củ a lí th u y ế t n à y biể u hiệ n
ỏ chỗ , khi p h ủ n h ậ n sự tiế n hoá về xã hộ i
và văn hoá, nó đã làm m ấ t đi tiêu ch u ẩ n
thông n h ấ t củ a sự p h á t triể n vă n hoá tro ng
toàn bộ lị ch sử n h â n loạ i. Tiế p đó, xu ấ t
hiệ n kh ái niệ m về b ả n sắ c v ăn hoá củ a
nhữ ng dân tộ c khác n h a u , th ừ a n h ậ n tính
b ấ t tư ơ ng hợ p giữ a các n ề n vă n hoá củ a các
dân tộ c ấ y, ngư ờ i ta gọ i đó là th u y ế t tư ơ ng
đôi v ăn hoá.
D ự a trên cơ sở k h á i q u á t nh ữ ng k ế t
quả ng h iên cứ u củ a n h â n họ c văn hoá và
xã hộ i, ngư ờ i ta đê x u ấ t cách tiế p cậ n giá
trị họ c - tứ c tiế p cậ n giá trị để h iể u văn
hoá. Việ c sử dụ ng rộ ng rã i k h á i niệ m “văn
hoá” như là tổ ng th ể các giá trị v ậ t c h ấ t và
tinh th ầ n b ắ t đ ầ u từ công tr ìn h củ a V. V in-
đen-ban-đơ . V ăn hoá đư ợ c xem n hư là hệ
th ô ng nh ữ ng phư ơ ng thứ c h o ạ t độ ng theo
ch u ẩ n mự c, n hữ n g th ủ p h á p ho ạ t độ ng
mong đ ạ t tớ i các kiể u m ẫ u điể n hình . Các
đạ i biể u nổ i tiế n g củ a lư u p h á i n ày là: G.
R ikk ert, G. C ô-ghen, Ph. B ơ -ren -ta-n ô , M.
Se-le-rơ và V. V un-đơ ... Trong các n g àn h
triế t họ c và v ăn hoá họ c củ a N ga có các đạ i
biể u: G. Các-pố p, A. D ơ -vô-rơ -kin, G. Phơ -
ran-x ép ... Ư u điể m củ a cách tiế p cậ n là: sự
nớ i rộ ng củ a nó cho p hép h ìn h d u ng văn
hoá n hư là b iể u h iệ n các k h ía cạ n h và lĩnh
vự c kh ác n h a u củ a đờ i sông xã hộ i. M ặ t
khác sự giả i th ích giá trị họ c đã khuô n các
hiệ n tư ợ ng vă n hoá vào lĩnh vự c giá trị
tư ơ ng đố ì hẹ p, ở đó th iế u h ẳ n n h ữ n g tiêu
ch u ẩ n ch ặ t chẽ củ a chúng.
M ộ t số các n h à n g h iên cứ u có ý đị nh
giả i thích cơ sở b ả n n ăn g củ a văn hoá con
ngư ờ i, bằ ng cách q u an tâm n g hiên cứ u
nh ữ n g th à n h tố tự n h iên tro n g v ăn hoá,
nh ữ n g đặ c điể m vê' cuộ c sông tự nh iên củ a
con ngư ờ i. Các n h à n g h iên cứ u P h. H a-
m in-tơ n, G. S pencer, s. F reu d và m ộ t sô"
n h à khoa họ c kh ác đã lấ y cách tiế p cậ n này
là m chính đê xác đ ị n h b ả n c h ấ t củ a văn
hoá. Trong văn hoá họ c, trào lư u n ày gọ i là
trà o lư u tự n h iên . T heo ý kiế n s. F reud thì
sự p h á t triể n v ăn h o á là sự p h á t triể n trí
n ăn g và sự ch uy ể n n h ậ p hư ớ ng nộ i n hữ ng
xung lự c h u n g tín h củ a con ngư ờ i cùng vớ i
toàn bộ Ư u th ế liên tụ c và n hữ n g hiể m hoạ .
Theo-S. F reu d, v ăn hoá là xu hư ớ ng kiể m
tr a gay gắ t củ a con ngư ờ i đô"i vớ i các dạ ng
h o ạ t độ ng xã hộ i có lợ i cho nó.
G ầ n gũi vói q u a n n iệ m củ a F reu d -
ngư ờ i sán g lậ p ra tâ m lí họ c p h â n tích
chiêu sâu là C .Ju n g n gh iên cứ u biể u hiệ n
hồ n nh iên củ a nh ữ n g m ô -típ phôn-cờ -lo và
hu y ề n tho ạ i tron g giấ c mơ củ a nh ữ n g bệ nh
n h â n và đã đi đế n k ế t luậ n rằ n g tron g tâm
trạ n g củ a con ngư ờ i h iệ n đạ i có ch ứ a đự ng
k in h ng h iệ m củ a các th ế hệ xa xư a. Phư ơ ng
p h áp lu ậ n n h ậ n thứ c nh ữ ng h iệ n tư ợ ng xã
hộ i thô n g q u a sự bộ c bạ ch cái vô thứ c có
ả n h hư ở ng lở n đế n ng h ệ th u ậ t, tâm lí họ c,
xã hộ i họ c và đ ã đư ợ c vậ n dụ n g rộ n g rãi
tro n g các k h oa họ c khác.
N h à v ă n hoá họ c H oa Kì L eslie W hite -
ngư ờ i sán g lậ p ra trư ờ ng ph ái biể u tru n g ,
có dự đị n h khở i thả o m ộ t lí th u y ế t ch u ng vê'
v ă n hoá. Ông cho rằ n g, v ăn hoá - đó là mộ t
lĩn h vự c h o ạ t độ ng đặ c biệ t, có trong xã hộ i
68 N.v. SICÔVA
loài ngư ờ i, có quy lu ậ t riêng củ a nó trong
sự v ậ n h àn h và p h á t triể n . L. W hite xem
biể u tư ợ ng (symbol) là dấ u hiệ u chứ c năng
củ a mọ i ngư ờ i, khác vớ i n h ữ ng dấ u hiệ u ở
độ ng vậ t. Việ c ng h iên cứ u văn hoá đã đư ợ c
tiế n h àn h thông qua p h â n tích n h ữ ng đặ c
diêm củ a nh ữ n g h ìn h th á i b iể u tư ợ ng này
hay khác, chứ a đự ng tro n g v ăn hoá, như :
nhữ ng cộ i nguồ n văn tự , ng h i thứ c, thừ
cúng, lễ thứ c. N hữ ng ngư ờ i kê tụ c L. W hite
(như E. C assirer...) xem xét văn hoá n h ư là
cơ chê tạ o ra tổ ng th ể n h ữ n g văn bả n , còn
văn b ả n là sự hiệ n thự c hoá văn hoá.
Sự giả i thích đầ y h ứ ng th ú về biể u
tư ợ ng còn đư ợ c đ ặ t ra tro n g ph ạ m vị p h â n
tâ m họ c. ơ đây, b iể u tư ợ ng biêu hiệ n không
phả i như thuộ c tính h oạ t độ ng h ữ u thứ c
củ a con ngư ờ i, m à ngư ợ c lạ i - như khả
năn g biể u hiệ n duy n h ấ t và g ián tiế p củ a
nhữ ng khở i nguyên vô thứ c tron g tâm
trạ n g cá thể và tron g văn hoá. Trong môi
liên hệ này các ý tư ở ng củ a c. J u n g là rấ t
đặ c sắ c, khi ông n gh iên cứ u nh ữ n g h ình
ả n h - biể u tư ợ ng phổ q u á t (n h ữ ng cổ m ẫ u)
củ a vô thứ c tậ p th ể .
Iu ri L ôt-m an đã xác đị n h văn hoá nh ư
là mộ t tổ ng thê nh ữ n g thông tin (không kể
th ô ng tin di tru y ề n sinh họ c), nh ữ ng
phư ơ ng thứ c bả o tồ n và tổ chứ c thông tin.
Các tru y ề n thô n g kh oa họ c khác nh au
ph ân tích biể u tư ợ ng hoặ c kí hiệ u đã d ẫ n
đế n ra đờ i m ôn kí h iệ u họ c - khoa họ c
nghiên cứ u nh ữ n g thuộ c tín h củ a hệ thông
k í h iệ u , h o ặ c c á c h ệ t h ô n g k í h iệ u , m à m ỗ i
kí hiệ u để u có thể tru y ề n đ ạ t m ộ t ý nghĩa
n h ấ t đị nh. T rư ờ ng ph ái biể u tư ợ ng (kí hiệ u
họ c) trong văn hoá họ c hiệ n nay đã phô
biế n toàn th ế giớ i.
I. H â y -d in h -g a tro n g tác ph ẩ m '‘Kinh
nghiệ m nghiên cứ u yế u tố chơ i trong văn
hoa' đã đê x uấ t m ộ t k h ái niệ m dặ c sắ c về
văn hoá. T rong sự x u ấ t hiệ n và p h á t triể n
củ a văn hoá th ế giớ i, H â y -d in h -g a đã m ang
đế n cho trò chơ i m ộ t ý ng h ĩa đặ c b iệ t, ông
xem nó n h ư là cơ sỏ củ a cuộ c sông chung
to àn n h â n loạ i ở b ấ t cứ thờ i d ạ i nào. Vai trò
văn m inh hoá củ a trò chơ i b iể u thị ở chỗ nó
theo đuổ i các quy tắ c đư ợ c xác lậ p m ộ t cách
tự nguyệ n, ở sự chố ng lạ i chủ ng hĩa quyề n
uy, ở việ c cho ph ép có quyề n lự a chọ n khác,
ở vắ n g m ặ t sự đe doạ củ a cái nghiêm ngặ t.
Theo ý kiế n ông thì v ăn hoá x u ấ t h iệ n như
là trò chơ i tro n g qu á trìn h tiế n hoả củ a
n h â n loạ i. Thờ cúng tron g tôn giáo, thi ca,
âm nhạ c, vũ đạ o v.v. đ ã trở th à n h nh ữ ng
biể u hiệ n cơ bả n củ a văn hoá.
H â y -d in h -g a p h â n tích các yế u tô' chơ i
trong ngôn ngữ , p h á p đình, chiế n tra n h ,
khoa họ c, th i ca, triế t họ c, nghệ th u ậ t,
tro ng văn hoá các thờ i đạ i khác n hau , nói
riê n g tron g văn hoá L a M ã cố ’ đạ i. K hẩ u
hiệ u "Bánh m ì và trình diễ n”, vai trò củ a hí
trư ờ ng tron g các th à n h p h ố L a M ã chứ ng
m inh ý ngh ĩa củ a trò chơ i tron g sinh hoạ t
củ a n h à nư ớ c L a M ã. T rong nề n văn hoá
tru n g cổ , giớ i hiệ p sĩ, công việ c xét xử , điêu
lệ tô tụ n g, việ n g h in-đi, trư ờ ng họ c đêu là
nh ữ n g yêu tô' có m an g tín h c h ấ t vui chơ i.
Thờ i Phụ c H ư ng - đó là vũ hộ i hoá tra n g
vui nhộ n, cả i tra n g để th a m gia trò chơ i
hu y ề n th o ạ i đầ y lí tư ở ng củ a qu á khứ . Tóc
giả đã trỏ th à n h v ậ t đ ạ i diệ n cho yế u tô' vui
chơ i củ a thê kỉ XVII. N guyên lí vui chơ i,
tin h th ầ n hồ n n h iên tro n g cuộ c đ ua tài
hiế u th ắ n g đặ c trư n g cho các câu lạ c bộ , hộ i
văn chư ơ ng, các n h à sư u tậ p, các hộ i bí m ậ t
và các phe p h ái tôn giáo ỏ th ế kỉ XVIII.
H ây -d inh -ga n h ậ n th ấ y từ th ế kỉ XX, yế u
tô vui chơ i tron g q uá trìn h văn hoá đã dầ n
dầ n trở n ên giả m thiể u . Đ iề u đó cũng có
thê n h ậ n th ấ y rõ tro n g sự tiế n hoá củ a
tra n g phụ c n am giớ i, trong đó th a y cho
nh ữ n g cái nơ , đai, q u ầ n lử ng ngắ n, n h ữ ng
cam -dôn dài bằ ng bộ com- pơ -lê dồ ng loạ t
và n hữ n g đầ u tóc rậ p theo m ộ t kiể u, v ề
FOLKLORE NƯ Ớ C NGOÀI 69
sau, tin h th ầ n thự c d ụ ng ch ủ ngh ĩa th âm
nhậ p vào trò chơ i ngày càng m ạ n h m ẽ hơ n,
trìn h diễ n đạ i ch ún g đã trở th à n h nh ữ n g
cuộ c trìn h diễ n có tổ chứ c, đư ợ c che đậ y
dư ớ i cái tên h ư cấ u sá n g tạ o. V ăn hoá
m ang tín h c h ấ t chông lạ i con ngư ờ i, cùng
vói sự xác lậ p các lí tư ở ng củ a xã hộ i tư
sả n. Theo H ây -d in h -g a , n h à nư ớ c, các đ ả ng
chính trị , các tổ chứ c, nh à thờ đã không còn
đủ sứ c m ạ nh đê tạ o cơ sở vữ ng chắ c cho
nề n văn m inh n h â n loạ i: trìn h độ v ăn m inh
phụ thuộ c vào sự th à n h công củ a m ộ t n h à
nư ớ c, m ộ t chủ ng tộ c h a y m ộ t giai cấ p. H ây-
dinh -g a cho rằ n g : sự th ô n g trị củ a con
ngư ờ i đôi vở i b ả n th â n nó đã trỏ th à n h nề n
tả n g củ a v ăn hoá.
Trong triế t họ c và văn ho á họ c ở nư ở c
Nga, tiế p cậ n h o ạ t độ ng đư ợ c v ậ n d ụ ng kh á
phổ biế n, tron g k h u ô n khổ củ a phư ơ ng
pháp tiế p cậ n này, v ăn hoá đư ợ c xem như
là q uá trìn h h o ạ t độ ng sán g tạ o (A. ác-nô n -
đố p, E. B an-le-rơ , V. M e-giu-ép, L. C ô-gan,
N. Dơ -lô-bin), hoặ c v ăn hoá là phư ơ ng thứ c
đặ c biệ t củ a h o ạ t độ ng ngư ờ i (E, M ác-ca-ri-
an, M. C a-gan , V. Đ a-vi-đô -vích, Iu. Giơ -
đa-nôp...). Các đạ i biể u củ a p h ái thứ n h ấ t
xem văn hoá n h ư là v ăn hoá tin h thầ n , nó
đư ợ c xác đ ị nh dư ói d ạ n g m ộ t q uá trìn h sả n
xuấ t, bả o q u ả n các giá trị tin h th ầ n . P h ái
thứ hai, tro ng đó E. M á c -ca -ri-a n cho rằ ng:
văn hoá là cái làm k h u b iệ t giữ a h o ạ t độ ng
sông củ a loài ngư ờ i vớ i các h ình th á i củ a
đờ i sông sinh vậ t. T ron g xã hộ i h o ạ t độ ng
sông củ a con ngư ờ i đư ợ c chư ơ ng trìn h hoá
không theo cách di tru y ề n , m à b ằ n g các
loạ i h à n h vi, xã hộ i hoá, đư ợ c củ ng cố tro ng
tru y ề n thôn g và tro n g k in h ng hiệ m xã hộ i.
N h ữ ng cơ c h ế ngoài sin h họ c sẽ th a y thê
các cơ chê sinh họ c. Hệ th ô n g các cơ chê và
phư ơ ng tiệ n này là v ă n hoá. T ro ng tác
ph ẩ m '‘Bả n chấ t củ a văn hoá,’’ V. Đ a-v i-
đô-vích và Iu. G iơ -đ a-n ố p xem xét h o ạ t
độ ng và v ăn hoá th ô n g q u a k h á i niệ m
“phư ơ ng th ứ c’. T ro n g trư ờ ng hợ p n ày vă n
hoá nh ư là phư ơ n g thứ c củ a ph ư ơ ng thứ c,
n h ư n g các tác giả cho rằ n g , tro n g điề u
kiệ n xế p ch ồ ng lên n h a u th u ậ t ngữ nà y
v ẫ n h o àn to à n hợ p lí.
K hái niệ m h o ạ t độ ng đã h ấ p d ẫ n bở i xu
hư ớ ng n h ân bả n , các tác giả củ a xu hư ớ ng
này m uôn ch ứ ng m inh vai trò cơ b ả n củ a cá
n h â n nh ư là sự khở i đ ầ u sá n g tạ o trong
lị ch sử n h â n loạ i. G iáo sư ở M át-xcơ -va I.
S a i-ta -n ố p , tro n g cuố n sách “Văn hoá: lí
luậ n và các vấ n đ ề ’ đã ghi n h ậ n k h ái niệ m
văn hoá bao gồ m: a) T oàn bộ h o ạ t độ ng
sáng tạ o củ a con ngư ờ i; b) Tổ ng th ê kĩ năng
và sự bả o đả m thự c h iệ n chúng; c) Kế t quả
củ a h o ạ t độ ng này, biể u h iệ n cao n h ấ t là
trong nghệ th u ậ t và tro n g toàn bộ nhữ ng
cái do b à n tay ngư ờ i tạ o ra. N h à nghiên
cứ u lí lu ậ n và lị ch sử văn hoá nổ i tiế n g là
A. G u -rê-v ích h iể u văn hoá không chỉ là
toàn bộ nh ữ ng th à n h tự u tin h th ầ n củ a con
ngư ờ i, m à còn là hệ thô ng nhữ ng đị nh
hư ố ng sin h độ ng củ a nó n h ư là nộ i dun g
hiệ n th ự c tro n g ý thứ c m ỗ i th à n h viên củ a
xã hộ i. Thự c ra m ỗ i con ngư ờ i đêu là đạ i
biể u củ a m ộ t nên văn hoá cụ thể , b iế n đổ i
tro n g thờ i g ia n và kh ông gian, vì th ê cầ n
ch ú ý n g h iên cứ u tìn h cả m , ý tư ở ng và các
độ ng cơ củ a h à n h độ ng, ch ứ a đự ng tron g
nh ữ n g con ngư ờ i thự c tê củ a các thờ i đạ i
khác n h au . N h iề u n h à n g h iên cứ u đã đi
đế n kế t lu ậ n vê tín h cấ p th iế t củ a p h ân
tích v ăn hoá họ c đố ì vớ i con ngư ờ i và h ình
ả n h củ a nó tron g vă n hoá.
2 . Sự giả i thích đa dạ n g vê k h ái niệ m
văn hoá tấ t yế u sẽ độ ng chạ m đế n m ộ t k hái
niệ m da n gh ĩa k h á c - v ăn minh. Nguồ n gố c
củ a từ v ăn m inh khơ i lên từ chữ Ea tin h
civis (công dân), nó đặ c trư n g cho đờ i sông
dân sự (th à n h thị ). N gư ờ i L a M ã hiể u văn
m inh là trìn h độ p h á t triể n củ a đờ i sông thị
dân , n h ấ n m ạ nh đế n tín h c h ấ t ư u việ t củ a
70 N.v. SICÕVA
họ tron g các môi sinh ho ạ t và vê ch ính trị ,
khác b iệ t vớ i đờ i sông các bộ lạ c nguyên
thuỷ , hoang dã sông vây qu a n h họ ở ngoài
th à n h thị . T ron g m ộ t thờ i g ian dài th u ậ t
ngữ văn m inh đư ợ c sử d ụ ng đế d iễ n đ ạ t các
thuộ c tín h như : có giáo dụ c, lị ch sự , tinh tế ,
ngư ợ c vớ i kh ái niệ m về tín h ch ấ t nông
thôn, thô lậ u. T ừ cuố i th ê kỉ XVII th u ậ t
ngữ này đã phổ biế n rộ n g rã i tron g các
sách triế t họ c ở c h âu Âu. v ề cơ b ả n văn
m inh đặ c trư n g cho sự thô ng n h ấ t củ a lị ch
sử toà n th ê giố i và cho sự tiế n bộ củ a toàn
thể loài ngư ờ i. Sự p h á t triể n văn hoá đư ợ c
xem nh ư sự tiế n bộ củ a v ăn m inh.
Trong cơ cấ u củ a th u y ế t v ă n m inh, ý
tư ở ng chiế m vị tr í tru n g tâ m là ý tư ở ng về
“trạ ng thái tự n hiên' củ a con ngư ờ i, cùng
vớ i các quyên sông, tự do và sở h ữ u củ a nó.
Trong các tác p h ẩ m củ a R. P h éc-g u-
xơ n, Ô. M i-ra-bô, p. H éc-đe-rơ và Ph. V ôn-
te, văn m inh biể u hiệ n n h ư là sự sả n sinh
ra lí trí, bả o đả m ch ính n g h ĩa và sự th ị n h
vư ợ ng. Ý tư ở ng vê' sự tiế n bộ củ a văn m inh
cũng n h ư tiế n bộ củ a v ăn hoá là k h á phổ
biế n tron g triế t họ c cổ điể n Đứ c (E.C ăng-tơ ,
G. H ê-ghen). Trong khi đó, đố i vớ i các n h à
xã hộ i không tư ở ng (J.J. R út-xô), văn m inh
đư ợ c xem như là sự đe doạ đố i vớ i tín h
n h ân bả n, đạ o đứ c, n hư là bạ o lự c đè nặ ng
lên th iên nhiên. Vì thê đã x u ấ t hiệ n tru y ề n
thông đố i lậ p giữ a h a i k h á i niệ m văn hoá
và v ăn m inh. Đ iề u q u a n trọ n g đư ợ c n h ấ n
m ạ nh tron g v ă n m inh là sự đổ i mớ i, th ậ m
chí là tiế n trìn h lị ch sử có k h u y n h hư ớ ng
bạ o lự c, tách khỏ i con đư ờ ng củ a đờ i sông
tự nhiên. V ăn m inh th ể hiệ n k in h nghiệ m
vậ t ch ấ t - kĩ th u ậ t củ a n h â n loạ i, còn v ăn
hoá - đó là k inh ngh iệ m tin h th ầ n , khoa
họ c và nghệ th u ậ t. V ăn m inh ngh iên g về lí
trí, văn hoá hư ớ ng vê' tin h th ầ n . Ý tư ở ng vê'
lị ch sử toàn th ế giớ i đư ợ c k h ẳ n g đ ị n h th à n h
ý tư ở ng vê' sự thôn g n h ấ t củ a v ăn hoá toà n
n h â n loạ i, gắ n k ế t th ế giớ i trê n cơ sở thô ng
n h ấ t vê' tin h th ầ n , đôi lậ p vớ i v ă n m in h có
th iên hư ớ ng bạ o lự c.
Thê kỉ XIX đã q u ả n g b á m ộ t q u a n niệ m
xem xét v ăn m inh th ô n g q u a sự tích luỹ sô'
lư ợ ng n h ữ n g n h â n tô', xác đị n h xã hộ i văn
m in h hoá cao hơ n xã hộ i tiên văn m inh.
Phư ơ ng p h áp tiế p cậ n n ày khở i đ ầ u từ L.
Moóc - gân. T rên sự giáp ra n h củ a văn
m inh nổ i b ậ t lên m ộ t sô' th à n h tô' như : nâng
cao n ăn g s u ấ t tro n g h o ạ t độ ng k inh tế , tiế p
tụ c p h â n công lao độ ng, p h â n hoá xã hộ i,
p h á t triể n th ủ công, thư ơ ng m ạ i (xu ấ t h iệ n
n h à buôn và tiề n), cơ cấ u th à n h phô, xây
dự ng công trìn h k iế n trúc, văn tự ... Biế u
hiệ n ch un g và q u a n trọ ng n h ấ t củ a tín h
văn m inh là: p h â n hoá xã hộ i và sự hình
th à n h các q u a n hệ giai cấ p, đi kèm vớ i điề u
đó là sự x u ấ t h iệ n củ a sở hữ u tư n h â n và
n h à nư ổ c.
Tiêp theo L. M oóc-gân, Ph. Ă ng-ghen
hình dung văn m inh n h ư là nấ c th a n g p h át
triể n củ a xã hộ i, diễ n ra sau h ai thờ i kì
mông muộ i và dã m an. V ăn m inh đư ợ c nhìn
nh ậ n n hư m ộ t thờ i kì dài p h á t triể n xã hộ i
củ a các dân tộ c riên g lẻ và củ a thê' giớ i nói
chung, đặ c trư n g củ a thờ i kì này đư ợ c xác
đị nh bằ ng các q u an hệ sả n x u ấ t thô n g trị .
N hà sử họ c ngư ờ i P h áp P h .G hi-đ ô, mộ t
trong nhữ n g ngư ờ i đ ầ u tiên có ý đị n h giả i
quy ế t m âu th u ẫ n giữ a ý n iệ m tiế n bộ thố ng
n h ấ t củ a loài ngư ờ i vớ i tín h đ a d ạ ng củ a tư
liệ u lị ch sử - d ân tộ c chí đã p h á t hiệ n đư ợ c,
ông đ ặ t ra cơ sở lị ch sử - tộ c ngư ờ i cho q u an
niệ m văn m inh khi giả đ ị n h rằ ng , có nhiêu
nề n v ă n m inh đị a p hư ơ ng đa n g tồ n tạ i,
ch ún g duy trì sự tiế n bộ nói chu n g cho xã
hộ i loài ngư ờ i.
Về sa u n à y n h à tư tư ỏ ng ngư ờ i Đứ c o .
Spengler, tro n g tác p h ẩ m Ngày tàn củ a
châu Âu (1919) đã p h ủ n h ậ n sự th ô ng n h ấ t
và tín h kê' th ừ a tron g sự p h á t triể n văn hoá