Bước đầu tìm hiểu lý thuyết ký hiệu học của Roman Jakobson trong dịch thuật

Bài viết này giới thiệu mô hình ký hiệu học trong nghiên cứu dịch thuật dựa trên lý thuyết của Roman Jakobson, đặc biệt là khái niệm dịch ký hiệu (semiotic translation). Nghiên cứu xem xét mối liên hệ giữa dịch thuật và ký hiệu học từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20, bắt nguồn từ các lý thuyết tiên phong của Ferdinand de Saussure và Charles S. Peirce. Trọng tâm là phân loại ba hình thức dịch thuật của Jakobson: dịch nội ngữ, dịch liên ngữ và dịch liên ký hiệu, nhằm cung cấp một nền tảng lý thuyết ban đầu về phương pháp dịch thuật mới cho các chuyên gia và nghiên cứu sinh trong lĩnh vực này.

Bài viết này hướng đến các chuyên gia và nghiên cứu sinh trong lĩnh vực dịch thuật, cung cấp một nền tảng lý thuyết ban đầu về phương pháp dịch ký hiệu mới. Nó cũng hữu ích cho những ai quan tâm đến mối liên hệ giữa ký hiệu học và dịch thuật, đặc biệt là trong bối cảnh văn hóa Việt Nam.

Bài viết chuyên sâu này khám phá và phân tích lý thuyết ký hiệu học của Roman Jakobson, đặc biệt là ứng dụng của nó trong lĩnh vực dịch thuật, được gọi là dịch ký hiệu (semiotic translation). Tác giả bắt đầu bằng việc đặt lý thuyết này vào bối cảnh lịch sử, truy ngược về mối liên hệ giữa nghiên cứu dịch thuật và ký hiệu học từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20, với những đóng góp nền tảng từ Ferdinand de Saussure và Charles S. Peirce. Saussure đã định vị ký hiệu học như một ngành khoa học độc lập, mở đường cho việc khai thác các khía cạnh tư duy ký hiệu học mà không phụ thuộc vào cấu trúc ngôn ngữ. Roman Jakobson (1959/1969) đã phát triển ý tưởng này, đề xuất một lý thuyết dịch ký hiệu toàn diện, cho rằng nó hữu ích trong việc hiểu cơ chế phổ quát của ký hiệu học và dịch thuật. Ông phân loại dịch thuật thành ba hình thức chính: dịch nội ngữ (intralingual translation), tức là diễn giải các dấu hiệu ngôn ngữ bằng các dấu hiệu khác trong cùng một ngôn ngữ (ví dụ, dùng từ đồng nghĩa hoặc diễn đạt vòng); dịch liên ngữ (interlingual translation), là việc chuyển đổi từ một ngôn ngữ sang một ngôn ngữ khác; và dịch liên ký hiệu (intersemiotic translation), là việc chuyển đổi từ dấu hiệu ngôn ngữ sang dấu hiệu phi ngôn ngữ (ví dụ, từ văn bản sang hình ảnh hoặc cử chỉ). Bài viết nhấn mạnh những ưu điểm của lý thuyết Jakobson, đặc biệt là khả năng giúp giải quyết các vấn đề về tính "không thể dịch" (untranslatability) và "khó dịch" (translation difficulty) bằng cách cho phép diễn giải và tái định nghĩa liên tục các khái niệm. Lý thuyết này đã đặt nền móng cho các nghiên cứu dịch thuật sau này, vượt ra khỏi khuôn khổ cấu trúc luận truyền thống. Tuy nhiên, bài viết cũng chỉ ra những hạn chế, bao gồm sự thiếu định nghĩa rõ ràng về các thuật ngữ cốt lõi như "ký hiệu" và "dịch thuật", dẫn đến ranh giới mơ hồ giữa các phạm trù. Nó cũng thảo luận về cách các nhà nghiên cứu sau này như Munday, Peirce, Toury và Lotman đã bổ sung và mở rộng lý thuyết của Jakobson, đặc biệt là khái niệm "người diễn giải" (interpretant) và "trường" (sphere) trong quá trình chuyển đổi ký hiệu. Mục tiêu của nghiên cứu là đánh giá ba loại hình dịch ký hiệu của Jakobson trong bối cảnh dịch Anh-Việt, sử dụng các ví dụ từ giao tiếp hàng ngày và văn học. Bài viết hướng tới việc phát triển một lý thuyết dịch ký hiệu văn hóa, giúp các chuyên gia và nghiên cứu sinh dịch thuật có cái nhìn ban đầu về một phương pháp dịch thuật mới, thoát khỏi lối tiếp cận chỉ bám vào cấu trúc ngôn ngữ truyền thống.