Chương X - sự san bằng tỷ suất lợi nhuận chung do cạnh tranh. Giá cả thị trường và giá trị thị trường. lợi nhuận siêu ngạch

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn chung do c¹nh tranh. Gi¸ c¶ thÞ trêng vµ gi¸ trÞ thÞ trêng. lîi nhuËn siªu ng¹ch

Trong mét sè lÜnh vùc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, t b¶n cã mét cÊu t¹o trung b×nh, tøc lµ mét cÊu t¹o hoµn toµn gièng hay gÇn gièng víi cÊu t¹o cña t b¶n x· héi trung b×nh.

ch¬ng X

Gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña nh÷ng hµng hãa ®· s¶n xuÊt ra trong nh÷ng lÜnh vùc ®ã hoµn toµn hay gÇn nh nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña nh÷ng hµng hãa Êy. NÕu kh«ng cã ph ¬ng ph¸p nµo kh¸c ®Ó ®¹t tíi giíi h¹n to¸n häc, th× ta cã thÓ sö dông c¸ch ®ã. Sù c¹nh tranh ph©n phèi t b¶n x· héi vµo c¸c khu vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau lµm sao cho gi¸ c¶ s¶n xuÊt trong mçi khu vùc ®Òu ®îc cÊu thµnh theo mÉu mùc nh÷ng gi¸ c¶ s¶n xuÊt trong nh÷ng lÜnh vùc cã cÊu t¹o trung b×nh, tøc lµ = k + kp' (chi phÝ s¶n xuÊt céng víi tÝch sè cña tû suÊt lîi nhuËn trung b×nh vµ chi phÝ s¶n xuÊt). Nhng tû suÊt lîi nhuËn trung b×nh ®ã ch¼ng qua chØ lµ lîi nhuËn tÝnh theo phÇn tr¨m trong khu vùc cã cÊu t¹o trung b×nh ®ã, tøc lµ trong c¸i khu vùc mµ lîi nhuËn nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ thÆng d. Nh vËy, trong tÊt c¶ c¸c khu vùc s¶n xuÊt, tû suÊt lîi nhuËn ®Òu nh nhau c¶, nghÜa lµ ®îc san b»ng theo tû suÊt lîi nhuËn cña nh÷ng khu vùc s¶n xuÊt trung b×nh trong ®ã cÊu t¹o t b¶n trung b×nh thèng trÞ. Do ®ã, tæng sè lîi nhuËn cña tÊt c¶ c¸c khu vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau ph¶i b»ng tæng sè gi¸ trÞ thÆng d, vµ tæng sè gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña tæng s¶n phÈm x· héi ph¶i b»ng tæng sè gi¸ trÞ cña nã. Nhng râ rµng lµ sù san b»ng gi÷a nh÷ng khu vùc s¶n xuÊt cã cÊu t¹o kh¸c nhau cña t b¶n bao giê còng ph¶i cã xu híng lµm cho c¸c khu vùc s¶n xuÊt Êy ngang víi nh÷ng khu vùc s¶n xuÊt cã cÊu t¹o t b¶n trung b×nh, dï cÊu t¹o t b¶n trung b×nh nµy cã hoµn toµn khíp hay chØ gÇn khíp víi cÊu t¹o trung b×nh cña tæng t b¶n x· héi còng vËy. Trong nh÷ng khu vùc s¶n xuÊt Ýt nhiÒu xÊp xØ víi con sè trung b×nh ®ã, ng êi ta l¹i thÊy xuÊt hiÖn mét xu híng ®i tíi san b»ng, ®i tíi c¸i møc trung b×nh lý t- ëng, tøc lµ møc trung b×nh kh«ng cã trong thùc tÕ, nãi mét c¸ch kh¸c, ngêi ta thÊy cã c¸i xu híng x¸c lËp mét møc tiªu chuÈn ë gÇn c¸i møc

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

®ã, lîi nhuËn trung b×nh sÏ ®îc tÝnh theo c¸i bé phËn t b¶n x· héi ®· tham gia vµo qu¸ tr×nh san b»ng. Râ rµng lîi nhuËn trung b×nh kh«ng thÓ lµ c¸i g× kh¸c h¬n ngoµi tæng khèi lîng gi¸ trÞ thÆng d ®· ®îc ph©n phèi cho nh÷ng khèi lîng t b¶n trong mçi lÜnh vùc s¶n xuÊt, tïy theo lîng cña chóng. §ã lµ tæng sè lao ®éng kh«ng c«ng ®· thùc hiÖn, vµ toµn bé khèi lîng lao ®éng kh«ng c«ng nµy, còng nh lao ®éng chÕt vµ sèng ®îc tr¶ c«ng, ®Òu biÓu hiÖn trong tæng sè lîng hµng hãa vµ tiÒn mµ nh÷ng nhµ t b¶n chiÕm ®îc.

lý tëng Êy. Nh thÕ, vÒ mÆt nµy, tÊt nhiªn c¸i xu híng sÏ th¾ng lµ xu híng lµm cho gi¸ c¶ s¶n xuÊt ®¬n thuÇn trë thµnh c¸i h×nh th¸i chuyÓn hãa cña gi¸ trÞ, hay lµ lµm cho lîi nhuËn trë thµnh nh÷ng bé phËn ®¬n thuÇn cña gi¸ trÞ thÆng d; nhng nh÷ng bé phËn gi¸ trÞ nµy ®îc ph©n phèi kh«ng ph¶i tû lÖ víi gi¸ trÞ thÆng d ®· ®îc s¶n xuÊt ra trong mçi khu vùc s¶n xuÊt c¸ biÖt, mµ tû lÖ víi khèi lîng cña t b¶n ®· ®îc sö dông trong mèi khu vùc ®ã, thµnh thö nh÷ng khèi l - îng t b¶n cã lîng b»ng nhau, mÆc dï cÊu t¹o cña chóng nh thÕ nµo, vÉn ®Òu thu ®îc nh÷ng phÇn ®Òu nhau (phÇn sè) trong tæng sè gi¸ trÞ thÆng d do toµn bé t b¶n x· héi s¶n sinh ra.

VÊn ®Ò thËt sù khã hiÓu ë ®©y lµ: qu¸ tr×nh san b»ng lîi nhuËn thµnh tû suÊt lîi nhuËn chung ®ã diÔn ra nh thÕ nµo, v× râ rµng qu¸ tr×nh ®ã lµ kÕt qu¶ chø kh«ng thÓ lµ ®iÓm xuÊt ph¸t?

Tríc hÕt, ®¬ng nhiªn lµ sù ®¸nh gi¸ mét gi¸ trÞ - hµng hãa, ch¼ng h¹n ®¸nh gi¸ b»ng tiÒn, chØ cã thÓ lµ kÕt qu¶ cña sù trao ®æi nh÷ng gi¸ trÞ - hµng hãa Êy vµ v× vËy, khi gi¶ ®Þnh sù ®¸nh gi¸ ®ã th× chóng ta ph¶i coi nã lµ kÕt qu¶ cña sù trao ®æi thùc tÕ gi÷a gi¸ trÞ - hµng hãa víi gi¸ trÞ - hµng hãa. Nh ng sù trao ®æi nh÷ng hµng hãa ®ã theo ®óng gi¸ trÞ thùc tÕ cña chóng cã thÓ thùc hiÖn ®îc b»ng c¸ch nh thÕ nµo?

Nh vËy, ®èi víi nh÷ng t b¶n cã cÊu t¹o trung b×nh hay xÊp xØ trung b×nh, gi¸ c¶ s¶n xuÊt hoµn toµn nhÊt trÝ hay gÇn nh nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ, cßn lîi nhuËn th× hoµn toµn nhÊt trÝ hay gÇn nh nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ thÆng d mµ nh÷ng t b¶n ®ã ®· s¶n sinh ra. TÊt c¶ c¸c t b¶n kh¸c, mÆc dï cÊu t¹o cña chóng nh thÕ nµo, nhng do ¸p lùc cña c¹nh tranh, còng ®Òu cã xu híng san b»ng víi nh÷ng t b¶n cã cÊu thµnh trung b×nh. Nh- ng v× nh÷ng t b¶n cã cÊu thµnh trung b×nh ®Òu b»ng hay gÇn b»ng víi t b¶n x· héi trung b×nh, nªn tÊt c¶ c¸c t b¶n, dï gi¸ trÞ thÆng d mµ b¶n th©n chóng ®· s¶n sinh ra lµ nh thÕ nµo, còng ®Òu cã xu híng thùc hiÖn kh«ng ph¶i gi¸ trÞ thÆng d, mµ lµ c¸i lîi nhuËn trung b×nh trong nh÷ng gi¸ c¶ cña hµng hãa cña chóng, tøc lµ thùc hiÖn nh÷ng gi¸ c¶ s¶n xuÊt.

Tríc hÕt, chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng tÊt c¶ mäi hµng hãa trong nh÷ng khu vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau ®Òu b¸n theo ®óng gi¸ trÞ thùc tÕ cña chóng. Nh thÕ th× sÏ ra sao? Theo nh÷ng ®iÒu ®· tr×nh bµy ë trªn, nÕu nh thÕ th× trong nh÷ng khu vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau sÏ cã nh÷ng tû suÊt lîi nhuËn rÊt kh¸c nhau. Hµng hãa ®îc b¸n ra theo ®óng gi¸ trÞ cña chóng (nghÜa lµ hµng hãa trao ®æi víi nhau tû lÖ víi gi¸ trÞ chøa ®ùng trong hµng hãa, theo nh÷ng gi¸ c¶ ngang víi gi¸ trÞ cña chóng), hay chóng ®îc b¸n ra theo nh÷ng gi¸ c¶ khiÕn cho viÖc b¸n hµng hãa ®ã ®em l¹i nh÷ng lîi nhuËn b»ng nhau cho nh÷ng khèi lîng t b¶n b»ng nhau ®· ®îc øng ra ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng hµng hãa Êy, - prima facie1* ®ã lµ hai viÖc rÊt kh¸c nhau.

Nh÷ng t b¶n vËn dông nh÷ng khèi lîng lao ®éng sèng kh«ng b»ng nhau th× s¶n sinh ra nh÷ng khèi lîng gi¸ trÞ thÆng d kh«ng b»ng nhau,

1* - míi tho¹t nh×n

MÆt kh¸c, cã thÓ nãi r»ng ë bÊt cø n¬i nµo ®· h×nh thµnh mét lîi nhuËn trung b×nh, do ®ã ®· h×nh thµnh mét tû suÊt lîi nhuËn chung, - ch¼ng kÓ ph¬ng ph¸p ®Ó ®¹t tíi kÕt qu¶ ®ã lµ nh thÕ nµo, - th× lîi nhuËn trung b×nh Êy còng ®Òu kh«ng thÓ lµ c¸i g× kh¸c h¬n ngoµi lîi nhuËn cña t b¶n x· héi trung b×nh, tæng sè lîi nhuËn ®ã b»ng tæng sè gi¸ trÞ thÆng d. Ta còng cã thÓ nãi r»ng nh÷ng gi¸ c¶ mµ ngêi ta cã ®- îc b»ng c¸ch céng lîi nhuËn trung b×nh ®ã víi c¸c chi phÝ s¶n xuÊt kh«ng thÓ lµ c¸i g× kh¸c h¬n ngoµi gi¸ trÞ ®· ®îc chuyÓn hãa thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt. NÕu cã nh÷ng t b¶n ®Çu t vµo trong mét sè khu vùc s¶n xuÊt nµo ®ã, v× nh÷ng lý do nµo ®ã mµ kh«ng tu©n theo qu¸ tr×nh san b»ng nµy, th× t×nh h×nh còng sÏ kh«ng cã g× thay ®æi. Lóc

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

®iÒu ®ã gi¶ ®Þnh - Ýt ra còng tíi mét møc ®é nµo ®ã - lµ møc ®é bãc lét lao ®éng hay tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d ë ®©u còng ®Òu b»ng nhau, hay gi¶ ®Þnh lµ nh÷ng sù chªnh lÖch tån t¹i trong lÜnh vùc ®ã san b»ng lÉn nhau v× nh÷ng lý do bï trõ thùc tÕ hay tëng tîng (íc ®Þnh). §iÒu ®ã gi¶ ®Þnh cã sù c¹nh tranh gi÷a c«ng nh©n vµ cã sù san b»ng do chç hä lu«n lu«n di chuyÓn tõ khu vùc s¶n xuÊt nµy sang khu vùc s¶n xuÊt kh¸c. Tríc kia chóng ta ®· gi¶ ®Þnh cã mét tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d chung nh vËy - díi h×nh th¸i mét xu híng, còng nh tÊt c¶ mäi quy luËt kinh tÕ - ®Ó lµm cho viÖc nghiªn cøu lý luËn ®îc ®¬n gi¶n; nhng trªn thùc tÕ, nã lµ tiÒn ®Ò thùc tÕ cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, mÆc dÇu xu híng nµy bÞ k×m h·m Ýt nhiÒu bëi nh÷ng sù cä x¸t thùc tiÔn lµ nh÷ng c¸i g©y ra nh÷ng sù kh¸c nhau cã tÝnh chÊt ®Þa ph¬ng, Ýt nhiÒu quan träng, - vÝ dô nh nh÷ng ®¹o luËt c tró (settlement laws)57 ®èi víi c«ng nh©n n«ng nghiÖp níc Anh. Nhng trªn lý luËn th× chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng nh÷ng quy luËt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa diÔn ra díi mét d¹ng thuÇn tóy. Trong thùc tÕ, bao giê còng chØ gÇn ®óng th«i; nhng sù gÇn ®óng ®ã cµng trë nªn ®óng h¬n khi ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa cµng ph¸t triÓn h¬n vµ khi nh÷ng tµn d cña nh÷ng ph¬ng thøc kinh tÕ tríc kia xa l¹ víi nã cµng bÞ lo¹i trõ triÖt ®Ó h¬n.

TÊt c¶ sù khã kh¨n lµ do ë chç c¸c hµng hãa trao ®æi víi nhau kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn víi t c¸ch lµ hµng hãa, mµ víi t c¸ch lµ nh÷ng s¶n phÈm cña t b¶n, nh÷ng t b¶n nµy ®ßi hái ph¶i ®îc chia mét phÇn trong tæng khèi lîng gi¸ trÞ thÆng d, theo tû lÖ víi lîng cña chóng, vµ nÕu l- îng cña chóng b»ng nhau, th× ph¶i ®îc chia mét phÇn b»ng nhau. Vµ tæng gi¸ c¶ hµng hãa do mét t b¶n nhÊt ®Þnh s¶n xuÊt ra trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh, ph¶i tháa m·n sù ®ßi hái ®ã. Nhng tæng gi¸ c¶ nh÷ng hµng hãa ®ã chØ lµ tæng sè gi¸ c¶ cña nh÷ng hµng hãa c¸ biÖt häp thµnh s¶n phÈm cña t b¶n.

Punctum saliens1*sÏ s¸ng tá h¬n, nÕu chóng ta ®Ò cËp vÊn ®Ò nh sau: gi¶ thö b¶n th©n c«ng nh©n lµ nh÷ng ngêi së h÷u t liÖu s¶n xuÊt vµ trao ®æi víi nhau nh÷ng hµng hãa cña hä. Nh thÕ, nh÷ng hµng hãa

1* - §iÓm quyÕt ®Þnh

®ã sÏ kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña t b¶n. Còng gièng nh gi¸ trÞ nh÷ng t liÖu lao ®éng vµ vËt liÖu lao ®éng sö dông trong c¸c ngµnh lao ®éng kh¸c nhau sÏ kh¸c nhau tïy theo tÝnh chÊt kü thuËt cña c¸c c«ng viÖc kh¸c nhau; nÕu kh«ng kÓ ®Õn gi¸ trÞ kh¸c nhau cña nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt ®· sö dông, th× mét khèi lîng lao ®éng nhÊt ®Þnh sÏ ®ßi hái mét sè lîng t liÖu s¶n xuÊt kh¸c nhau, bëi v× lo¹i hµng hãa nµy cã thÓ lµm xong trong mét giê, lo¹i hµng hãa kh¸c th× ph¶i hÕt mét ngµy míi lµm xong ®îc, v.v.. Ngoµi ra, chóng ta l¹i gi¶ ®Þnh r»ng nh÷ng c«ng nh©n ®ã trung b×nh lµm trong mét kho¶ng thêi gian b»ng nhau, kÓ c¶ nh÷ng ¶nh hëng bï trõ lÉn nhau, nh÷ng ¶nh hëng nµy do cêng ®é lao ®éng kh¸c nhau v.v. g©y ra. Nh vËy, trong hµng hãa ®¹i biÓu cho s¶n phÈm cña ngµy lao ®éng cña hai c«ng nh©n th×, mét lµ, hä sÏ bï l¹i ® îc nh÷ng sè tiÒn cña hä ®· chi ra, tøc lµ nh÷ng chi phÝ vÒ nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt mµ hä ®· tiªu dïng. Nh÷ng chi phÝ nµy kh¸c nhau tïy theo tÝnh chÊt kü thuËt cña nh÷ng ngµnh lao ®éng cña hä. Hai lµ, c¶ hai ®Òu s¸ng t¹o ra nh÷ng lîng gi¸ trÞ míi b»ng nhau, tøc lµ gi¸ trÞ thªm vµo t liÖu s¶n xuÊt trong mét ngµy lao ®éng. Gi¸ trÞ míi ®ã gåm tiÒn c«ng cña hä céng víi gi¸ trÞ thÆng d, tøc lµ lao ®éng thÆng d ngoµi nh÷ng nhu cÇu tÊt yÕu cña hä, nhng kÕt qu¶ cña lao ®éng thÆng d ®ã l¹i thuéc b¶n th©n hä. NÕu nãi theo kiÓu t b¶n chñ nghÜa, chóng ta sÏ nãi r»ng c¶ hai ngêi ®Òu nhËn ®îc mét sè tiÒn c«ng nh nhau céng víi mét lîi nhuËn nh nhau, tøc lµ nhËn ®îc mét gi¸ trÞ ®¹i biÓu cho s¶n phÈm cña mét ngµy lao ®éng mêi giê ch¼ng h¹n. Nhng mét lµ, gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng hãa cña hä cã thÓ kh¸c nhau. VÝ dô, trong hµng hãa I, bé phËn gi¸ trÞ do nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt mµ ngêi ta ®· tiªu dïng chuyÓn vµo l¹i lín h¬n trong hµng hãa II. Ngoµi ra, ®Ó cã thÓ thÊy ngay ®îc tÊt c¶ nh÷ng sù kh¸c nhau cã thÓ cã, chóng ta h·y cho r»ng hµng hãa I thu hót nhiÒu lao ®éng sèng h¬n vµ do ®ã ®Ó s¶n xuÊt ra nã, ngêi ta ®· ph¶i tèn mét thêi gian lao ®éng dµi h¬n so víi hµng hãa II. Nh vËy, gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng hãa I vµ II ®ã rÊt kh¸c nhau. Tæng sè cña nh÷ng gi¸ trÞ - hµng hãa, s¶n phÈm cña lao ®éng mµ c«ng nh©n I vµ c«ng nh©n II ®· tiÕn hµnh trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, còng rÊt kh¸c nhau. NÕu chóng ta gäi c¸i tû sè gi÷a gi¸ trÞ thÆng d vµ tæng gi¸ trÞ cña nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt ®· bá ra lµ tû suÊt lîi nhuËn, th× tû

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

xuèng, th× khi ®ã gi¸ c¶ còng h¹ xuèng; khi nµo thêi gian lao ®éng t¨ng lªn, th× khi ®ã gi¸ c¶ còng lªn cao, nÕu c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c vÉn y nh cò.

Cho nªn, nÕu kh«ng kÓ ®Õn viÖc c¸c gi¸ c¶ vµ sù vËn ®éng cña gi¸ c¶ ®Òu bÞ quy luËt gi¸ trÞ chi phèi, th× cho r»ng gi¸ trÞ cña hµng hãa prius1* gi¸ c¶ s¶n xuÊt, kh«ng nh÷ng vÒ mÆt lý luËn, mµ c¶ vÒ mÆt lÞch sö n÷a, còng vÉn lµ hoµn toµn ®óng. §iÒu nµy ®óng ®èi víi nh÷ng tr¹ng th¸i trong ®ã t liÖu s¶n xuÊt thuéc vÒ ngêi lao ®éng; ®ã chÝnh lµ trêng hîp cña ngêi n«ng d©n cã ruéng ®Êt riªng cña hä vµ tù cµy cÊy lÊy, vµ cña ngêi thî thñ c«ng, trong thÕ giíi cæ ®¹i còng nh trong thÕ giíi hiÖn ®¹i. §iÒu ®ã còng phï hîp víi ý kiÕn mµ trªn kia27) chóng t«i ®· ph¸t biÓu, tøc lµ ý kiÕn cho r»ng sù chuyÓn hãa s¶n phÈm thµnh hµng hãa lµ kÕt qu¶ cña sù trao ®æi gi÷a c¸c c«ng x· kh¸c nhau, chø kh«ng ph¶i gi÷a nh÷ng thµnh viªn cña cïng mét c«ng x·59. Nh÷ng ®iÒu ®· nãi vÒ tr¹ng th¸i nguyªn thñy Êy, th× còng cã gi¸ trÞ ®èi víi nh÷ng tr¹ng th¸i sau ®ã, tøc lµ nh÷ng tr¹ng th¸i dùa trªn chÕ ®é n« lÖ vµ chÕ ®é n«ng n«, còng nh cã gi¸ trÞ ®èi víi c¸c phêng héi thñ c«ng, chõng nµo mµ t liÖu s¶n xuÊt g¾n chÆt vµo mçi ngµnh s¶n xuÊt chØ cã thÓ chuyÓn dÞch ®îc mét c¸ch khã kh¨n tõ khu vùc nµy qua khu vùc kh¸c, vµ v× vËy, trong nh÷ng giíi h¹n nhÊt ®Þnh nµo ®ã, c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau quan hÖ víi nhau gièng nh nh÷ng níc kh¸c nhau hay nh÷ng c«ng x· céng s¶n kh¸c nhau quan hÖ víi nhau.

suÊt lîi nhuËn cña I vµ II còng rÊt kh¸c nhau. ë ®©y, nh÷ng t liÖu sinh ho¹t mµ I vµ II tiªu dïng hµng ngµy trong khi tiÕn hµnh s¶n xuÊt, vµ ®¹i biÓu cho tiÒn c«ng, cÊu thµnh c¸i bé phËn nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt ®· øng ra, mµ ë nh÷ng chç kh¸c chóng ta vÉn gäi lµ t b¶n kh¶ biÕn. Nhng trong mét thêi gian lao ®éng nh nhau, gi¸ trÞ thÆng d cña I vµ cña II còng sÏ b»ng nhau; hay nãi mét c¸ch ®óng h¬n, v× mçi c«ng nh©n I vµ II ®Òu thu ®îc gi¸ trÞ cña s¶n phÈm cña mét ngµy lao ®éng, nªn sau khi trõ gi¸ trÞ cña nh÷ng yÕu tè "bÊt biÕn" ®· øng ra, hä ®Òu thu ®îc nh÷ng gi¸ trÞ nh nhau, trong ®ã mét bé phËn cã thÓ xem lµ ®Ó bï l¹i nh÷ng t liÖu sinh ho¹t ®· tiªu dïng trong khi tiÕn hµnh s¶n xuÊt, cßn bé phËn kia lµ gi¸ trÞ thÆng d d«i ra ngoµi phÇn nãi trªn. NÕu c«ng nh©n I ®· ph¶i chi phÝ nhiÒu h¬n, th× nh÷ng chi phÝ ®ã ®îc bï l¹i b»ng mét bé phËn lín h¬n trong gi¸ trÞ cña hµng hãa I, ®Ó bï l¹i c¸i bé phËn "bÊt biÕn" nãi ë trªn, vµ v× vËy ngêi ®ã còng ph¶i chuyÓn hãa mét phÇn lín h¬n trong tæng gi¸ trÞ s¶n phÈm cña m×nh thµnh nh÷ng yÕu tè vËt chÊt cña c¸i bé phËn bÊt biÕn ®ã; cßn c«ng nh©n II, nÕu thu vÒ Ýt h¬n, th× còng sÏ chØ ph¶i chuyÓn hãa mét bé phËn gi¸ trÞ Ýt h¬n thµnh nh÷ng yÕu tè vËt chÊt cña bé phËn bÊt biÕn. Cho nªn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau lµ mét ®iÒu kh«ng quan träng g×; còng hÖt nh ®èi víi mét c«ng nh©n lµm thuª, c¸i khèi lîng gi¸ trÞ thÆng d mµ ngêi ta ®· bãp nÆn cña anh ta biÓu hiÖn ra thµnh mét tû suÊt lîi nhuËn nh thÕ nµo, th× ®iÒu ®ã ch¼ng quan träng g× c¶; vµ còng hÖt nh trong th¬ng m¹i quèc tÕ, viÖc c¸c níc kh¸c nhau cã nh÷ng tû suÊt lîi nhuËn kh¸c nhau còng kh«ng quan träng g× ®èi víi viÖc trao ®æi hµng hãa cña níc ®ã c¶.

27) BÊy giê, håi n¨m 1865, ®ã chØ lµ "ý kiÕn" cña M¸c. Ngµy nay, sau nh÷ng cuéc nghiªn cøu réng r·i vÒ c¸c c«ng x· nguyªn thñy, tõ Mau-r¬ cho ®Õn Moãc-gan 58, th× ®iÒu ®ã ®· trë thµnh mét sù thËt kh«ng cßn ai tranh c·i n÷a. - Ph.¡.

Bëi vËy, sù trao ®æi hµng hãa theo ®óng hay gÇn ®óng gi¸ trÞ cña chóng ®ßi hái mét tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp h¬n nhiÒu so víi sù trao ®æi theo ®óng gi¸ c¶ s¶n xuÊt, lµ sù trao ®æi ®ßi hái ph¶i cã mét tr×nh ®é ph¸t triÓn t b¶n chñ nghÜa cao nhÊt ®Þnh.

1* - cã tríc

Muèn cho gi¸ c¶ cña nh÷ng hµng hãa trao ®æi víi nhau gÇn phï hîp víi gi¸ trÞ cña chóng, th× chØ cÇn: 1) sù trao ®æi gi÷a c¸c hµng hãa kh¸c nhau kh«ng cßn lµ hiÖn tîng thuÇn tóy ngÉu nhiªn hay c¸ biÖt n÷a; 2) trong chõng mùc mµ chóng ta xÐt sù trao ®æi hµng hãa trùc tiÕp, th× hµng hãa cña c¶ ®«i bªn ®Òu ph¶i ®îc s¶n xuÊt ra víi mét Dï gi¸ c¶ cña c¸c hµng hãa lóc ®Çu ®· ®îc x¸c ®Þnh hay ®îc ®iÒu tiÕt gi÷a hµng hãa nµy víi hµng hãa kh¸c lµ nh thÕ nµo ch¨ng n÷a, th× quy luËt gi¸ trÞ còng vÉn chi phèi sù vËn ®éng cña chóng. Khi nµo thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng hµng hãa ®ã gi¶m

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

hay siªu lîi nhuËn, cßn nh÷ng hµng hãa nµo cã gi¸ trÞ c¸ biÖt cao h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng th× sÏ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc mét bé phËn gi¸ trÞ thÆng d mµ chóng chøa ®ùng.

khèi lîng gÇn phï hîp víi nhu cÇu cña nhau, ®iÒu ®ã ®îc x¸c ®Þnh nhê kinh nghiÖm cña c¶ hai bªn trong khi b¸n hµng vµ lµ kÕt qu¶ cña mét sù trao ®æi l©u dµi; 3) khi nãi tíi viÖc b¸n hµng, th× kh«ng ®îc cã mét ®éc quyÒn nµo, tù nhiªn hoÆc nh©n t¹o, gióp cho mét trong c¸c bªn giao dÞch cã thÓ b¸n cao h¬n gi¸ trÞ, hay cã thÓ b¾t ph¶i b¸n thÊp h¬n gi¸ trÞ. Khi nãi ®éc quyÒn ngÉu nhiªn, chóng t«i muèn nãi ®Õn thø ®éc quyÒn ph¸t sinh ra cho ngêi mua hoÆc ngêi b¸n do mèi t¬ng quan ngÉu nhiªn cña cung vµ cÇu.

1* Trong nguyªn b¶n lµ ch÷ "lín h¬n" (grösser); ë ®©y ®· ®îc ch÷a theo b¶n viÕt tay

B¶o r»ng nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt mµ vÉn b¸n ®îc, chøng tá nh÷ng hµng hãa Êy lµ cÇn thiÕt ®Ó tháa m·n lîng cÇu, - nãi nh thÕ hoµn toµn ch¼ng lµm cho vÊn ®Ò s¸ng tá ra mét chót nµo c¶. NÕu trong trêng hîp nµy, gi¸ c¶ l¹i cao h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng trung b×nh, th× lîng cÇu sÏ Ýt ®i1*. Víi mét gi¸ c¶ nhÊt ®Þnh, mét lo¹i hµng hãa nµo ®ã cã thÓ chiÕm mét ®Þa vÞ nhÊt ®Þnh trªn thÞ trêng. Nhng khi gi¸ c¶ thay ®æi, ®Þa vÞ ®ã chØ cã thÓ gi÷ ®îc nh cò nÕu cïng víi gi¸ c¶ t¨ng lªn, khèi lîng hµng hãa l¹i gi¶m xuèng, hoÆc gi¸ c¶ gi¶m xuèng l¹i ®i ®«i víi sè lîng hµng hãa t¨ng lªn. Tr¸i l¹i, nÕu lîng cÇu m¹nh ®Õn nçi nã kh«ng gi¶m xuèng ngay c¶ khi gi¸ c¶ ®îc quy ®Þnh theo gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt, th× chÝnh nh÷ng hµng hãa nµy quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ thÞ tr- êng. Song chØ khi nµo lîng cÇu lín h¬n møc cÇu b×nh thêng hay khi nµo lîng cung gi¶m xuèng díi møc cung b×nh thêng, th× míi cã thÓ cã t×nh h×nh ®ã th«i. Sau hÕt, nÕu khèi lîng hµng hãa ®· s¶n xuÊt ra vît qu¸ c¸i khèi lîng hµng hãa cã thÓ tiªu thô ®îc víi gi¸ trÞ thÞ trêng trung b×nh, th× lóc ®ã nh÷ng hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cã lîi nhÊt l¹i quy ®Þnh gi¸ trÞ thÞ trêng. Nh÷ng hµng hãa lo¹i nµy cã thÓ, ch¼ng h¹n, ®îc b¸n ra theo ®óng hoÆc gÇn nh ®óng víi gi¸ trÞ c¸ biÖt cña chóng; cho nªn cã thÓ cã t×nh h×nh lµ nh÷ng hµng hãa ®· ®- îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt kh«ng thùc hiÖn ®îc ngay c¶ chi phÝ s¶n xuÊt cña chóng, cßn nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh th× chØ cã thÓ thùc hiÖn ®îc mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d mµ nh÷ng hµng hãa ®ã chøa ®ùng. Nh÷ng ®iÒu chóng ta ®· nãi ë ®©y vÒ gi¸ trÞ thÞ trêng còng cã thÓ dïng ®Ó nãi vÒ gi¸ c¶ s¶n xuÊt, mét khi gi¸ c¶ s¶n xuÊt ®· thay thÕ gi¸ trÞ thÞ trêng. Gi¸ c¶ s¶n xuÊt ®îc ®iÒu tiÕt trong tõng khu vùc c¸ biÖt vµ còng ®îc ®iÒu tiÕt gièng nh thÕ tïy theo nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ. Nhng chÝnh gi¸ c¶

Gi¶ ®Þnh r»ng hµng hãa cña c¸c khu vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau ®îc b¸n ra theo gi¸ trÞ cña chóng dÜ nhiªn chØ cã nghÜa lµ gi¸ trÞ cña hµng hãa lµ c¸i trôc mµ gi¸ c¶ xoay xung quanh; nh÷ng sù biÕn ®éng lªn xuèng thêng xuyªn cña gi¸ c¶ ®Òu dùa vµo c¸i trôc ®ã ®Ó san b»ng ®i. Ngoµi ra, bao giê còng cÇn ph¶i ph©n biÖt gi¸ trÞ c¸ biÖt cña nh÷ng hµng hãa do nh÷ng ngêi s¶n xuÊt kh¸c nhau s¶n xuÊt ra víi c¸i gi¸ trÞ thÞ trêng mµ sau nµy chóng ta sÏ bµn ®Õn. §èi víi mét sè trong nh÷ng hµng hãa ®ã, th× gi¸ trÞ c¸ biÖt sÏ thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng (nghÜa lµ ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng hµng hãa ®ã chØ cÇn mét thêi gian lao ®éng Ýt h¬n thêi gian lao ®éng mµ gi¸ trÞ thÞ trêng biÓu hiÖn); ®èi víi mét sè kh¸c, gi¸ trÞ c¸ biÖt l¹i sÏ cao h¬n gi¸ trÞ thÞ tr - êng. Mét mÆt, ph¶i coi gi¸ trÞ thÞ trêng lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nh÷ng hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra trong mét khu vùc s¶n xuÊt nµo ®ã; mÆt kh¸c, l¹i ph¶i coi gi¸ trÞ thÞ trêng lµ gi¸ trÞ c¸ biÖt cña nh÷ng hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh cña khu vùc ®ã vµ chiÕm mét khèi lîng lín trong sè nh÷ng s¶n phÈm cña khu vùc nµy. ChØ trong nh÷ng t×nh h×nh rÊt ®Æc biÖt, gi¸ trÞ thÞ trêng míi bÞ chi phèi bëi nh÷ng hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra hoÆc gi¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt, hoÆc gi¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt mµ th«i. H¬n n÷a, chÝnh gi¸ trÞ thÞ trêng ®ã l¹i lµ c¸i trung t©m ®Ó cho c¸c gi¸ c¶ thÞ trêng xoay quanh, tuy ®èi víi nh÷ng hµng hãa cïng mét lo¹i th× gi¸ c¶ thÞ trêng còng ®Òu ngang nhau c¶. NÕu l- îng cÇu b×nh thêng ®îc tháa m·n do t×nh h×nh cung cÊp hµng hãa theo gi¸ trÞ trung b×nh, tøc lµ theo gi¸ trÞ trung b×nh cña c¸i khèi l îng n»m gi÷a hai cùc, th× nh÷ng hµng hãa nµo cã gi¸ trÞ c¸ biÖt thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng cña chóng sÏ thùc hiÖn ®îc mét gi¸ trÞ thÆng d siªu ng¹ch

cña M¸c.

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

s¶n xuÊt l¹i lµ c¸i trung t©m mµ c¸c gi¸ c¶ thÞ trêng hµng ngµy lªn xuèng xoay quanh vµ lµ c¸i trung t©m mµ c¸c gi¸ c¶ thÞ trêng hµng ngµy dùa vµo ®Ó san b»ng ®i trong nh÷ng thêi kú nhÊt ®Þnh (xem Ri-c¸c-®«, vÒ sù quy ®Þnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt bëi nh÷ng xÝ nghiÖp lµm viÖc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt60).

Dï gi¸ c¶ ®îc ®iÒu tiÕt theo c¸ch nµo, nhng ta vÉn cã nh÷ng kÕt luËn sau ®©y:

trung b×nh t¨ng lªn phæ biÕn vÒ mÆt danh nghÜa nh thÕ, cao h¬n c¸i tû suÊt cã ®îc b»ng c¸ch ®em gi¸ trÞ thÆng d thùc tÕ chia cho toµn bé t b¶n ®· øng ra, - ®iÒu ®ã kh«ng thÓ x¶y ra mµ l¹i kh«ng lµm cho tiÒn c«ng còng t¨ng lªn theo, còng nh kh«ng lµm cho gi¸ c¶ cña nh÷ng hµng hãa cÊu thµnh t b¶n bÊt biÕn còng t¨ng lªn theo. NÕu lµ trêng hîp gi¶m xuèng, th× t×nh h×nh sÏ ngîc l¹i. V× tæng gi¸ trÞ cña hµng hãa ®iÒu tiÕt tæng gi¸ trÞ thÆng d, mµ tæng gi¸ trÞ thÆng d th× l¹i ®iÒu tiÕt, - víi t c¸ch lµ mét quy luËt chung hay mét quy luËt chi phèi nh÷ng sù biÕn ®éng lªn xuèng, - møc lîi nhuËn trung b×nh, do ®ã ®iÒu tiÕt tû suÊt lîi nhuËn chung, cho nªn râ rµng lµ quy luËt gi¸ trÞ ®iÒu tiÕt c¸c gi¸ c¶ s¶n xuÊt.

1) Sù vËn ®éng cña gi¸ c¶ lµ do quy luËt gi¸ trÞ chi phèi, v× mçi khi sè lao ®éng cÇn thiÕt cho s¶n xuÊt gi¶m hay t¨ng, th× ®Òu lµm cho gi¸ c¶ s¶n xuÊt gi¶m hay t¨ng. ChÝnh lµ theo ý nghÜa ®ã mµ Ri-c¸c-®« (dÜ nhiªn «ng ta ®· c¶m thÊy râ r»ng nh÷ng gi¸ c¶ s¶n xuÊt mµ «ng ta ®a ra kh«ng ¨n khíp víi gi¸ trÞ cña hµng hãa) nãi r»ng

"Sù nghiªn cøu mµ «ng ta muèn ®éc gi¶ chó ý tíi, lµ nãi vÒ kÕt qu¶ cña nh÷ng sù thay ®æi trong gi¸ trÞ t¬ng ®èi cña hµng hãa, chø kh«ng ph¶i trong gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña chóng". [D. Ricardo. "Principles of Political Economy". Works ed. by Mac Culloch, London, 1852, p. 15].

§iÒu mµ c¹nh tranh thùc hiÖn ®îc, vµ h¬n n÷a, thùc hiÖn ®îc tríc hÕt trong mét khu vùc s¶n xuÊt, lµ: tõ nh÷ng gi¸ trÞ c¸ biÖt kh¸c nhau cña c¸c hµng hãa lËp ra mét gi¸ trÞ thÞ trêng vµ mét gi¸ c¶ thÞ trêng nh nhau. Nhng chØ cã sù c¹nh tranh cña nh÷ng t b¶n gi÷a c¸c ngµnh kh¸c nhau míi t¹o nªn gi¸ c¶ s¶n xuÊt, gi¸ c¶ nµy san b»ng c¸c tû suÊt lîi nhuËn cña c¸c ngµnh kh¸c nhau. So víi viÖc lËp ra gi¸ trÞ thÞ trêng vµ gi¸ c¶ thÞ trêng nh nhau th× viÖc t¹o nªn gi¸ c¶ s¶n xuÊt ®ßi hái ph¶i cã mét tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa cao h¬n.

Muèn cho nh÷ng hµng hãa cña cïng mét khu vùc s¶n xuÊt, thuéc cïng mét lo¹i nh nhau vµ cã mét phÈm chÊt gÇn nh nhau, cã thÓ b¸n ®îc theo gi¸ trÞ cña chóng, th× cÇn cã hai ®iÒu kiÖn:

Mét lµ, c¸c gi¸ trÞ c¸ biÖt kh¸c nhau ph¶i san b»ng thµnh mét gi¸ trÞ x· héi duy nhÊt, tøc lµ gi¸ trÞ thÞ trêng mµ trªn kia chóng ta ®· bµn ®Õn. Muèn vËy, cÇn ph¶i cã sù c¹nh tranh gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt ra cïng mét lo¹i hµng hãa, còng nh cÇn ph¶i cã mét thÞ trêng ®Ó cho nh÷ng ngêi s¶n xuÊt ®ã mang hµng hãa cña m×nh ra ®Êy b¸n. §Ó cho gi¸ c¶ thÞ trêng cña nh÷ng hµng hãa gièng nhau, nhng l¹i ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn c¸ biÖt cã s¾c th¸i kh¸c nhau, phï hîp víi gi¸ trÞ thÞ trêng vµ kh«ng cao h¬n còng kh«ng thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng, th× c¸i ¸p lùc gi÷a nh÷ng ngêi b¸n hµng ®èi víi nhau ph¶i kh¸ m¹nh ®Ó cã thÓ nÐm ra thÞ trêng mét sè lîng hµng hãa võa ®óng 2) Lîi nhuËn trung b×nh, - tøc lµ lîi nhuËn quyÕt ®Þnh c¸c gi¸ c¶ s¶n xuÊt, - bao giê còng ph¶i gÇn b»ng lîng gi¸ trÞ thÆng d mµ mét t b¶n nhÊt ®Þnh, ®îc coi lµ mét phÇn t¬ng øng cña tæng t b¶n x· héi, ®· thu ®îc. Gi¶ ®Þnh r»ng tû suÊt lîi nhuËn chung, vµ do ®ã, lîi nhuËn trung b×nh biÓu hiÖn thµnh mét gi¸ trÞ - tiÒn tÖ cao h¬n gi¸ trÞ thÆng d trung b×nh thùc tÕ tÝnh theo gi¸ trÞ - tiÒn tÖ. §øng vÒ phÝa nh÷ng nhµ t b¶n mµ nãi, th× dï hä cã tÝnh to¸n víi nhau theo lîi nhuËn 10% hay 15%, ®iÒu ®ã còng kh«ng quan hÖ g×. So víi sè 15% th× sè 10% còng ch¼ng phï hîp g× h¬n víi gi¸ trÞ - hµng hãa thùc tÕ, bëi v× biÓu hiÖn b»ng tiÒn ë c¶ hai bªn ®Òu bÞ phãng ®¹i lªn. Cßn ®èi víi c«ng nh©n (chóng ta ®· gi¶ ®Þnh r»ng c«ng nh©n ®îc tr¶ tiÒn c«ng theo møc b×nh thêng cña hä, cho nªn viÖc lîi nhuËn trung b×nh t¨ng lªn kh«ng cã nghÜa lµ tiÒn c«ng ®· thùc tÕ bÞ khÊu trõ ®i, nghÜa lµ kh«ng biÓu thÞ mét c¸i g× kh¸c h¼n gi¸ trÞ thÆng d b×nh thêng cña nhµ t b¶n), nÕu gi¸ c¶ cña hµng hãa t¨ng lªn do lîi nhuËn trung b×nh ®îc n©ng cao lªn, th× ®iÒu ®ã ph¶i phï hîp víi viÖc t¨ng lªn cña biÓu hiÖn - tiÒn tÖ cña t b¶n kh¶ biÕn. Thùc vËy, tû suÊt lîi nhuËn vµ lîi nhuËn

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

gi÷a c¸c giai cÊp víi nhau vµ do ®Þa vÞ kinh tÕ cña tõng giai cÊp quyÕt ®Þnh, nh vËy tríc hÕt lµ do tû sè gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d vµ tiÒn c«ng quyÕt ®Þnh vµ sau n÷a lµ do tû sè mµ nh÷ng bé phËn kh¸c nhau cña gi¸ trÞ thÆng d ph©n gi¶i thµnh (lîi nhuËn, lîi tøc, ®Þa t«, thuÕ, v.v.) quyÕt ®Þnh. Cho nªn, mét lÇn n÷a chóng ta l¹i nhËn thÊy r»ng mèi quan hÖ gi÷a cung vµ cÇu hoµn toµn kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®îc c¸i g× c¶, nÕu ngêi ta kh«ng v¹ch ra ®îc c¸i c¬ së cña mèi quan hÖ ®ã.

víi nhu cÇu x· héi, nghÜa lµ mét sè lîng hµng hãa mµ x· héi cã kh¶ n¨ng tr¶ theo gi¸ trÞ thÞ trêng. NÕu khèi lîng s¶n phÈm vît qu¸ nhu cÇu ®ã, th× hµng hãa sÏ ph¶i b¸n thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng cña chóng, ng- îc l¹i, hµng hãa sÏ b¸n ®îc cao h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng nÕu khèi lîng s¶n phÈm kh«ng ®ñ, hay nãi mét c¸ch kh¸c lµ nÕu ¸p lùc cña c¹nh tranh gi÷a nh÷ng ngêi b¸n hµng hãa kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó b¾t hä ph¶i mang khèi lîng hµng hãa ®ã ra thÞ trêng b¸n. Gi¸ trÞ hµng hãa mµ thay ®æi, th× nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm cho tæng khèi lîng hµng hãa cã thÓ tiªu thô ®îc, còng sÏ thay ®æi. NÕu gi¸ trÞ thÞ trêng h¹ thÊp, th× nãi chung nhu cÇu x· héi (®©y vÉn nãi vÒ nhu cÇu cã kh¶ n¨ng thanh to¸n ®îc) sÏ më réng thªm vµ trong nh÷ng giíi h¹n nhÊt ®Þnh, cã thÓ thu hót nh÷ng khèi lîng hµng hãa lín h¬n. NÕu gi¸ trÞ thÞ trêng t¨ng lªn, th× nhu cÇu x· héi vÒ hµng hãa sÏ thu hÑp l¹i vµ khèi lîng hµng hãa tiªu thô ®îc còng sÏ gi¶m xuèng. Cho nªn, nÕu cung vµ cÇu ®iÒu tiÕt gi¸ c¶ thÞ tr - êng hay nãi cho ®óng h¬n, ®iÒu tiÕt sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ thÞ tr - êng vµ gi¸ trÞ thÞ trêng, th× mÆt kh¸c, chÝnh gi¸ trÞ thÞ trêng l¹i ®iÒu tiÕt quan hÖ cung cÇu, hay cÊu thµnh c¸i trung t©m mµ nh÷ng sù thay ®æi trong cung vµ cÇu lµm cho nh÷ng gi¸ c¶ thÞ trêng ph¶i lªn xuèng chung quanh nã. MÆc dÇu hµng hãa vµ tiÒn ®Òu lµ sù thèng nhÊt gi÷a gi¸ trÞ trao ®æi vµ gi¸ trÞ sö dông, nhng nh chóng ta ®· thÊy ("T b¶n", quyÓn I, ch.I,3), trong viÖc mua vµ b¸n, c¶ hai c¸i ®ã l¹i ë vµo hai cùc ®èi lËp nhau, hµng hãa (ngêi b¸n) ®¹i biÓu cho gi¸ trÞ sö dông, vµ tiÒn (ngêi mua) ®¹i biÓu cho gi¸ trÞ trao ®æi. Nh chóng ta ®· x¸c ®Þnh, mét tiÒn ®Ò cña viÖc b¸n lµ hµng hãa ph¶i cã mét gi¸ trÞ sö dông, tøc lµ ph¶i tháa m·n mét nhu cÇu x· héi. Mét tiÒn ®Ò kh¸c lµ khèi l îng lao ®éng chøa ®ùng trong hµng hãa ph¶i ®¹i biÓu cho lao ®éng x· héi cÇn thiÕt vµ, do ®ã, gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng hãa (hoÆc theo gi¶ thiÕt ë ®©y lµ gi¸ b¸n cña hµng hãa th× còng thÕ) ph¶i nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ x· héi cña nã28).

B©y giê chóng ta h·y ®em ®iÒu ®ã ¸p dông vµo khèi l îng hµng hãa hiÖn cã ë trªn thÞ trêng vµ h×nh thµnh s¶n phÈm cña c¶ mét ngµnh s¶n xuÊt.

Sù viÖc sÏ thÓ hiÖn ra mét c¸ch gi¶n ®¬n h¬n c¶, nÕu tr íc hÕt chóng ta coi tÊt c¶ khèi lîng hµng hãa chØ lµ do mét ngµnh s¶n xuÊt mµ ra th«i, lµ mét hµng hãa th«i, vµ coi tæng sè gi¸ c¶ cña nhiÒu hµng hãa gièng nhau lµ mét gi¸ c¶ tæng hîp. Trong trêng hîp nµy, nh÷ng ®iÒu ®· nãi tríc ®©y vÒ mét hµng hãa c¸ biÖt, th× b©y giê hoµn toµn cã thÓ ¸p dông vµo trêng hîp khèi lîng hµng hãa do mét ngµnh s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh s¶n sinh ra vµ hiÖn ®ang n»m ë trªn thÞ trêng. Gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng hãa ph¶i ¨n khíp víi gi¸ trÞ x· héi NÕu ®i s©u h¬n n÷a, ta sÏ nhËn thÊy r»ng ë ®©y, nh÷ng ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc ®èi víi gi¸ trÞ cña mét hµng hãa c¸ biÖt l¹i ®îc t¸i s¶n xuÊt thµnh nh÷ng ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ cña tæng sè lîng mét lo¹i hµng nhÊt ®Þnh, v× ngay tõ ®Çu, nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ®· lµ mét nÒn s¶n xuÊt hµng lo¹t, cßn trong nh÷ng ph¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c kÐm ph¸t triÓn h¬n th× nh÷ng hµng hãa, - Ýt ra lµ nh÷ng hµng hãa chñ yÕu, - ®îc s¶n xuÊt ra víi mét sè lîng t¬ng ®èi Ýt víi t c¸ch lµ s¶n phÈm x· héi, mÆc dÇu chóng ®îc rÊt nhiÒu ngêi s¶n xuÊt nhá s¶n xuÊt ra, tËp trung l¹i trªn thÞ trêng thµnh mét khèi lîng lín trong tay mét sè Ýt th¬ng nh©n, ®îc nh÷ng ngêi nµy tÝch lòy l¹i vµ ®îc ®em ra b¸n nh lµ s¶n phÈm chung cña c¶ mét ngµnh s¶n xuÊt hay cña mét trong nh÷ng bé phËn Ýt nhiÒu quan träng cña ngµnh ®ã.

TiÖn ®©y, xin nãi qua r»ng "nhu cÇu x· héi", - tøc lµ c¸i ®iÒu tiÕt nguyªn t¾c cña lîng cÇu, - chñ yÕu lµ do nh÷ng mèi quan hÖ

28) C.M¸c. "Gãp phÇn phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ", BÐc-lin. 1859. [Xem C.M¸c vµ Ph.¡ng-ghen, Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia,

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

Hµ Néi, 1993, t. 13 bµi "Gãp phÇn phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ", tr. 9-225]

cña nã, - yªu cÇu ®ã giê ®©y ®îc thùc hiÖn, hay ®îc quy ®Þnh mét c¸ch cô thÓ h¬n theo nghÜa lµ toµn bé khèi lîng hµng hãa ®Òu chøa ®ùng lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra nã, vµ gi¸ trÞ cña khèi lîng hµng hãa ®ã b»ng gi¸ trÞ thÞ trêng cña nã.

san b»ng bëi gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt h¬n; thªm n÷a, c¸i bé phËn trong tæng sè hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kÐm h¬n l¹i t ¬ng ®èi lín h¬n bé phËn s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh vµ lín h¬n bé phËn s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt. Trong trêng hîp ®ã, gi¸ trÞ thÞ trêng, hay gi¸ trÞ x· héi, lµ do khèi lîng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kÐm h¬n ®iÒu tiÕt.

Cuèi cïng, chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt h¬n ®iÒu kiÖn trung b×nh, vÒ sè lîng l¹i lín h¬n nhiÒu so víi hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn xÊu h¬n vµ còng l¹i lín h¬n so víi khèi lîng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh; trong trêng hîp ®ã, bé phËn hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt nhÊt ®iÒu tiÕt gi¸ trÞ thÞ tr - êng. ë ®©y chóng ta kh«ng nãi tíi t×nh tr¹ng ø ®äng trªn thÞ tr êng, khi mµ bé phËn hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt h¬n c¶ bao giê còng ®iÒu tiÕt gi¸ c¶ thÞ trêng, nhng ë ®©y chóng ta kh«ng ®ông tíi gi¸ c¶ thÞ trêng v× nã kh¸c víi gi¸ trÞ thÞ trêng, mµ chØ bµn tíi nh÷ng sù quy ®Þnh kh¸c nhau ®èi víi b¶n th©n gi¸ trÞ thÞ trêng30).

B©y giê chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng ®¹i bé phËn khèi lîng hµng hãa ®ã ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi b×nh thêng gÇn nh nhau, thµnh thö gi¸ trÞ ®ã còng ®ång thêi lµ gi¸ trÞ c¸ biÖt cña nh÷ng hµng hãa c¸ biÖt häp thµnh khèi lîng hµng hãa Êy. NÕu mét bé phËn hµng hãa t¬ng ®èi nhá ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kÐm h¬n, vµ mét bé phËn kh¸c ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt h¬n, thµnh thö gi¸ trÞ c¸ biÖt cña bé phËn thø nhÊt sÏ cao h¬n gi¸ trÞ trung b×nh cña ®a sè hµng hãa, cßn gi¸ trÞ c¸ biÖt cña bé phËn thø hai l¹i thÊp h¬n, h¬n n÷a nÕu hai cùc ®ã bï trõ lÉn nhau, vµ gi¸ trÞ trung b×nh cña nh÷ng hµng hãa trong hai bé phËn ®ã lµ b»ng gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng hãa thuéc c¸i khèi lîng ë gi÷a, th× gi¸ trÞ thÞ trêng lµ do gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh quyÕt ®Þnh29). Gi¸ trÞ tæng khèi lîng hµng hãa lµ b»ng tæng sè thùc tÕ nh÷ng gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c hµng hãa c¸ biÖt, tøc lµ cña nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh, còng nh cña nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt h¬n hay xÊu h¬n ®iÒu kiÖn trung b×nh. Trong trêng hîp ®ã, gi¸ trÞ thÞ trêng hay gi¸ trÞ x· héi cña toµn bé khèi lîng hµng hãa, - tøc lµ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt chøa ®ùng trong nh÷ng hµng hãa ®ã, - lµ do gi¸ trÞ cña ®¹i bé phËn hµng hãa ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh quyÕt ®Þnh.

30) §iÓm tranh luËn gi÷a Stoãc-s¬ vµ Ri-c¸c-®« trong vÊn ®Ò ®Þa t« (vÒ thùc chÊt ®ã chØ lµ mét cuéc tranh c·i: trªn thùc tÕ, ch¼ng ai chÞu chó ý ®Õn lêi nãi cña ai c¶) lµ gi¸ trÞ thÞ trêng (nãi cho ®óng h¬n, ®èi víi hai «ng, ®Êy l¹i lµ gi¸ c¶ thÞ tr- êng hay gi¸ c¶ s¶n xuÊt) do nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn xÊu nhÊt quyÕt ®Þnh (Ri-c¸c-®«) hay lµ do nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt nhÊt quyÕt ®Þnh (Stoãc-s¬)61. Cuéc tranh luËn ®ã ®îc gi¶i quyÕt víi ý nghÜa lµ c¶ hai ®Òu sai vµ c¶ hai ®Òu ®óng, vµ tuyÖt nhiªn kh«ng mét ai chó ý ®Õn trêng hîp ë gi÷a. Xin

29) C.M¸c. "Gãp phÇn phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ". [Xem C.M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993, tËp 13, tr. 9-225]

Ngîc l¹i, b©y giê chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng toµn bé sè l îng nh÷ng hµng hãa ®· nÐm ra thÞ trêng vÉn nh thÕ, nhng gi¸ trÞ cña nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kÐm h¬n l¹i kh«ng ® îc ThËt vËy, trong trêng hîp I, gi¸ trÞ thÞ trêng cña toµn bé khèi lîng hµng hãa, do nh÷ng gi¸ trÞ trung b×nh ®iÒu tiÕt, nãi cho thËt chÝnh x¸c ra (trong thùc tÕ, cè nhiªn lµ ®iÒu nµy chØ ®îc thùc hiÖn mét c¸ch gÇn ®óng vµ víi v« sè nh÷ng sù biÕn ®æi), lµ b»ng tæng sè c¸c gi¸ trÞ c¸ biÖt cña khèi lîng ®ã; thÕ nhng ®èi víi nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn xÊu nhÊt vµ tèt nhÊt, th× gi¸ trÞ ®ã lµ

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

nh÷ng ®iÒu kiÖn kh«ng thuËn lîi nhÊt trong lÜnh vùc hµng hãa nµy. NÕu cÇu chØ h¬n cung mét Ýt th«i, th× gi¸ trÞ c¸ biÖt cña nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt sÏ ®iÒu tiÕt gi¸ c¶ thÞ trêng.

c¸i gi¸ trÞ trung b×nh mµ nh÷ng hµng hãa nµy bÞ b¾t buéc ph¶i tu©n theo. Nh÷ng ngêi s¶n xuÊt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt ®Òu ph¶i b¸n hµng hãa cña hä thÊp h¬n gi¸ trÞ c¸ biÖt; nh÷ng ngêi s¶n xuÊt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt l¹i b¸n ®îc hµng hãa cña hä cao h¬n gi¸ trÞ c¸ biÖt.

Trong trêng hîp II, nh÷ng khèi lîng gi¸ trÞ c¸ biÖt ®îc s¶n xuÊt ra trong ®iÒu kiÖn xÊu nhÊt vµ tèt nhÊt kh«ng bï trõ lÉn nhau ® îc, vµ chÝnh nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt l¹i cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh. Nãi ®óng ra, ë ®©y, gi¸ c¶ trung b×nh hay gi¸ trÞ thÞ trêng cña mçi hµng hãa c¸ biÖt, hoÆc cña mçi phÇn b»ng nhau cña tæng khèi lîng hµng hãa, sÏ do tæng gi¸ trÞ cña toµn bé khèi l- îng hµng hãa quyÕt ®Þnh (tæng gi¸ trÞ nµy lµ tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ c¸ biÖt cña c¸c hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc kh¸c nhau céng l¹i) vµ do c¸i phÇn cña tæng gi¸ trÞ ®ã thuéc vÒ

Cuèi cïng, nh trong trêng hîp III, chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng sè lîng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt chiÕm u thÕ, kh«ng nh÷ng so víi ®Çu cùc kia, mµ cßn so víi nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh, th× gi¸ trÞ thÞ trêng sÏ h¹ xuèng díi gi¸ trÞ trung b×nh. Gi¸ trÞ trung b×nh, - tÝnh b»ng c¸ch céng tæng sè gi¸ trÞ cña hµng hãa s¶n xuÊt ra ë hai cùc vµ ë gi÷a, - ë ®©y thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nhãm gi÷a; nã s¸t víi gi¸ trÞ ë gi÷a hay c¸ch xa gi¸ trÞ Êy, c¸i ®ã lµ tïy theo khèi lîng t¬ng ®èi cña cùc thuËn lîi. NÕu cÇu thÊp h¬n cung, th× bé phËn hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt, kh«ng kÓ khèi lîng cña nã to nhá nh thÕ nµo, sÏ chiÕm ®îc vÞ trÝ quyÕt ®Þnh b»ng c¸ch lµm cho gi¸ c¶ cña nã h¹ xuèng ngang víi gi¸ trÞ c¸ biÖt cña nã. Gi¸ trÞ thÞ trêng kh«ng bao giê cã thÓ nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ c¸ biÖt ®ã cña nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt, trõ phi sè cung v ît sè cÇu rÊt nhiÒu.

tham kh¶o thªm Coãc-bÐt vÒ trêng hîp gi¸ c¶ do nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt quyÕt ®Þnh62. "Kh«ng nªn nghÜ r»ng «ng ta" (Ri-c¸c- ®«) "®Þnh nãi r»ng hai l« hµng hãa kh¸c nhau nµo ®Êy, ch¼ng h¹n nh mét c¸i mò vµ mét ®«i giµy, trao ®æi ®îc víi nhau, khi hai l« ®ã ®Òu do nh÷ng khèi lîng lao ®éng b»ng nhau chÕ t¹o ra. Víi danh tõ "hµng hãa", ë ®©y chóng ta cÇn hiÓu lµ "lo¹i hµng hãa" nhÊt ®Þnh, chø kh«ng ph¶i lµ mét c¸i mò c¸ biÖt, mét ®«i giµy, v.v.. Cho nªn, tæng sè lao ®éng s¶n xuÊt ra tÊt c¶ mò ë n íc Anh ph¶i ®îc coi lµ ®· ph©n phèi vµo trong tÊt c¶ c¸c mò ®ã. Theo t«i, ®iÓm nµy h×nh nh ®· kh«ng ®îc nãi lªn ngay tõ ®Çu vµ trong nh÷ng luËn ®iÓm chung cña häc thuyÕt nµy". ("Observations on certain Verbal Disputes in Political Economy etc.". London, 1821, p.53, 54).

Sù h×nh thµnh gi¸ trÞ thÞ trêng mµ chóng ta tr×nh bµy ë ®©y mét c¸ch trõu tîng, ®ang diÔn ra trªn thÞ trêng thùc tÕ th«ng qua sù c¹nh tranh gi÷a nh÷ng ngêi mua, nÕu lîng cÇu lín ®Õn nçi cã thÓ thu hót ®- îc hÕt c¸i khèi lîng hµng hãa theo gi¸ trÞ ®· ®îc x¸c ®Þnh nh vËy cña nã. B©y giê chóng ta nãi sang ®iÓm thø hai.

mçi hµng hãa c¸ biÖt quyÕt ®Þnh. Gi¸ trÞ thÞ trêng ®îc quy ®Þnh nh vËy sÏ cao h¬n gi¸ trÞ c¸ biÖt kh«ng nh÷ng cña c¸c hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt, mµ cßn cao h¬n gi¸ trÞ c¸ biÖt cña c¸c hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn trung b×nh; nhng gi¸ trÞ thÞ trêng ®ã vÉn cø thÊp h¬n gi¸ trÞ c¸ biÖt cña c¸c hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt. Gi¸ trÞ thÞ trêng s¸t víi gi¸ trÞ c¸ biÖt nµy ®Õn møc nµo, hay cuèi cïng cã thÓ hoµn toµn nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ c¸ biÖt nµy hay kh«ng, - ®iÒu ®ã hoµn toµn phô thuéc vµo khèi lîng cña bé phËn nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong Hai lµ, nãi r»ng hµng hãa cã mét gi¸ trÞ sö dông, chØ cã nghÜa lµ nã tháa m·n mét nhu cÇu x· héi nµo ®ã. Chõng nµo chóng ta chØ bµn ®Õn nh÷ng hµng hãa c¸ biÖt th«i, th× chóng ta cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng nhu cÇu vÒ hµng hãa nãi ®ã cã thùc - sè lîng cña chóng ®· bao hµm ë trong gi¸ c¶ cña nã råi - mµ kh«ng cÇn ph¶i bµn xem sè lîng nhu cÇu cÇn tháa m·n to hay nhá. Nhng mÆt sè lîng ®ã cña vÊn ®Ò l¹i trë thµnh mét yÕu tè quan träng, khi chóng ta xÐt, mét mÆt, ®Õn s¶n phÈm cña c¶ mét ngµnh s¶n xuÊt, vµ mÆt kh¸c, ®Õn nhu cÇu x· héi ®èi víi s¶n phÈm ®ã. B©y giê l¹i cÇn ph¶i xÐt ®Õn quy m«, tøc lµ

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

sè lîng cña nhu cÇu x· héi ®ã.

trêng s½n cã. Trong trêng hîp ®ã, cung thay ®æi, mÆc dÇu cÇu vÉn nguyªn nh cò, vµ v× thÕ sÏ x¶y ra t×nh tr¹ng s¶n xuÊt thõa t¬ng ®èi hay s¶n xuÊt thiÕu t¬ng ®èi. HoÆc gi¶ t¸i s¶n xuÊt, tøc lîng cung kh«ng thay ®æi, cßn lîng cÇu l¹i gi¶m hay t¨ng do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. MÆc dï ë ®©y lîng tuyÖt ®èi cña cung kh«ng thay ®æi, nhng lîng t¬ng ®èi cña nã, lîng cña nã so víi nhu cÇu th× ®· thay ®æi. §iÒu ®ã sÏ g©y nªn mét ¶nh hëng gièng nh trong trêng hîp thø nhÊt, nhng theo chiÒu ngîc l¹i. Sau hÕt, nÕu nh÷ng sù thay ®æi diÔn ra ë hai bªn, nhng theo nh÷ng chiÒu híng kh¸c nhau, hoÆc cïng mét chiÒu nhng theo møc ®é kh¸c nhau, - tãm l¹i, khi nh÷ng sù thay ®æi diÔn ra ë c¶ hai bªn, khiÕn cho c¸i tû lÖ tríc kia gi÷a cung vµ cÇu thay ®æi, th× kÕt qu¶ cuèi cïng tÊt nhiªn ph¶i quy vÒ mét trong hai trêng hîp ®· nghiªn cøu ë trªn.

Trong nh÷ng c©u ®Þnh nghÜa trªn ®©y vÒ gi¸ trÞ thÞ trêng, chóng ta ®· gi¶ ®Þnh r»ng khèi lîng hµng hãa s¶n xuÊt ra lµ mét khèi lîng nhÊt ®Þnh, nghÜa lµ kh«ng thay ®æi; r»ng chØ riªng c¸i tû sè gi÷a c¸c yÕu tè cña khèi lîng ®ã, nh÷ng yÕu tè ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau, th× míi cã nh÷ng sù biÕn ®æi, vµ v× thÕ, gi¸ trÞ thÞ trêng cña cïng mét khèi lîng hµng hãa nh nhau l¹i ®îc ®iÒu tiÕt theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. B©y giê, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng khèi lîng ®ã lµ khèi lîng cung cÊp b×nh thêng, h¬n n÷a chóng ta kh«ng kÓ ®Õn trêng hîp lµ bao giê còng cã thÓ cã mét bé phËn trong sè nh÷ng hµng hãa ®· s¶n xuÊt ra bÞ t¹m thêi rót khái thÞ trêng. NÕu lîng cÇu vÒ khèi lîng ®ã vÉn b×nh thêng, th× hµng hãa sÏ ®îc b¸n ra theo gi¸ trÞ thÞ trêng cña nã, mÆc dï gi¸ trÞ ®ã lµ do trêng hîp nµo trong ba trêng hîp ®· nghiªn cøu trªn ®©y ®iÒu tiÕt. Khèi lîng hµng hãa kh«ng nh÷ng chØ tháa m·n mét nhu cÇu nhÊt ®Þnh, mµ cßn tháa m·n nhu cÇu ®ã trªn quy m« x· héi. Tr¸i l¹i, nÕu sè lîng hµng hãa trªn thÞ trêng lín h¬n hay nhá h¬n lîng cÇu, th× sÏ cã nh÷ng sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ thÞ trêng vµ gi¸ trÞ thÞ trêng. Sù chªnh lÖch thø nhÊt lµ: khi sè lîng kh«ng ®ñ, th× bao giê hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn bÊt lîi nhÊt còng ®iÒu tiÕt gi¸ trÞ thÞ trêng; khi sè lîng nhiÒu qu¸, th× gi¸ trÞ thÞ trêng bao giê còng ®îc ®iÒu tiÕt bëi nh÷ng hµng hãa s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt. Nh vËy lµ mét trong hai trêng hîp cùc ®oan quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ thÞ trêng, mÆc dï chóng ta sÏ cã mét kÕt qu¶ kh¸c ®i, nÕu chØ c¨n cø vµo c¸i tû sè gi÷a c¸c khèi lîng ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau. NÕu sù chªnh lÖch gi÷a lîng cÇu vµ khèi lîng s¶n phÈm lín h¬n, th× gi¸ c¶ thÞ trêng còng sÏ chÕch lªn hoÆc chÕch xuèng nhiÒu h¬n n÷a so víi gi¸ trÞ thÞ trêng. Cã thÓ cã hai nguyªn nh©n g©y ra sù chªnh lÖch gi÷a sè lîng hµng hãa ®· ®îc s¶n xuÊt ra vµ sè lîng hµng hãa b¸n theo gi¸ trÞ thÞ trêng. HoÆc gi¶ b¶n th©n sè lîng hµng hãa ®· s¶n xuÊt ra thay ®æi, trë thµnh qu¸ nhá hoÆc qu¸ lín, thµnh thö viÖc t¸i s¶n xuÊt tiÕn hµnh theo mét quy m« kh¸c víi quy m« ®· ®iÒu tiÕt gi¸ trÞ thÞ C¸i khã kh¨n thËt sù trong ®Þnh nghÜa chung cña nh÷ng kh¸i niÖm cung vµ cÇu lµ ë chç h×nh nh nh÷ng ®Þnh nghÜa ®ã chØ dÉn ®Õn mét sù trïng lÆp mµ th«i. Tríc hÕt, chóng ta h·y xÐt ®Õn cung, tøc lµ s¶n phÈm hiÖn cã ë trªn thÞ trêng hay cã thÓ ®a ra thÞ trêng. §Ó khái ®i vµo nh÷ng chi tiÕt v« Ých, ë ®©y, chóng ta sÏ chØ lÊy c¸i khèi lîng t¸i s¶n xuÊt hµng n¨m trong mét ngµnh c«ng nghiÖp nhÊt ®Þnh, vµ sÏ hoµn toµn g¸c l¹i kh«ng nãi ®Õn trêng hîp nh÷ng hµng hãa kh¸c nhau Ýt nhiÒu cã thÓ bÞ rót khái thÞ trêng ®Ó lËp nh÷ng kho dù tr÷ cho tiªu dïng trong n¨m sau ch¼ng h¹n. ViÖc t¸i s¶n xuÊt hµng n¨m ®ã tríc hÕt thÓ hiÖn mét sè l- îng nhÊt ®Þnh - mét khèi lîng hay mét sè - tïy theo khèi hµng hãa lµ nh÷ng c¸i cã thÓ t¸ch riªng tõng c¸i mét hay lµ mét lîng liªn tôc. §ã kh«ng ph¶i chØ lµ nh÷ng gi¸ trÞ sö dông tháa m·n nh÷ng nhu cÇu cña con ngêi, mµ cßn lµ nh÷ng gi¸ trÞ sö dông tån t¹i trªn thÞ trêng, víi mét khèi lîng nhÊt ®Þnh. Sau n÷a, khèi hµng hãa ®ã cã mét gi¸ trÞ thÞ trêng nhÊt ®Þnh, gi¸ trÞ thÞ trêng nµy cã thÓ biÓu hiÖn b»ng mét béi sè cña gi¸ trÞ thÞ trêng cña mét hµng hãa hay cña mét lîng hµng hãa ®îc dïng lµm ®¬n vÞ. Bëi vËy gi÷a sè lîng hµng hãa n»m trªn thÞ trêng vµ gi¸ trÞ thÞ trêng cña chóng kh«ng cã mét mèi quan hÖ tÊt yÕu nµo; vÝ dô, mét sè hµng hãa th× cã mét gi¸ trÞ ®Æc thï cao, mét sè kh¸c cã gi¸ trÞ ®Æc thï thÊp, thµnh thö mét tæng sè gi¸ trÞ nµo ®ã cã thÓ ®îc biÓu hiÖn b»ng mét sè lîng rÊt

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

qu¸ møc nhu cÇu x· héi, th× mét phÇn thêi gian lao ®éng x· héi bÞ tiªu phÝ v« Ých; lóc ®ã, trªn thÞ trêng, toµn bé khèi lîng hµng hãa sÏ ®¹i biÓu cho mét sè lîng lao ®éng x· héi thÊp h¬n lîng lao ®éng thËt sù chøa ®ùng trong hµng hãa ®ã rÊt nhiÒu. (ChØ ë n¬i nµo nÒn s¶n xuÊt n»m díi sù kiÓm so¸t thËt sù cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh tríc cña x· héi ®èi víi nÒn s¶n xuÊt ®ã, th× ë ®ã x· héi míi x¸c lËp ®îc mèi quan hÖ gi÷a sè lîng thêi gian lao ®éng x· héi dïng ®Ó s¶n xuÊt ra mét vËt phÈm nhÊt ®Þnh vµ khèi lîng nhu cÇu x· héi cÇn tháa m·n b»ng vËt phÈm Êy). V× vËy nh÷ng hµng hãa ®ã cÇn ph¶i b¸n thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng cña chóng, vµ mét bé phËn hµng hãa ®ã hoµn toµn kh«ng thÓ b¸n ®îc. - SÏ cã t×nh h×nh ngîc l¹i, khi sè lîng lao ®éng x· héi dïng ®Ó s¶n xuÊt ra mét lo¹i hµng hãa nµo ®ã l¹i qu¸ nhá so víi khèi lîng nhu cÇu x· héi mµ s¶n phÈm ®ã ph¶i tháa m·n. Nhng nÕu sè lîng lao ®éng x· héi dïng ®Ó s¶n xuÊt ra mét lo¹i hµng hãa nhÊt ®Þnh nµo ®ã l¹i t¬ng ®¬ng víi khèi l- îng nhu cÇu x· héi cÇn ph¶i tháa m·n, thµnh thö khi lîng cÇu kh«ng thay ®æi, khèi lîng s¶n phÈm s¶n xuÊt ra phï hîp víi quy m« t¸i s¶n xuÊt b×nh thêng, th× hµng hãa sÏ ®îc b¸n ra theo gi¸ trÞ thÞ trêng cña nã. ViÖc trao ®æi hay viÖc b¸n hµng hãa ra theo gi¸ trÞ cña nã lµ nguyªn t¾c hîp lý, lµ quy luËt tù nhiªn cña sù th¨ng b»ng gi÷a c¸c hµng hãa, ph¶i xuÊt ph¸t tõ quy luËt ®ã ®Ó gi¶i thÝch nh÷ng sù chªnh lÖch chø kh«ng ph¶i ngîc l¹i, kh«ng ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng sù chªnh lÖch ®Ó gi¶i thÝch b¶n th©n quy luËt.

B©y giê chóng ta xÐt tíi mÆt kh¸c cña vÊn ®Ò: lîng cÇu.

lín cña mét thø hµng hãa nµy, còng nh l¹i cã thÓ ®îc biÓu hiÖn b»ng mét sè lîng rÊt nhá cña mét thø hµng hãa kh¸c. Gi÷a sè lîng hµng hãa ®ang cã ë trªn thÞ trêng vµ gi¸ trÞ thÞ trêng cña nh÷ng hµng hãa ®ã, chØ cã mét mèi quan hÖ sau ®©y: víi mét møc n¨ng suÊt lao ®éng nhÊt ®Þnh, th× trong mçi lÜnh vùc s¶n xuÊt c¸ biÖt, viÖc s¶n xuÊt ra mét lîng hµng hãa nhÊt ®Þnh ®ßi hái mét sè thêi gian lao ®éng x· héi nhÊt ®Þnh, mÆc dï trong c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau th× tû lÖ ®ã hoµn toµn kh¸c nhau, vµ kh«ng cã mét quan hÖ néi t¹i g× víi c«ng dông cña hµng hãa ®ã hoÆc víi tÝnh chÊt riªng biÖt cña gi¸ trÞ sö dông cña nã. NÕu sè lîng a cña mét thø hµng hãa ®ßi hái ph¶i tèn mÊt mét thêi gian lao ®éng b, th× trong mäi ®iÒu kiÖn kh¸c nh nhau, mét sè lîng na ®ßi hái ph¶i tèn mÊt mét thêi gian lao ®éng nb. Ngoµi ra, nÕu x· héi muèn tháa m·n nh÷ng nhu cÇu cña m×nh vµ muèn s¶n xuÊt ra mét thø hµng nh»m môc ®Ých ®ã, th× x· héi ph¶i tr¶ tiÒn thø hµng Êy. ThËt thÕ, v× nÒn s¶n xuÊt hµng hãa gi¶ ®Þnh ph¶i cã sù ph©n c«ng lao ®éng, cho nªn x· héi mua nh÷ng thø hµng hãa Êy b»ng c¸ch dïng mét phÇn thêi gian lao ®éng mµ nã cã thÓ sö dông ®îc ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng thø hµng hãa Êy, do ®ã x· héi mua nh÷ng hµng hãa Êy b»ng mét lîng thêi gian lao ®éng nhÊt ®Þnh mµ x· héi ®ã cã thÓ chi phèi ®îc. C¸i bé phËn cña x· héi, do sù ph©n c«ng, nªn cã tr¸ch nhiÖm dïng lao ®éng cña m×nh ®Ó s¶n xuÊt ra thø hµng hãa Êy, tÊt nhiªn ph¶i nhËn ®îc mét vËt ngang gi¸ b»ng lao ®éng x· héi, thÓ hiÖn trong nh÷ng thø hµng hãa dïng ®Ó tháa m·n nhu cÇu cña m×nh. Tuy nhiªn ta kh«ng thÊy cã mét mèi liªn hÖ tÊt yÕu nµo, mµ chØ cã mét mèi liªn hÖ ngÉu nhiªn gi÷a mét bªn lµ c¸i tæng sè lao ®éng x· héi dïng ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm x· héi ®ã, nghÜa lµ gi÷a c¸i phÇn cña toµn bé søc lao ®éng mµ x· héi sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm ®ã, tøc lµ gi÷a c¸i sè lîng mµ viÖc s¶n xuÊt ra s¶n phÈm ®ã chiÕm trong toµn bé s¶n xuÊt, vµ bªn kh¸c lµ c¸i quy m« mµ x· héi ®ßi hái ®Ó tháa m·n nhu cÇu Êy b»ng thø s¶n phÈm mµ ta ®ang nãi ®Õn. MÆc dÇu mçi mét hµng hãa c¸ biÖt hay mçi mét sè lîng nµo ®ã cña mét lo¹i hµng hãa nhÊt ®Þnh chØ chøa ®ùng cã lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra thø hµng hãa ®ã, vµ vÒ mÆt nµy th× gi¸ trÞ thÞ trêng cña toµn bé khèi lîng hµng hãa ®ã chØ ®¹i biÓu cho lao ®éng cÇn thiÕt th«i, nhng nÕu hµng hãa ®ã ®îc s¶n xuÊt ra víi sè lîng vît Hµng hãa ®îc mua vµo víi t c¸ch lµ t liÖu s¶n xuÊt hay t liÖu sinh ho¹t ®Ó dïng vµo tiªu dïng s¶n xuÊt hay tiªu dïng c¸ nh©n, vµ dï cã mét vµi thø hµng hãa nµo ®ã cã thÓ dïng vµo c¶ hai môc ®Ých Êy th× vÊn ®Ò còng kh«ng thay ®æi chót nµo. Nh vËy, nh÷ng ngêi s¶n xuÊt (ë ®©y lµ nh÷ng nhµ t b¶n, bëi v× t liÖu s¶n xuÊt ®îc gi¶ ®Þnh lµ ®· chuyÓn hãa thµnh t b¶n) vµ nh÷ng ngêi tiªu dïng ®Òu cÇn ®Õn hµng hãa. H×nh nh ®iÒu ®ã tríc hÕt gi¶ ®Þnh r»ng vÒ phÝa cÇu ph¶i cã mét khèi lîng nhu cÇu x· héi nhÊt ®Þnh t¬ng ®¬ng víi mét khèi lîng s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh trong nh÷ng lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau vÒ phÝa cung. §Ó cho c«ng nghiÖp b«ng v¶i sîi ®¶m b¶o

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

h¾n ta lµ mét ngêi mua thuéc lo¹i nµo. Nhu cÇu cña h¾n vÒ b«ng ®· thay ®æi vÒ c¨n b¶n v× trªn thùc tÕ, nhu cÇu ®ã chØ c he ®Ëy c¸i nhu cÇu cña h¾n lµ muèn kiÕm lîi nhuËn mµ th«i. - Nh÷ng giíi h¹n trong ®ã nhu cÇu vÒ hµng hãa biÓu hiÖn ra trªn thÞ trêng, tøc lµ cÇu, chªnh lÖch vÒ mÆt lîng víi nhu cÇu thùc tÕ cña x· héi, nh÷ng giíi h¹n ®ã cè nhiªn lµ rÊt kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng hµng hãa kh¸c nhau; t«i muèn nãi ®Õn sù chªnh lÖch gi÷a sè lîng hµng hãa mµ lîng cÇu thùc sù ®ßi hái vµ sè lîng hµng hãa mµ lîng cÇu ®ßi hái khi gi¸ c¶ b»ng tiÒn cña hµng hãa hay ®iÒu kiÖn tiÒn nong, tøc lµ ®iÒu kiÖn sinh ho¹t cña ngêi mua, ®æi kh¸c ®i.

®îc t¸i s¶n xuÊt hµng n¨m cña m×nh theo mét quy m« nhÊt ®Þnh, cÇn ph¶i cã mét sè lîng b«ng nh thêng lÖ; nÕu cßn tÝnh ®Õn viÖc më réng t¸i s¶n xuÊt hµng n¨m do tÝch lòy t b¶n, th× víi nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c kh«ng thay ®æi, l¹i cÇn ph¶i cã mét sè l îng b«ng phô thªm n÷a. §èi víi t liÖu sinh ho¹t còng vËy. NÕu muèn gi÷ møc sinh ho¹t trung b×nh b×nh thêng nh tríc, giai cÊp c«ng nh©n Ýt nhÊt còng l¹i ph¶i nhËn ®îc mét sè lîng t liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt nh cò, tuy sù ph©n phèi nh÷ng thø ®ã cã thÓ kh¸c ®i Ýt nhiÒu gi÷a nh÷ng lo¹i hµng hãa kh¸c nhau. NÕu tÝnh ®Õn c¶ sù t¨ng thªm nh©n khÈu hµng n¨m, th× cßn ph¶i cã thªm mét sè lîng t liÖu sinh ho¹t n÷a. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, ®em söa ®æi ®i Ýt nhiÒu, th× còng cã thÓ dïng ®Ó nãi vÒ c¸c giai cÊp kh¸c ®îc.

Kh«ng cã g× dÔ hiÓu h¬n nh÷ng sù lªn xuèng kh«ng ®Òu ®Æn cña cung vµ cÇu, còng nh sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ thÞ trêng vµ gi¸ trÞ thÞ trêng do t×nh tr¹ng ®ã g©y ra. Khã kh¨n thùc tÕ lµ ë chç nªn hiÓu c©u: cung vµ cÇu ¨n khíp víi nhau cã nghÜa nh thÕ nµo.

Cung vµ cÇu ¨n khíp víi nhau khi gi÷a cung vµ cÇu cã mét tû lÖ sao cho khèi lîng hµng hãa cña mét ngµnh s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh cã thÓ b¸n ra theo ®óng gi¸ trÞ thÞ trêng cña nã, kh«ng cao h¬n còng kh«ng thÊp h¬n. §ã lµ ®iÓm thø nhÊt mµ ngêi ta nãi víi chóng ta vÒ ®iÒu nµy.

Vµ thø hai lµ: nÕu hµng hãa b¸n ®îc theo ®óng gi¸ trÞ thÞ trêng cña chóng, th× cung vµ cÇu ¨n khíp víi nhau.

Khi cung vµ cÇu ¨n khíp víi nhau, th× chóng th«i kh«ng ph¸t sinh t¸c dông n÷a, vµ chÝnh v× lý do ®ã mµ hµng hãa ®îc b¸n ra theo ®óng gi¸ trÞ thÞ trêng cña chóng. NÕu hai lùc b»ng nhau t¸c ®éng ngîc chiÒu víi nhau, th× chóng triÖt tiªu lÉn nhau vµ kh«ng biÓu hiÖn ra ngoµi, nªn nh÷ng hiÖn tîng diÔn ra trong ®iÒu kiÖn ®ã tÊt ph¶i ®îc gi¶i thÝch b»ng mét c¸i g× kh¸c, chø kh«ng ph¶i b»ng sù t¸c ®éng cña hai lùc ®ã. NÕu cung vµ cÇu ®· lµm mÊt t¸c dông cña nhau th× chóng kh«ng cßn gi¶i thÝch ®îc ®iÒu g× c¶, kh«ng t¸c ®éng tíi gi¸ trÞ thÞ trêng n÷a vµ hoµn toµn kh«ng gi¶i thÝch cho ta biÕt t¹i sao gi¸ trÞ thÞ trêng l¹i biÓu thÞ ra thµnh sè tiÒn nµy chø kh«ng ph¶i lµ mét sè tiÒn nµo kh¸c. Râ rµng lµ kh«ng thÓ lÊy sù t¸c Nh vËy lµ vÒ phÝa cÇu, ®· cã mét lîng nhu cÇu x· héi nhÊt ®Þnh, ®ßi hái ph¶i cã mét thø hµng hãa trªn thÞ trêng víi mét sè lîng nhÊt ®Þnh ®Ó tháa m·n nhu cÇu ®ã. Nhng tÝnh quy ®Þnh vÒ lîng cña nhu cÇu ®ã l¹i hÕt søc co gi·n vµ thêng thay ®æi lu«n. TÝnh cè ®Þnh cña nã chØ lµ bÒ ngoµi. NÕu t liÖu sinh ho¹t rÎ h¬n hay tiÒn c«ng tr¶ cao h¬n, c«ng nh©n sÏ mua nhiÒu h¬n vµ "nhu cÇu x· héi" vÒ nh÷ng lo¹i hµng hãa ®ã sÏ lín h¬n, cè nhiªn lµ chóng ta kh«ng nãi ®Õn nh÷ng ngêi qu¸ nghÌo khæ v.v., lµ nh÷ng ngêi mµ "lîng cÇu" cßn thÊp h¬n c¶ nh÷ng møc thÊp nhÊt cña nhu cÇu vÒ thÓ chÊt cña hä. MÆt kh¸c, nÕu b«ng ch¼ng h¹n rÎ h¬n tríc, th× sè cÇu vÒ b«ng cña c¸c nhµ t b¶n sÏ t¨ng lªn vµ mét t b¶n phô thªm lín h¬n sÏ ®îc nÐm vµo c«ng nghiÖp b«ng, v.v.. VÒ ®iÓm nµy, nãi chung kh«ng nªn quªn r»ng trong gi¶ thiÕt cña chóng ta, sè cÇu cho tiªu dïng s¶n xuÊt lµ sè cÇu cña nhµ t b¶n mµ môc ®Ých thËt sù lµ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d, vµ chÝnh chØ v× gi¸ trÞ thÆng d mµ h¾n s¶n xuÊt ra mét lo¹i hµng hãa nµo ®ã. Nhng mÆt kh¸c kh«ng ph¶i v× thÕ mµ nhµ t b¶n, trong chõng mùc h¾n lµ ngêi mua b«ng ë trªn thÞ trêng ch¼ng h¹n, l¹i kh«ng ph¶i lµ ngêi ®¹i biÓu cho nhu cÇu vÒ b«ng, còng nh ®èi víi ngêi b¸n b«ng, th× sè b«ng ®ã sÏ ®îc ngêi mua ®em chÕ biÕn thµnh v¶i ®Ó may ¸o s¬-mi hay thµnh thuèc næ, hay h¾n ®Þnh dïng b«ng ®ã ®Ó ®ót nót lç tai, lç tai h¾n hay lç tai cña thÕ giíi, ®iÒu ®ã còng kh«ng quan träng. Nhng dÜ nhiªn, ®iÒu ®ã cã mét ¶nh hëng lín ®èi víi viÖc

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

ý nghÜa quan träng vÒ mÆt thùc tiÔn ®èi víi t b¶n, mµ nh÷ng kho¶n ®Çu t ®îc tÝnh theo nh÷ng sù biÕn ®éng vµ nh÷ng sù san b»ng trong mét kho¶ng thêi gian Ýt nhiÒu nhÊt ®Þnh nµo ®Êy.

Nh vËy, mèi quan hÖ gi÷a cung vµ cÇu, mét mÆt chØ gi¶i thÝch nh÷ng sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ thÞ trêng vµ gi¸ trÞ thÞ trêng; vµ mÆt kh¸c gi¶i thÝch c¸i xu híng muèn thñ tiªu nh÷ng sù chªnh lÖch ®ã, nghÜa lµ thñ tiªu t¸c dông cña quan hÖ cung cÇu. (ë ®©y chóng ta kh«ng nghiªn cøu trêng hîp ngo¹i lÖ, tøc lµ trêng hîp nh÷ng hµng hãa cã gi¸ c¶ nhng kh«ng cã gi¸ trÞ). Cung vµ cÇu cã thÓ xãa bá ® îc t¸c ®éng do sù kh«ng ngang nhau cña chóng g©y ra, b»ng nh÷ng h×nh thøc rÊt kh¸c nhau. VÝ dô, nÕu cÇu gi¶m ®i, do ®ã gi¸ c¶ thÞ trêng h¹ xuèng, th× t×nh h×nh ®ã cã thÓ dÉn ®Õn chç t b¶n sÏ rót ra khái ngµnh ®ã, vµ nh vËy cung sÏ gi¶m ®i. Nhng t×nh h×nh ®ã còng cã thÓ dÉn tíi kÕt qu¶ lµ nhê cã nh÷ng ph¸t minh lµm gi¶m thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt mµ b¶n th©n gi¸ trÞ thÞ trêng h¹ xuèng vµ ngang víi gi¸ c¶ thÞ trêng. Ngîc l¹i, nÕu cÇu t¨ng lªn lµm cho gi¸ c¶ thÞ trêng cao h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng, th× viÖc ®ã cã thÓ dÉn tíi t×nh tr¹ng lµ mét khèi lîng t b¶n qu¸ lín sÏ ®îc hót vµo lÜnh vùc s¶n xuÊt ®ã, dÉn ®Õn chç s¶n xuÊt më réng ®Õn møc b¶n th©n gi¸ c¶ thÞ trêng l¹i gi¶m xuèng thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng; hay lµ, mÆt kh¸c, viÖc ®ã cã thÓ dÉn tíi trêng hîp gi¸ c¶ hµng hãa t¨ng lªn ®Õn møc lµm cho chÝnh ngay cÇu gi¶m xuèng. Trong mét sè lÜnh vùc s¶n xuÊt c¸ biÖt, ®iÒu ®ã còng cã thÓ g©y nªn kÕt qu¶ lµ b¶n th©n gi¸ trÞ thÞ tr êng t¨ng lªn trong mét thêi gian t¬ng ®èi dµi, bëi v× trong thêi gian ®ã mét bé phËn s¶n phÈm ®îc ®ßi hái trªn thÞ trêng ®· ph¶i s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn xÊu h¬n.

®éng qua l¹i gi÷a cung vµ cÇu ®Ó gi¶i thÝch nh÷ng quy luËt néi t¹i thùc tÕ cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ®îc (hoµn toµn kh«ng chó ý ®Õn sù ph©n tÝch s©u h¬n n÷a hai ®éng lùc x· héi ®ã, lµ sù ph©n tÝch kh«ng ¨n nhËp vµo ®©y), v× chØ khi nµo cung vµ cÇu th«i kh«ng t¸c ®éng n÷a, tøc lµ chØ khi nµo cung vµ cÇu ¨n khíp víi nhau, th× nh÷ng quy luËt Êy míi thÓ hiÖn ra d íi d¹ng thuÇn tóy cña chóng. Trªn thùc tÕ, kh«ng bao giê cung vµ cÇu ¨n khíp víi nhau c¶, vµ nÕu ¨n khíp víi nhau, th× ®ã ch¼ng qua lµ ngÉu nhiªn th«i; do ®ã ®øng vÒ ph¬ng diÖn khoa häc mµ nãi, th× trêng hîp ®ã ph¶i lµ = 0, ph¶i ®îc coi lµ kh«ng cã. Nhng trong kinh tÕ chÝnh trÞ häc, ngêi ta l¹i gi¶ ®Þnh r»ng cung vµ cÇu ¨n khíp víi nhau. T¹i sao nh vËy? Lµ v× ®Ó nghiªn cøu c¸c hiÖn tîng díi c¸i h×nh th¸i hîp víi quy luËt cña chóng, phï hîp víi kh¸i niÖm cña chóng, tøc lµ ®Ó nghiªn cøu nh÷ng hiÖn tîng ®ã mét c¸ch ®éc lËp víi c¸i vÎ bÒ ngoµi cña chóng do nh÷ng sù biÕn ®éng cña cung vµ cÇu g©y ra; mÆt kh¸c, lµ ®Ó cã thÓ ph¸t hiÖn ra c¸i xu thÕ thËt sù cña sù vËn ®éng cña chóng vµ x¸c ®Þnh ®îc xu thÕ ®ã b»ng mét c¸ch nµo ®Êy. V× nh÷ng sù chªnh lÖch cã tÝnh chÊt ®èi lËp víi nhau, v× chóng kÕ tiÕp nhau kh«ng ngõng, cho nªn chóng bï trõ lÉn nhau do chç chóng diÔn ra ngîc chiÒu nhau, do chç chóng m©u thuÉn víi nhau. Cho nªn, nÕu cung vµ cÇu kh«ng ¨n khíp víi nhau trong bÊt cø mét trêng hîp cô thÓ nµo, th× nh÷ng sù chªnh lÖch cña chóng l¹i cø kÕ tiÕp nhau - nÕu xÐt kÕt qu¶ cña cuéc vËn ®éng trong mét thêi gian t¬ng ®èi dµi - mét c¸ch khiÕn cho cung vµ cÇu bao giê còng ¨n khíp víi nhau, bëi v× mét sù chªnh lÖch theo chiÒu nµy sÏ g©y nªn hËu qu¶ lµ cã ngay mét sù chªnh lÖch theo chiÒu ng îc l¹i. Nhng kÕt qu¶ ®ã chØ lµ con sè trung b×nh cña sù vËn ®éng ®· qua vµ chØ lµ sù vËn ®éng kh«ng ngõng cña m©u thuÉn cña chóng. ChÝnh b»ng c¸ch ®ã mµ gi¸ c¶ thÞ trêng chªnh lÖch víi gi¸ trÞ thÞ tr- êng, san b»ng nhau thµnh gi¸ trÞ thÞ trêng nÕu xÐt lîng trung b×nh cña chóng, v× nh÷ng sù chªnh lÖch víi gi¸ trÞ thÞ trêng sÏ triÖt tiªu lÉn nhau nh lµ céng vµ trõ vËy. Con sè trung b×nh ®ã kh«ng nh÷ng cã mét ý nghÜa quan träng vÒ mÆt lý luËn, mµ tr¸i l¹i, nã cßn cã mét NÕu cung vµ cÇu quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ thÞ trêng, th× mÆt kh¸c, gi¸ c¶ thÞ trêng, vµ nÕu ph©n tÝch kü h¬n n÷a, gi¸ trÞ thÞ trêng l¹i quyÕt ®Þnh cung vµ cÇu. §èi víi cÇu th× ta thÊy râ rµng ngay ®iÒu ®ã, v× cÇu vËn ®éng ngîc chiÒu víi gi¸ c¶: cÇu t¨ng lªn khi gi¸ c¶ gi¶m xuèng, vµ ngîc l¹i. Nhng ®iÒu ®ã còng cã thÓ ¸p dông ®èi víi cung. Thùc vËy, gi¸ c¶ cña nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt ®· nhËp vµo trong

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

hµng hãa ®a ra thÞ trêng, quyÕt ®Þnh sè cÇu vÒ nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt Êy, do ®ã còng quyÕt ®Þnh sè cung vÒ nh÷ng hµng hãa mµ sè cung bao hµm sè cÇu vÒ nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt Êy. Gi¸ c¶ b«ng cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi sè cung vÒ nh÷ng hµng b»ng b«ng v¶i.

Sù lÉn lén ®ã - gi¸ c¶ do cung cÇu quyÕt ®Þnh vµ ngoµi ra gi¸ c¶ l¹i quyÕt ®Þnh cung cÇu -, l¹i cµng rèi ren h¬n do chç cÇu quyÕt ®Þnh cung vµ ngîc l¹i, cung quyÕt ®Þnh cÇu, s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh thÞ trêng vµ thÞ trêng quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt31).

nªn h×nh nh cã thÓ b¶o r»ng, gi¸ c¶ tù nhiªn chØ do tû lÖ gi÷a cung vµ cÇu mµ cã, còng hÖt nh gi¸ c¶ thÞ trêng lµ do mét tû lÖ kh¸c, thµnh thö gi¸ c¶ tù nhiªn, còng nh gi¸ c¶ thÞ trêng lµ do quan hÖ qua l¹i gi÷a cung vµ cÇu quyÕt ®Þnh. ("§Ó cã thÓ quyÕt ®Þnh ®îc c¸i mµ A-®am XmÝt gäi lµ gi¸ c¶ tù nhiªn, còng nh c¸i mµ «ng ta gäi lµ gi¸ c¶ thÞ trêng, ngêi ta ®Òu ph¶i vËn dông ®Õn c¸i nguyªn t¾c lín lµ nguyªn t¾c cung cÇu". - Malthus63)" ("Observations on Certain Verbal Disputes etc." London, 1821, p.60, 61). T¸c gi¶ th«ng minh Êy kh«ng hiÓu r»ng trong trêng hîp nãi ®ã, chÝnh sù thay ®æi trong chi phÝ s¶n xuÊt, do ®ã chÝnh sù thay ®æi trong gi¸ trÞ, ®· lµm cho cÇu thay ®æi vµ do ®ã còng lµm thay ®æi c¶ quan hÖ cung cÇu, vµ sù thay ®æi cña cÇu cã thÓ lµm cho cung thay ®æi; ®iÒu ®ã chøng minh ngîc h¼n l¹i c¸i ®iÒu mµ nhµ t tëng cña chóng ta muèn chøng minh, - nã chøng minh r»ng chi phÝ s¶n xuÊt tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i lµ do quan hÖ cung cÇu quy ®Þnh, mµ tr¸i l¹i, chÝnh b¶n th©n chi phÝ s¶n xuÊt quy ®Þnh quan hÖ nµy.

31) Lêi "cao kiÕn" sau ®©y míi thËt ngu ngèc lµm sao: "NÕu sè l îng tiÒn c«ng, t b¶n vµ ruéng ®Êt cÇn thiÕt cho viÖc s¶n xuÊt ra mét hµng hãa nµo ®ã, ®· biÕn ®æi kh¸c so víi sè lîng tríc ®©y cña nã, th× c¸i mµ A-®am XmÝt gäi lµ gi¸ c¶ tù nhiªn cña nã còng biÕn ®æi, vµ c¸i gi¸ c¶ lóc ®Çu lµ gi¸ c¶ tù nhiªn cña nã, do sù biÕn ®æi ®ã, b©y giê trë thµnh gi¸ c¶ thÞ trêng, mÆc dï sè cung vµ cÇu cã thÓ ®øng nguyªn kh«ng thay ®æi" (c¶ hai ®Òu thay ®æi chÝnh lµ v× gi¸ trÞ thÞ trêng, hay nh A-®am XmÝt ®· nãi, b¶n th©n gi¸

"Song nÕu chóng ta vÉn cø quan niÖm "cÇu" vµ "gi¸ c¶ tù nhiªn" lµ nh÷ng c¸i mµ tõ tríc tíi nay chóng ta vÉn hiÓu theo nh ý kiÕn gi¶i thÝch cña A-®am XmÝt, th× quan hÖ ®ã" (gi÷a cung vµ cÇu) "bao giê còng ph¶i lµ mét quan hÖ ngang b»ng; bëi v× chØ cã trong trêng hîp cung b»ng cÇu thùc tÕ, tøc sè cÇu kh«ng muèn tr¶ cao h¬n, hoÆc thÊp h¬n gi¸ c¶ tù nhiªn, - chØ cã trong trêng hîp ®ã, gi¸ c¶ tù nhiªn míi thËt sù ®îc ngêi ta tr¶; v× thÕ trong nh÷ng thêi kú kh¸c nhau, cïng mét thø hµng l¹i cã thÓ cã hai gi¸ c¶ tù nhiªn rÊt kh¸c nhau; thÕ mµ quan hÖ cung cÇu trong c¶ hai trêng hîp cã thÓ vÉn nh thÕ, nghÜa lµ vÉn lµ mét quan hÖ b×nh ®¼ng" tr. 61.

Ngay nhµ kinh tÕ häc b×nh phµm còng nhËn thÊy r»ng (xem chó thÝch), nÕu kh«ng cã mét sù thay ®æi vÒ cung hay cÇu do nh÷ng hoµn c¶nh bªn ngoµi g©y ra, th× quan hÖ cung cÇu còng vÉn cã thÓ biÕn ®æi do cã sù thay ®æi cña gi¸ trÞ thÞ tr êng cña hµng hãa. Ngay anh ta còng b¾t buéc ph¶i ®ång ý r»ng, dï gi¸ trÞ thÞ trêng nh thÕ nµo ®i n÷a, nhng muèn nã ®îc thùc hiÖn th× cung vµ cÇu ph¶i b»ng nhau. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ quan hÖ cung cÇu kh«ng gi¶i thÝch ® îc gi¸ trÞ thÞ trêng mµ ngîc l¹i, chÝnh gi¸ trÞ thÞ trêng gi¶i thÝch nh÷ng sù lªn xuèng cña cung vµ cÇu. Sau c¸i ®o¹n mµ chóng t«i ®· trÝch dÉn trong chó thÝch, t¸c gi¶ cuèn "Observations" cßn nãi tiÕp nh sau: Nh vËy lµ t¸c gi¶ thõa nhËn r»ng víi hai "gi¸ c¶ tù nhiªn" kh¸c nhau cña cïng mét hµng hãa trong nh÷ng thêi kú kh¸c nhau, th× mçi lÇn nh thÕ cung vµ cÇu ®Òu cã thÓ vµ thËm chÝ cßn ph¶i nhÊt trÝ víi nhau ®Ó cho hµng hãa trong c¶ hai trêng hîp ®Òu ®îc thùc sù b¸n ra theo c¸i "gi¸ c¶ tù nhiªn" cña nã. Nhng v× ë ®©y trong c¶ hai trêng hîp, quan hÖ cung cÇu kh«ng cã g× thay ®æi c¶, nh ng lîng cña b¶n th©n "gi¸ c¶ tù nhiªn" l¹i thay ®æi, nªn râ rµng lµ nã ® îc quyÕt ®Þnh mét c¸ch ®éc lËp víi cung vµ cÇu, vµ chÝnh v× thÕ mµ cung vµ cÇu lµ nh÷ng c¸i cã Ýt kh¶ n¨ng quyÕt ®Þnh h¬n c¶ ®èi víi "gi¸ c¶ tù nhiªn".

c¶ s¶n xuÊt thay ®æi, do gi¸ trÞ ®· biÕn ®æi), "tuy thÕ sè cung ®ã vÉn kh«ng phï hîp h¼n ®îc víi nh÷ng yªu cÇu cña nh÷ng ngêi cã thÓ vµ muèn thanh to¸n c¸i mµ hiÖn nay lµ chi phÝ s¶n xuÊt, nhng l¹i lín h¬n hoÆc nhá h¬n nh÷ng chi phÝ s¶n xuÊt ®ã; thµnh thö tû sè gi÷a sè cung vµ sè cÇu thùc tÕ hiÖn t¹i ®îc tÝnh theo chi phÝ s¶n xuÊt míi, còng sÏ kh¸c víi con sè tríc ®©y cña nã. KÕt qu¶ lµ nÕu kh«ng cã g× trë ng¹i, th× quy m« cña cung sÏ thay ®æi, khiÕn cho cuèi cïng hµng hãa ®i ®Õn gi¸ c¶ tù nhiªn míi cña nã. V× hµng hãa sÏ ®i ®Õn gi¸ c¶ tù nhiªn cña nã do sù thay ®æi trong sè cung cña chóng,

Muèn cho mét hµng hãa cã thÓ b¸n ra theo gi¸ trÞ thÞ trêng cña nã, nghÜa lµ phï hîp víi lao ®éng x· héi cÇn thiÕt chøa ®ùng trong hµng hãa, th× tæng sè lao ®éng x· héi ®· ®îc sö dông vµo viÖc s¶n xuÊt ra toµn bé khèi lîng cña lo¹i hµng hãa ®ã ph¶i t¬ng ®¬ng víi ®¹i lîng cña nhu cÇu x· héi vÒ lo¹i hµng hãa ®ã, tøc lµ cña nhu cÇu x· héi cã thÓ thanh to¸n ®îc. C¹nh tranh, nh÷ng biÕn ®éng cña gi¸ c¶ thÞ trêng t¬ng øng víi nh÷ng biÕn ®éng cña quan hÖ cung cÇu, bao giê còng

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

cè quy tæng sè lao ®éng ®· chi phÝ vµo mçi lo¹i hµng hãa xuèng ngang c¸i møc ®ã. lµ ph¬ng tiÖn lu th«ng vµ ®èi víi sù thay ®æi h×nh th¸i b¾t nguån tõ ®ã cña tiÒn, mèi quan hÖ ®ã vÉn kh«ng quan träng ®èi víi sù giao dÞch gi÷a nh÷ng sù mua vµ ngêi b¸n.

H¬n n÷a, khi nghiªn cøu cung vµ cÇu chóng ta thÊy r»ng sè cung b»ng toµn bé nh÷ng ngêi b¸n hay nh÷ng ngêi s¶n xuÊt ra mét lo¹i hµng hãa nµo ®ã, vµ sè cÇu b»ng tæng sè nh÷ng ngêi mua hay nh÷ng ngêi tiªu dïng (c¸ nh©n hay s¶n xuÊt) lo¹i hµng hãa ®ã. Hai nhãm nµy t¸c ®éng lÉn nhau víi t c¸ch lµ mét thÓ thèng nhÊt, mét hîp lùc. ë ®©y c¸ nh©n chØ t¸c ®éng víi t c¸ch lµ mét bé phËn cña mét lùc lîng x· héi, lµ mét nguyªn tö cña mét khèi. ChÝnh díi h×nh th¸i ®ã mµ c¹nh tranh ®· v¹ch râ c¸i tÝnh chÊt x· héi cña s¶n xuÊt vµ tiªu dïng.

C¸i bªn c¹nh tranh t¹m thêi yÕu h¬n c¶ còng ®ång thêi lµ c¸i bªn mµ ë ®ã mçi c¸ nh©n ®Òu ho¹t ®éng mét c¸ch ®éc lËp víi ®«ng ®¶o nh÷ng ngêi c¹nh tranh víi m×nh vµ thêng thêng lµ trùc tiÕp chèng l¹i nh÷ng ngêi ®ã, vµ chÝnh v× thÕ sù phô thuéc lÉn nhau gi÷a mét ngêi c¹nh tranh c¸ biÖt víi nh÷ng ngêi kh¸c l¹i cµng thªm râ rµng. Tr¸i l¹i, bªn m¹nh h¬n bao giê còng ®¬ng ®Çu víi ®èi ph¬ng víi t c¸ch lµ mét chØnh thÓ Ýt nhiÒu thèng nhÊt. §èi víi mét lo¹i hµng hãa nµo ®ã, nÕu cÇu lín h¬n cung, th× trong nh÷ng giíi h¹n nµo ®Êy, ngêi nµy cè mua giµnh ngêi kh¸c, vµ b»ng c¸ch ®ã n©ng gi¸ c¶ hµng hãa cao h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng cña nã ®èi víi tÊt c¶ nh÷ng ngêi mua; trong lóc ®ã th×, mÆt kh¸c, nh÷ng ngêi b¸n ®Òu cïng nhau t×m c¸ch b¸n theo mét gi¸ c¶ thÞ trêng cao. Ngîc l¹i, nÕu cung lín h¬n cÇu, th× sÏ cã mét ngêi nµo ®ã b¾t ®Çu b¸n rÎ h¬n, nh÷ng ngêi kh¸c b¾t buéc ph¶i lµm theo anh ta, cßn nh÷ng ngêi mua th× cïng nhau ra søc lµm cho gi¸ c¶ thÞ trêng thÊp h¬n gi¸ trÞ thÞ trêng cµng nhiÒu cµng tèt. Mçi ngêi chØ quan t©m ®Õn ®ång nghiÖp trong chõng mùc anh ta thÊy ®i víi hä cã lîi h¬n lµ chèng l¹i hä. Khi mét bªn nµo ®ã tá ra yÕu h¬n bªn kia, th× hµnh ®éng chung sÏ chÊm døt vµ bÊy giê mçi ngêi sÏ tù lùc xoay xë lÊy. Ngoµi ra, nÕu mét ngêi nµo trong sè ®ã s¶n xuÊt ®îc rÎ h¬n, cã thÓ b¸n ®îc nhiÒu hµng h¬n vµ do ®ã, chiÕm lÜnh ®îc ë trªn thÞ trêng mét ®Þa bµn réng lín h¬n b»ng c¸ch b¸n h¹ h¬n gi¸ c¶ thÞ tr êng hiÖn hµnh hay h¹ gi¸ trÞ thÞ trêng, th× anh ta liÒn lµm ngay nh thÕ vµ do Trong mèi quan hÖ gi÷a cung vµ cÇu vÒ hµng hãa, ph¶n ¸nh mét lµ, mèi quan hÖ gi÷a gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ trao ®æi, gi÷a hµng hãa vµ tiÒn, gi÷a ngêi mua vµ ngêi b¸n; hai lµ, mèi quan hÖ gi÷a ngêi s¶n xuÊt vµ ngêi tiªu dïng, mÆc dï hai ngêi nµy cã thÓ ®îc nh÷ng kÎ trung gian lµ th¬ng nh©n ®¹i diÖn cho hä. Khi ta xÐt ngêi mua vµ ng- êi b¸n, th× chØ cÇn ®em ®èi lËp mét c¸ch riªng biÖt ngêi nä víi ng- êi kia còng ®ñ ®Ó nghiªn cøu ®îc mèi quan hÖ gi÷a hä víi nhau. §èi víi toµn bé sù biÕn hãa h×nh th¸i cña hµng hãa, do ®ã ®èi víi toµn bé qu¸ tr×nh cña viÖc b¸n vµ viÖc mua, th× chØ cÇn cã ba ngêi còng ®ñ råi. A ®æi hµng hãa cña h¾n lÊy tiÒn cña B lµ ngêi ®· mua hµng hãa cña h¾n; råi h¾n l¹i chuyÓn tiÒn cña h¾n thµnh hµng hãa mµ h¾n mua cña C; toµn bé qu¸ tr×nh diÔn ra gi÷a ba ngêi ®ã. Ngoµi ra, khi nghiªn cøu vÒ tiÒn, chóng ta ®· gi¶ ®Þnh r»ng hµng hãa ® îc b¸n ra theo ®óng gi¸ trÞ cña chóng, v× kh«ng cã lý do g× ®Ó coi gi¸ c¶ lµ chªnh lÖch víi gi¸ trÞ, v× ë ®©y chØ nãi ®Õn nh÷ng sù biÕn ®æi vÒ h×nh th¸i mµ hµng hãa ®· ph¶i tr¶i qua, khi nã chuyÓn thµnh tiÒn, vµ khi tõ h×nh th¸i tiÒn l¹i chuyÓn trë l¹i thµnh hµng hãa. NÕu nãi chung mét hµng hãa ®îc b¸n ®i, vµ mét hµng hãa kh¸c ®îc mua vÒ víi sè tiÒn võa b¸n hµng ®ã, th× nh thÕ lµ toµn bé sù biÕn hãa h×nh th¸i ®· diÔn ra tríc m¾t chóng ta, vµ ®èi víi b¶n th©n sù biÕn hãa h×nh th¸i ®ã, gi¸ c¶ cña hµng hãa cao h¬n hoÆc thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã còng kh«ng cã g× quan träng. Gi¸ trÞ hµng hãa vÉn gi÷ ý nghÜa cña nã víi t c¸ch lµ c¬ së, v× chØ cã xuÊt ph¸t tõ c¬ së ®ã, th× tiÒn míi ®îc ph¸t triÓn trªn ý niÖm, cßn gi¸ c¶, theo kh¸i niÖm chung cña nã, tríc hÕt chØ lµ gi¸ trÞ díi h×nh th¸i tiÒn. Cè nhiªn, khi coi tiÒn lµ ph¬ng tiÖn lu th«ng, chóng ta ®· gi¶ ®Þnh r»ng mét hµng hãa biÕn hãa h×nh th¸i kh«ng ph¶i chØ cã mét lÇn. Tr¸i l¹i, ph¶i nghiªn cøu sù ch»ng chÞt lÉn nhau vÒ mÆt x· héi cña nh÷ng sù biÕn hãa h×nh th¸i ®ã. ChØ cã nh vËy, chóng ta míi cã thÓ bµn tíi lu th«ng tiÒn tÖ vµ sù ph¸t triÓn c¸c chøc n¨ng cña tiÒn víi t c¸ch lµ ph¬ng tiÖn lu th«ng. Nhng dï mèi liªn hÖ ®ã lµ quan träng nh thÕ nµo ®i n÷a ®èi víi viÖc tiÒn chuyÓn sang c¸i chøc n¨ng cña nã

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

hãa ®èi lËp víi nhau víi t c¸ch lµ ngêi s¶n xuÊt hµng hãa, còng ®ñ råi. Nhng khi ph©n tÝch s©u h¬n, cung vµ cÇu gi¶ ®Þnh cã sù tån t¹i cña nh÷ng giai cÊp kh¸c nhau vµ nh÷ng tÇng líp kh¸c nhau, hä chia nhau tæng thu nhËp cña x· héi vµ tiªu dïng tæng thu nhËp ®ã víi t c¸ch lµ thu nhËp, vµ nh vËy lµ hä ®a ra mét lîng cÇu do thu nhËp ®ã h×nh thµnh nªn. MÆt kh¸c, nÕu muèn hiÓu ®îc xem cung vµ cÇu ®· h×nh thµnh nh thÕ nµo gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt víi nhau, th× cÇn ph¶i hiÓu râ toµn bé c¬ cÊu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa.

®ã, më ®Çu mét hµnh ®éng dÇn dÇn buéc nh÷ng ng êi kh¸c còng ph¶i ¸p dông c¸i ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt Ýt tèn kÐm h¬n vµ lµm cho thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt gi¶m xuèng mét møc thÊp h¬n. NÕu mét phe chiÕm u thÕ, mçi ngêi trong phe ®Òu sÏ ®îc lîi; tÊt c¶ sÏ diÔn ra nh thÓ lµ hä ®· cïng thùc hiÖn ®îc mét ®éc quyÒn chung vËy. NÕu mét phe bÞ yÕu h¬n phe kia, th× mçi ngêi cã thÓ t×m c¸ch lµm cho m×nh trë thµnh m¹nh h¬n ®èi ph¬ng víi nh÷ng cè g¾ng riªng cña m×nh (ch¼ng h¹n nh s¶n xuÊt víi nh÷ng chi phÝ s¶n xuÊt Ýt h¬n), hay Ýt ra còng sÏ t×m mét c¸ch tho¸t Ýt bÞ tæn thÊt nhÊt, vµ trong trêng hîp ®ã th× h¾n ch¼ng cÇn quan t©m g× ®Õn nh÷ng ngêi l¸ng giÒng c¶, mÆc dï ho¹t ®éng cña h¾n kh«ng nh÷ng ¶nh hëng ®Õn b¶n th©n h¾n, mµ cßn cã ¶nh hëng ®Õn tÊt c¶ c¸c ®ång nghiÖp cña h¾n n÷a32).

Cung vµ cÇu gi¶ ®Þnh cã sù chuyÓn hãa cña gi¸ trÞ thµnh gi¸ trÞ thÞ trêng vµ chõng nµo cung vµ cÇu ph¸t sinh t¸c dông trªn c¬ së t b¶n chñ nghÜa, chõng nµo hµng hãa lµ s¶n phÈm cña t b¶n, th× cung vµ cÇu gi¶ ®Þnh cã qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, tøc lµ nh÷ng quan hÖ ch»ng chÞt kh¸c h¼n víi nh÷ng viÖc mua b¸n hµng hãa gi¶n ®¬n. ë ®©y, vÊn ®Ò kh«ng ph¶i chØ lµ sù chuyÓn hãa cã tÝnh chÊt h×nh thøc cña gi¸ trÞ hµng hãa thµnh gi¸ c¶, tøc lµ kh«ng ph¶i chØ cã sù thay ®æi vÒ

Trong nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, khi nÐm mét khèi lîng gi¸ trÞ vµo lu th«ng díi h×nh th¸i hµng hãa, th× vÊn ®Ò kh«ng ph¶i chØ lµ ®Ó thu ®îc mét khèi lîng gi¸ trÞ ngang gi¸ díi mét h×nh th¸i kh¸c, - díi h×nh th¸i tiÒn hay díi h×nh th¸i mét hµng hãa kh¸c, - mµ vÊn ®Ò lµ ë chç, víi t b¶n ®· øng vµo s¶n xuÊt, ngêi ta ph¶i thu vÒ mét gi¸ trÞ thÆng d hay mét lîi nhuËn ngang víi sè mµ bÊt cø mét t b¶n nµo kh¸c cã mét lîng nh vËy còng sÏ thu ®îc, hoÆc ngêi ta ph¶i thu vÒ ®îc mét gi¸ trÞ thÆng d hay mét lîi nhuËn tû lÖ víi lîng cña t b¶n ®· øng ra ®ã, dï t b¶n ®ã ®îc sö dông vµo ngµnh s¶n xuÊt nµo còng vËy; nh vËy vÊn ®Ò lµ: Ýt ra còng ph¶i b¸n hµng hãa theo nh÷ng gi¸ c¶ ®em l¹i sè lîi nhuËn trung b×nh, tøc lµ b¸n theo gi¸ c¶ s¶n xuÊt. D íi h×nh th¸i ®ã, t b¶n b¾t ®Çu tù thÊy m×nh lµ mét quyÒn lùc x· héi, trong ®ã mçi nhµ t b¶n ®Òu cã mét phÇn cña m×nh, tû lÖ víi c¸i phÇn cña hä trong tæng t b¶n x· héi.

32) "NÕu trong mét nhãm, mçi thµnh viªn ®Òu kh«ng thÓ thu ®îc nhiÒu h¬n mét bé phËn nhÊt ®Þnh hay mét phÇn t¬ng øng cña sè tiÒn l·i chung vµ cña sè cña c¶i chung, th× hä sÏ s½n sµng liªn hîp víi nh÷ng ng êi kh¸c ®Ó lµm cho nh÷ng sè tiÒn l·i t¨ng lªn" (chÝnh ®ã lµ ®iÒu mµ hä lµm, khi mèi quan hÖ cung cÇu cho phÐp hä cã thÓ lµm nh thÕ); "®ã tøc lµ ®éc quyÒn. Nhng nÕu mçi ngêi thÊy r»ng m×nh cã thÓ dïng mét ph¬ng ph¸p nµo ®ã ®Ó lµm t¨ng lîng tuyÖt ®èi cña c¸i phÇn cña m×nh lªn, dÇu ph¶i dïng ®Õn mét ph¬ng ph¸p lµm cho tæng sè tiÒn l·i gi¶m xuèng, th× hä sÏ th- êng xuyªn lµm nh vËy; ®ã tøc lµ c¹nh tranh" ("An Inquiry into those Principles respecting the Nature of Demand, etc.", London, 1821, p. 105).

h×nh th¸i; vÊn ®Ò lµ nh÷ng sù chªnh lÖch nhÊt ®Þnh vÒ sè l îng gi÷a gi¸ c¶ thÞ trêng víi gi¸ trÞ thÞ trêng vµ sau ®ã, víi gi¸ c¶ s¶n xuÊt. Trong viÖc mua vµ b¸n gi¶n ®¬n, chØ cÇn nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng Mét lµ, b¶n th©n nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa hoµn toµn kh«ng quan t©m ®Õn mét gi¸ trÞ sö dông nhÊt ®Þnh nµo ®ã vµ nãi chung còng kh«ng quan t©m ®Õn ®Æc ®iÓm riªng cña thø hµng hãa mµ nã s¶n xuÊt ra. Trong mçi lÜnh vùc s¶n xuÊt, ®iÒu quan träng ®èi víi nã chØ lµ ë chç s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d vµ chiÕm h÷u mét khèi lîng lao ®éng kh«ng c«ng nhÊt ®Þnh trong s¶n phÈm lao ®éng. Lao ®éng lµm thuª bÞ lÖ thuéc vµo t b¶n còng vËy, do b¶n chÊt cña nã nªn nã kh«ng quan t©m ®Õn tÝnh chÊt ®Æc thï cña nh÷ng c«ng viÖc cña nã, nã b¾t buéc ph¶i thay ®æi h×nh th¸i tïy theo nhu cÇu cña t b¶n vµ ®Ó cho ngêi ta chuyÓn nã tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt nµy sang lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c.

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

Hai lµ, thùc ra mét lÜnh vùc s¶n xuÊt nµy còng ch¼ng kh¸c g× mét lÜnh vùc s¶n xuÊt kia; lÜnh vùc nµo còng ®Òu ®em l¹i mét sè lîi nhuËn nh thÕ vµ lÜnh vùc nµo còng sÏ kh«ng ®¸p øng ®îc môc ®Ých cña nã, nÕu hµng hãa mµ nã s¶n xuÊt ra kh«ng tháa m·n ® îc mét nhu cÇu x· héi nµo ®ã.

nh÷ng ®éc quyÒn do chÝnh ngay ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa sinh ra. H¬n n÷a, nã cßn ®ßi hái r»ng chÕ ®é tÝn dông ®· ph¶i ph¸t triÓn, chÕ ®é nµy tËp trung c¸i khèi lîng t¶n m¸t cña t b¶n x· héi nhµn rçi l¹i, ®em khèi ®ã ®èi lËp víi nhµ t b¶n c¸ biÖt; sau hÕt, nã ®ßi hái r»ng c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt ®Òu ph¶i lÖ thuéc vµo c¸c nhµ t b¶n. §iÒu kiÖn sau cïng nµy ®· n»m trong gi¶ thiÕt cña chóng ta, v× chóng ta cho r»ng sù chuyÓn hãa gi¸ trÞ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt diÔn ra trong tÊt c¶ nh÷ng lÜnh vùc s¶n xuÊt kinh doanh trªn c¬ së t b¶n chñ nghÜa. Nhng b¶n th©n viÖc san b»ng l¹i vÊp ph¶i nh÷ng khã kh¨n cßn lín h¬n n÷a khi cã rÊt nhiÒu lÜnh vùc s¶n xuÊt cã tÝnh chÊt ®«ng ®¶o kh«ng kinh doanh theo lèi t b¶n chñ nghÜa (ch¼ng h¹n nh n«ng nghiÖp cña tiÓu n«ng) xen kÏ vµ ch»ng chÞt víi nh÷ng xÝ nghiÖp t b¶n chñ nghÜa. Sau hÕt, ®iÓm 1 cßn gi¶ ®Þnh r»ng d©n c ph¶i cã mét mËt ®é lín. §iÓm 2 gi¶ ®Þnh ph¶i b·i bá tÊt c¶ nh÷ng ®¹o luËt c¶n trë kh«ng cho c«ng nh©n chuyÓn tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt nµy sang lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c hay tõ ®Þa ®iÓm s¶n xuÊt nµy sang mét ®Þa ®iÓm s¶n xuÊt kh¸c; c«ng nh©n kh«ng quan t©m g× ®Õn néi dung cña lao ®éng cña m×nh; quy ®Õn møc cao nhÊt lao ®éng trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt thµnh lao ®éng gi¶n ®¬n; xãa bá tÊt c¶ mäi thµnh kiÕn cña c«ng nh©n vÒ nghÒ nghiÖp; cuèi cïng - vµ nhÊt lµ - c«ng nh©n ph¶i phô thuéc vµo ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa. ViÖc ph©n tÝch s©u h¬n n÷a vÊn ®Ò nµy thuéc vÒ ®o¹n nghiªn cøu riªng vÒ c¹nh tranh.

Nhng khi hµng hãa ®îc b¸n ra theo ®óng gi¸ trÞ cña chóng, th× nh trªn kia chóng ta ®· thÊy, trong nh÷ng lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau, l¹i h×nh thµnh ra nh÷ng tû suÊt lîi nhuËn rÊt kh¸c nhau tïy theo cÊu t¹o h÷u c¬ kh¸c nhau cña nh÷ng khèi lîng t b¶n ®Çu t vµo c¸c lÜnh vùc Êy. Nhng t b¶n bá mét lÜnh vùc cã tû suÊt lîi nhuËn thÊp vµ ®æ x« vµo nh÷ng lÜnh vùc kh¸c ®ã tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n. Do sù di chuyÓn kh«ng ngõng ®ã, tãm l¹i do sù ph©n phèi cña t b¶n vµo c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau, tïy theo t×nh tr¹ng tû suÊt lîi nhuËn h¹ xuèng ë chç nµy vµ t¨ng lªn ë chç kia, nªn t b¶n ®· t¹o ra mét tû lÖ gi÷a cung vµ cÇu khiÕn cho lîi nhuËn trung b×nh trong c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau ®Òu trë thµnh b»ng nhau, do ®ã gi¸ trÞ chuyÓn hãa thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt. T b¶n cµng thùc hiÖn ®îc ®Çy ®ñ viÖc san b»ng ®ã, chõng nµo mµ tr×nh ®é ph¸t triÓn t b¶n chñ nghÜa trong mét x· héi cña mét quèc gia nhÊt ®Þnh nµo ®ã cµng cao, nghÜa lµ chõng nµo mµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cña níc nµy cµng thÝch hîp víi ph- ¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa. Ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa cµng tiÕn lªn, th× nh÷ng ®iÒu kiÖn cña ph ¬ng thøc ®ã cµng ph¸t triÓn; ph¬ng thøc ®ã buéc tÊt c¶ nh÷ng tiÒn ®Ò x· héi trong ®ã qu¸ tr×nh s¶n xuÊt diÔn ra, ®Òu ph¶i phôc tïng tÝnh chÊt ®Æc thï cña nã vµ theo nh÷ng quy luËt néi t¹i cña nã.

Tõ nh÷ng ®iÒu chóng ta võa nãi trªn, cã thÓ kÕt luËn r»ng mçi nhµ t b¶n c¸ biÖt, còng nh toµn bé nh÷ng nhµ t b¶n trong mçi lÜnh vùc s¶n xuÊt riªng biÖt, th«ng qua tæng t b¶n, ®Òu tham dù vµo viÖc bãc lét toµn thÓ giai cÊp c«ng nh©n vµ vµo møc ®é bãc lét ®ã, kh«ng chØ do sù ®ång t×nh giai cÊp nãi chung, mµ cßn do lîi Ých kinh tÕ trùc tiÕp n÷a, v× - nÕu ta gi¶ ®Þnh r»ng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c, kÓ c¶ gi¸ trÞ cña toµn bé t b¶n bÊt biÕn ®· øng ra, ®Òu kh«ng thay ®æi - tû suÊt lîi nhuËn trung b×nh cao hay thÊp lµ tïy ë møc ®é mµ toµn bé t b¶n bãc lét toµn bé lao ®éng.

ViÖc thêng xuyªn san b»ng nh÷ng sù chªnh lÖch thêng xuyªn, sÏ diÔn ra mét c¸ch cµng nhanh chãng h¬n, nÕu 1. t b¶n cµng cã tÝnh chÊt di ®éng, tøc lµ cµng dÔ di chuyÓn tõ mét lÜnh vùc nµy sang mét lÜnh vùc kh¸c, hoÆc tõ mét ®Þa ®iÓm nµy sang mét ®Þa ®iÓm kh¸c; 2. søc lao ®éng cµng cã thÓ nhanh chãng ®îc nÐm tõ mét lÜnh vùc nµy sang mét lÜnh vùc kh¸c, tõ mét ®Þa ®iÓm s¶n xuÊt nµy sang mét ®Þa ®iÓm s¶n xuÊt kh¸c. §iÓm 1 ®ßi hái lµ trong x· héi viÖc bu«n b¸n ph¶i ®îc hoµn toµn tù do, vµ tÊt c¶ c¸c ®éc quyÒn ®Òu ph¶i ®îc xãa bá, trõ nh÷ng ®éc quyÒn tù nhiªn, nghÜa lµ xãa bá Lîi nhuËn trung b×nh nhÊt trÝ víi gi¸ trÞ thÆng d trung b×nh mµ mçi t b¶n 100 ®· s¶n sinh ra, cßn vÒ gi¸ trÞ thÆng d th× ®iÒu võa nãi trªn ®©y tù nã còng ®· râ råi. Cßn vÒ lîi nhuËn trung b×nh th× ë ®©y

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

giai cÊp c¸c nhµ t b¶n - quyÕt ®Þnh tû suÊt lîi nhuËn hay lîi nhuËn cña mét khèi lîng t b¶n nhÊt ®Þnh. N¨ng suÊt lao ®éng ®Æc biÖt trong mét lÜnh vùc c¸ biÖt hay trong mét doanh nghiÖp c¸ biÖt cña lÜnh vùc ®ã, chØ lµm cho nh÷ng nhµ t b¶n trùc tiÕp tham dù vµo ®ã quan t©m tíi trong chõng mùc mµ n¨ng suÊt ®ã lµm cho lÜnh vùc s¶n xuÊt c¸ biÖt cã thÓ thu ®îc mét lîi nhuËn siªu ng¹ch so víi tæng t b¶n x· héi, hay lµm cho nhµ t b¶n c¸ biÖt cã thÓ thùc hiÖn ®îc mét lîi nhuËn siªu ng¹ch so víi lÜnh vùc cña h¾n.

§iÒu nµy chøng minh víi mét sù chÝnh x¸c cña to¸n häc r»ng t¹i sao c¸c nhµ t b¶n, khi c¹nh tranh víi nhau, th× tá ra rÊt Ýt cã t×nh anh em víi nhau, nhng ®ång thêi l¹i thËt sù lµ mét héi kÝn chÆt chÏ trong cuéc ®Êu tranh víi toµn thÓ giai cÊp c«ng nh©n.

chØ tÝnh thªm c¸i gi¸ trÞ cña t b¶n ®· øng ra víi t c¸ch lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh cña tû suÊt lîi nhuËn. ThËt vËy, ®èi víi nhµ t b¶n, hay ®èi víi t b¶n trong mét lÜnh vùc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, th× sù quan t©m ®Æc biÖt ®Õn viÖc bãc lét nh÷ng c«ng nh©n mµ nã trùc tiÕp thuª mín, chØ lµ lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ thu ®îc mét mãn tiÒn lêi bÊt thêng, tøc lµ thu ®îc mét lîi nhuËn vît qu¸ lîi nhuËn trung b×nh b»ng c¸ch b¾t lao ®éng qu¸ søc, hoÆc b»ng c¸ch h¹ thÊp tiÒn c«ng xuèng díi møc trung b×nh, hoÆc nhê n¨ng suÊt ®Æc biÖt cña lao ®éng mµ nã thuª mín. Kh«ng kÓ ®Õn trêng hîp nµy th× mét nhµ t b¶n hoµn toµn kh«ng sö dông t b¶n kh¶ biÕn, do ®ã kh«ng thuª mín c«ng nh©n (trªn thùc tÕ, gi¶ thiÕt nµy kh«ng thÓ cã ®îc) trong ngµnh s¶n xuÊt cña h¾n, còng sÏ quan t©m nhiÒu nh vËy ®Õn viÖc bãc lét giai cÊp c«ng nh©n b»ng t b¶n vµ còng vÉn thu vÒ ®îc mét sè lîi nhuËn do lao ®éng thÆng d kh«ng ®îc tr¶ c«ng t¹o ra nh mét nhµ t b¶n chØ sö dông cã t b¶n kh¶ biÕn vµ dïng toµn bé t b¶n cña h¾n vµo viÖc tr¶ c«ng (gi¶ thiÕt nµy còng kh«ng thÓ cã ®îc). Nhng víi mét ngµy lao ®éng nhÊt ®Þnh, th× møc ®é bãc lét lao ®éng lµ do c êng ®é lao ®éng trung b×nh quyÕt ®Þnh, cßn víi mét cêng ®é lao ®éng nhÊt ®Þnh th× do thêi gian cña ngµy lao ®éng quyÕt ®Þnh. Møc ®é bãc lét lao ®éng quyÕt ®Þnh tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d cao hay thÊp, do ®ã víi mét tæng khèi lîng t b¶n kh¶ biÕn nhÊt ®Þnh, th× nã quyÕt ®Þnh lîng cña gi¸ trÞ thÆng d, do ®ã lîng cña lîi nhuËn. T b¶n cña mét ngµnh s¶n xuÊt - kh¸c víi tæng t b¶n - ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc bãc lét nh÷ng c«ng nh©n mµ nã thuª mín riªng nh thÕ nµo, th× nhµ t b¶n c¸ biÖt - kh¸c víi t b¶n trong toµn ngµnh cña h¾n - còng ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc bãc lét nh÷ng c«ng nh©n mµ h¾n thuª mín riªng nh thÕ Êy.

Gi¸ c¶ s¶n xuÊt bao hµm lîi nhuËn trung b×nh. Chóng ta gäi nã lµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt; trªn thùc tÕ ®ã lµ c¸i mµ A. XmÝt gäi lµ "gi¸ c¶ tù nhiªn", Ri-c¸c-®« gäi lµ "gi¸ c¶ s¶n xuÊt", "chi phÝ s¶n xuÊt", ph¸i träng n«ng gäi lµ "gi¸ c¶ cÇn thiÕt", h¬n n÷a, trong bän hä, ch a cã ai nãi râ sù kh¸c nhau gi÷a gi¸ c¶ s¶n xuÊt vµ gi¸ trÞ c¶, - v× gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ ®iÒu kiÖn thêng xuyªn cña cung vµ cña t¸i s¶n xuÊt hµng hãa trong mçi lÜnh vùc s¶n xuÊt c¸ biÖt33). Còng dÔ hiÓu t¹i sao còng c¸c nhµ kinh tÕ häc ®ã, nh÷ng ngêi ®· lªn tiÕng ph¶n ®èi kh«ng c«ng nhËn r»ng thêi gian lao ®éng, khèi lîng lao ®éng chøa ®ùng trong hµng hãa quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ cña hµng hãa, l¹i lu«n lu«n nãi r»ng gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ trung t©m mµ chung quanh ®ã gi¸ c¶ thÞ trêng lªn xuèng. Hä cã thÓ lµm nh vËy v× gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ mét h×nh th¸i cña gi¸ trÞ - hµng hãa ®· hoµn toµn béc lé ra ngoµi vµ prima facie 1* ®· mÊt hÕt néi dung, lµ mét h×nh th¸i mµ hµng hãa mang lÊy khi xuÊt hiÖn trong c¹nh tranh vµ do ®ã xuÊt hiÖn trong ý thøc cña nhµ t b¶n tÇm thêng vµ v× vËy, c¶ trong ý thøc cña nhµ kinh tÕ häc tÇm th êng n÷a.

Qua ®o¹n tr×nh bµy trªn ®©y, chóng t«i ®· v¹ch râ r»ng gi¸ trÞ thÞ trêng (vµ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®· nãi vÒ gi¸ trÞ thÞ tr êng, trõ mét sè

1* - râ rµng

MÆt kh¸c, mçi lÜnh vùc riªng cña t b¶n vµ mçi nhµ t b¶n c¸ biÖt còng ®Òu quan t©m nh nhau ®Õn n¨ng suÊt cña lao ®éng x· héi mµ tæng t b¶n sö dông. V× n¨ng suÊt lao ®éng quyÕt ®Þnh hai ®iÒu. Thø nhÊt, khèi lîng nh÷ng gi¸ trÞ sö dông trong ®ã lîi nhuËn trung b×nh ®îc biÓu hiÖn ra; ®iÒu nµy l¹i cµng quan träng gÊp ®«i v× lîi nhuËn trung b×nh võa ®îc dïng lµm quü tÝch lòy t b¶n míi, võa ®îc dïng lµm quü thu nhËp ®Ó tiªu dïng. Thø hai, lîng gi¸ trÞ cña tæng t b¶n ®· øng ra (bÊt biÕn vµ kh¶ biÕn); lîng nµy - víi mét lîng gi¸ trÞ thÆng d nhÊt ®Þnh, hay mét lîng lîi nhuËn nhÊt ®Þnh cña toµn thÓ

Ch¬ng X. - sù san b»ng tû suÊt lîi nhuËn...

264 phÇn thø hai. - sù chuyÓn hãa lîi nhuËn... 265

h¹n chÕ cÇn thiÕt, ®Òu cã thÓ dïng ®Ó nãi vÒ gi¸ c¶ s¶n xuÊt) chøa ®ùng mét lîi nhuËn siªu ng¹ch nh

33) Malthus ["Principles of Political Economy", London, 1836, p. 77, and sq.].

thÕ nµo ®èi víi nh÷ng ngêi ®· s¶n xuÊt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt trong mçi lÜnh vùc s¶n xuÊt riªng biÖt. NÕu kh«ng kÓ nh÷ng trêng hîp khñng ho¶ng vµ s¶n xuÊt thõa nãi chung, th× ®iÒu ®ã còng cã thÓ ¸p dông ®èi víi tÊt c¶ c¸c gi¸ c¶ thÞ trêng, mÆc dï c¸c gi¸ c¶ thÞ trêng nµy chªnh lÖch nh thÕ nµo ch¨ng n÷a víi gi¸ trÞ thÞ trêng hay c¸c gi¸ c¶ s¶n xuÊt trªn thÞ trêng. Mµ chÝnh gi¸ c¶ thÞ trêng gi¶ ®Þnh r»ng nh÷ng hµng hãa cïng mét lo¹i nh nhau ph¶i ®îc b¸n ra theo mét gi¸ c¶ nh nhau, mÆc dï nh÷ng hµng hãa ®ã cã thÓ lµ ®· ®îc s¶n xuÊt ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn c¸ biÖt rÊt kh¸c nhau vµ do ®ã, cã nh÷ng chi phÝ s¶n xuÊt còng rÊt kh¸c nhau. (ë ®©y chóng ta kh«ng nãi tíi lîi nhuËn siªu ng¹ch víi t c¸ch lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng ®éc quyÒn hiÓu theo ý nghÜa th«ng thêng cña ch÷ ®ã, nh÷ng ®éc quyÒn nh©n t¹o hay ®éc quyÒn tù nhiªn.)

Nhng ngoµi ra, lîi nhuËn siªu ng¹ch còng cã thÓ ph¸t sinh, nÕu mét sè lÜnh vùc s¶n xuÊt nµo ®ã cã thÓ kh«ng cÇn ph¶i chuyÓn hãa gi¸ trÞ - hµng hãa cña chóng thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt vµ do ®ã, kh«ng ph¶i quy lîi nhuËn cña chóng thµnh lîi nhuËn trung b×nh. Trong phÇn bµn vÒ ®Þa t«, chóng ta sÏ nghiªn cøu ®Õn nh÷ng sù biÕn ®æi sau nµy cña hai h×nh th¸i lîi nhuËn siªu ng¹ch ®ã.