NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI



CÔNG VIỆC SƯU TÂM VÀ BIÊN SOẠN TRUYỆN CƯỜI DÂN GIAN NGƯỜI VIỆT: TỪ MANH NHA
ĐẾN HỆ THỐNG
VŨ MAI HOÀNGẺẪ)
Tư, cười là thể loại chiếm vị trí đáng kể trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Người Việt Nam có lẽ biết cười từ rất sớm và truyện cười của người Việt cũng lưu truyền từ rất lâu trong dân gian, nhưng việc sưu tầm, biên soạn truyện cười lại khá muộn.
Song song lời nói, chữ viết là phương tiện vô cùng quan trọng chuyển tải và lưu truyền các sản phẩm văn hoá dân gian. Việc sưu tầm, biên soạn các thể loại văn hoá dân gian một cách hệ thống phụ thuộc nhiều vào chữ viết. Một trong những nguyên nhân khiến việc sưu tâm, biên soạn truyện cười có hệ thống xuất hiện muộn màng hơn so với việc sưu tầm, biên soạn các thể loại văn học dân gian khác là do tầng lớp trí thức biết chữ ngày xưa, chủ yếu là các nhà Nho coi truyện cười chỉ để giải trí, mua vui và là những sản phẩm của tầng lớp thấp kém trong xã hội Trong khoảng thời gian rất dài, người Việt chưa ý thức việc sưu tầm biên soạn truyện cười. Truyện cười mới chỉ xuất hiện ngẫu nhiên hoặc tự phát xen
`) Thạc sĩ, báo Nhân dân.
ð9
kẽ trong một số tác phẩm sưu tầm, biên soạn.
I. Thời kỳ xây dựng quốc gia phong kiến độc lập (thế ký X - cuối thế kỉ XIX)
Quay trở về thời kỳ đầu, khi quốc gia phong kiến độc lập mới hình thành, khó có thể tìm được truyện cười hay truyện trào phúng được ghi chép với tư cách là một thể loại văn học dân gian riêng biệt. Chúng ta chỉ thấy bóng dáng của truyện cười rải rác trong các thể loại khác như truyền thuyết, sử ký v.v... Vấn để cốt lõi không phái là các nhà Nho xưa không ý thức được sự xuất hiện của truyện cười dân gian, mà ở chỗ các nhà Nho cho rằng “Văn hài hước là một loại văn không có tương lai, tài hài hước chỉ là cái tài vô hậu”. Nguyên nhân đó khiến truyện cười dân gian mãi đến sau này mới được sưu tầm và biên soạn.
Từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVIII, chế độ phong kiến ở Việt Nam bắt đầu lâm vào cuộc khủng hoảng. Đạo Nho không còn được trọng vọng như trước. Các nhà Nho tìm lời giải đáp về cuộc đời, lẽ sống trong các giáo lý của đạo Lão và Phật giáo. Chien tranh giữa các tập đoàn phong kiến xảy ra liên miên. Chế độ phong kiến ngày càng trở nên thối nát. Nhiều mâu thuẫn xã hội như mâu thuẫn giữa các tập đoàn phong kiến, nhà Nho và phong kiến, nông dân và phong kiến xuất hiện... Mâu thuẫn lớn nhất vẫn là giữa nông dân và phong kiến. Các cuộc khởi nghĩa, phong trào nông dân nổ ra khấp nơi từ Bắc tới Nam. Đặc biệt phong trào nông đân lan rộng và liên tục nổ ra vào thế kỷ XVIII. Những cuộc bạo động lớn nhất của nông dân nổ ra trong thời gian từ 1740 đến 1770. Tình hình ấy ảnh 40
VŨ MAI HOÀNG
——=ỄỄỄẼEẼỄẼEEEEEEễễEEEEEễEEễEEEEEEEEEEE=E=E=EễE=E=EẼ=EẼEẼE=EẼEẼEẼEẼ=Ẽễ=Ẽ=ẼE======ễ ẻ
hưởng lớn văn hoá nói chung và văn học nói riêng. Trong các tác phẩm sưu tầm và biên soạn của nhà Nho dưới thởơi kỳ suy vị của chế độ phong kiến, chúng ta thấy các soạn giả bắt đầu quan tâm nhiều những yếu tố kỳ quái hoang đường, mộng mị, những chuyện “vụn vặt” (theo quan niệm của thời bấy gið).
Ở thế kỷ XVII, khái niệm “trào phúng” đã xuất hiện trong tập sử ca khuyết danh Thiên Nam ngữ lục:
“Rằng dân gian đứa Sĩ Thành Đọc thơ trào phúng thiên đình rẻ đoi...”.
Tuy nhiên, người xưa mới chỉ hiểu trào phúng ở góc độ tố cáo, bất bình, chứ không phải chỉ cái cười, cái hài. Cho tới thế kỷ XVIII, bắt đầu xuất hiện truyện cười rải rác trong một số công trình sưu tầm biên soạn của các nhà Nho như: Công dư tiệp hý tiền biên của Vũ Phương Đề, Công dư tiệp ký tục biên của Trần Quý Nha, Sơn cư tạp thuật (khuyết danh), được biên soạn bằng chữ Hán. Công dư tiệp hý (Những chuyện chép nhanh khi rảnh việc quan) được soạn xong vào năm Cảnh Hưng 16 (17ãã), sau đó được Trần Quý Nha bổ sung. Sau khi có phần tục biên của Trần Quý Nha, sách gốc của Vũ Phương Đề được gọi là Công dư tiệp hý tiên biên. Khác với Công dư tiệp bý tiền biên, Công dư tiệp hý tục biên do Trần Quý Nha soạn chia thành 7 môn loại: (1) Danh thần, danh Nho; (2) Dâm từ: (3) Mộng ký (phụ tạp ký); (4) Tài nữ; (5) Tiên thích; (6) Thần từ: (7) Sơn xuyên, gồm 61 truyện. Trong số đó có môn loại Mộng ký - Phụ tạp ký mang đậm chất truyện cười. Phần này gồm 18 truyện, được đánh số thứ tự từ 33 đến 50. Trong số 18 truyện, phải kể đến những truyện như truyện số 38, 41, 49, 43, 46 đều có
thể gây cười cho người đọc. Chăãng hạn truyện 42:
Một triều sĩ đi thi Hội. Một buổi sớm. ông ngồi chơi với một bà bán rượu. vô ý đánh trung tiện. Bà hàng kéo áo ông lại không cho đi. Ông bảo bà hàng rằng vì ông phải đi thị Hội, xin buông ra cho ông đi. Bà hàng nói:
- Ông là văn sĩ đi thi, tất hay kinh nghĩa. Ông hãy nhân việc đánh trung tiện làm một bài kinh nghĩa, nếu hay thì tôi cho ông đi.
Ông bèn làm rằng:
- Đại hiển đối thời nhân ngôn, sở súc giả cự, sở phát tất hoằng đã. Cái sở súc ký cự, tất sở phát an đắc nhi bất hoằng tai.
Nghĩa là:
Đại hiển nói với thời nhân, súc tích nhiều thì phát ra phải rộng. Vì rằng súc tích đã nhiều, phát ra không rộng không được.
Bà hàng rượu cười buông cho ông đi. Khoa ấy ông đỗ tiến sĩ. Khí trượng ông đã thể hiện ra ở văn từ. Mà bà hàng rượu cũng là người biết chữ, chứ không phải người tầm thường”.
Với số lượng truyện ít öi chúng tôi lọc ra được tÈ tác phẩm Công dư tiệp ký của Vũ Phương Đề và Trần Quý Nha có thể có nhận xét là các tác giả chưa ý thức được về truyện cười theo cách hiểu ngày nay. Phần lớn những truyện được xem là có yếu tố hài được biên soạn và xếp vào những mục chuyện kỳ lạ, kỳ quái hay chuyện vụn vặt. Ngay từ cách đặt tên môn loại chúng ta cũng có thể hiểu phần nào quan niệm của nhà nho ta xưa. Chăng hạn môn loại “Mộng ký, phụ tạp ký” là: ghi chép chuyện trong mộng, NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
41
——————————-....-—
chuyện vụn vặt. Với những chuyện có yếu tố gây cười, các soạn giả không coi đó là yếu tố cơ bản mà luôn để cao và nhấn nạạnh đến tính chất giáo dục của truyện. Trong tựa cuốn Công đư tiệp hý, Vũ Phương Đề viết:
“Lời văn và ý nghĩa tập sách có phần thiến lậu, không dám sánh với cao văn đại bút của cổ nhân. Nhưng trong sự ghi chép sơ lược ấy, có nhiều điều ngự ý khuyên răn, khả đĩ dùng để đọc khi nhàn hạ. Xin các bậc đại phương quân tử đừng cho là nhỏ nhặt mà chê cười, thì chúng tôi lấy làm hân hạnh lắm” (V.M.H nhấn mạnh). Rõ ràng các soạn giả chỉ mới đặt mục đích răn đạy lên hàng đầu.
Đến cuối thế kỷ XVIII, trong cuốn Sơn cư tạp thuật chúng ta có thể lựa ra được hai truyện có nội dung tương tự những truyện cười trong các tuyến tập truyện biên soạn sau này. Chẳng hạn truyện số 28 “Người lái buôn keo kiệt” (Khanh thương):
“Tục truyền có hai cha con nhà nọ đi buôn bán nơi xa, cuối năm trở về. Khi gần tới chỗ ở, người cha tranh đò để sang sông trước. Người con đứng ở trên bờ. Bỗng gió bão nổi lên, thuyền bị lật. Người con kêu to:
Ai cứu cha tôi, xin tạ năm quan!
Người cha đang ngoiI ngóp trên sóng nước, nghe thấy thế vội lắc đầu, vươn một tay lên trên mặt nước rồi co các đầu ngón tay lại. Ý của ông là chỉ muốn trả một nữa số tiền đó mà thôi.
Tục thường bảo “Dưới nước giơ cờ” có lẽ cũng là gốc ở đây.
Ôi! Con người trong lúc sống chết thoi thóp, chưa chắc đã giữ được tính mạng, thế mà còn keo kiệt, không đám bỏ
tiền ra cứu tính mạng mình, như thế thì còn dám đâu cứu tính mạng người khác nữa” không khác nhiều so với truyện số 48 “Anh keo kiệt” trong Truyện tiếu lâm Việt Nam của Nguyễn Hồng Phong. Chỉ tiết chính làm nổi bật hình tượng keo kiệt là việc rớt xuống nước còn cố giơ tay hoặc ngoi đầu để mặc cả mạng sống của mình, duy chỉ khác là cuối truyện “Người lái buôn keo kiệt” có thêm những lời răn đạy.
Sơn cư tạp thuật còn một truyện tương tự truyện “Sướng đời ông nọ bà kia” trong Trạng Quỳnh do Nguyễn Đức Hiền sưu tầm và biên soạn xuất bản năm 1987, mang tên là “Hội đổi quan” (Dịch quan hội). Ngoài ra, còn có một số truyện có thể gọi là truyện cười theo quan niệm hiện nay như “Mạt cưa mướp đắng” (Khổ qua cứ tiết), “Xử kiện bằng thơ” (Di thi đoán tụng). Truyện “Xử kiện bằng thơ” kế rằng có hai người làm thơ quốc ngữ tức giận mà kiện lên quan trên. Quan duyệt án phải cười vang và cũng làm một bài thơ quốc ngữ để giảng hoà. Nhìn chung đây là một truyện vui nhẹ nhàng, chỉ có một chỉ tiết cần thiết đối với nhà nghiên cứu. Trong bài thơ xử kiện có câu sau: “Rừng cười nỡ để tiếng Thanh Hoa” cùng với lời chú thích của dịch giả đời sau: “Rừng cười: dịch chữ tiếu lâm”. Ý nói hai người cãi nhau trở thành câu truyện tiếu lâm, để tiếng cười chê cho xứ Thanh Hoa (nay là Thanh Hoá)”. Qua chỉ tiết này có thể thấy soạn giả cuối thế kỷ XVIII vẫn quan niệm tiếu lâm hay rừng cười là tiếng cười chê.
(chữ Nôm) châm chọc nhau, Vì
Sơn cư tạp thuật gồm ba quyển, tổng cộng 144 truyện. Chúng tôi mới khảo sát 32 truyện và chọn được một số truyện 43
như đã nêu trên. Nhìn chung. soạn giả chưa có ý thức sưu tầm, biên soạn truyện cươi. Việc đưa những truyện nêu trên vào tuyển tập hăn là tình cờ hoặc chỉ nhằm mục đích răn dạy, giáo dục, hay mượn chuyện xưa để nói nay. Và ngoài việc soạn giả chia Sơn cư tạp thuật thành ba quyển từ 1 đến 3, người đọc cũng khó tìm phương thức sắp xếp các truyện của soạn giả. Đây cũng là điều soạn giả bộc bạch qua lời tựa của sách: “inh bày đủ các loại những còn lộn xôn chưa có thứ tự gÌ".
2. Thời kỳ giao lưu văn hoá Đồng - Tây (nửa cuối thế kỷ XIX - nửa đầu thế kỷ XX)
Từ năm 1858 (giữa thế kỷ XIX) với tiếng súng tiến công cửa bể Đà Nẵng, thực dân Pháp đã chính thức xâm lược Việt Nam. Cho đến 188ã Pháp đã đặt xong ách đô hộ. Xã hội Việt Nam trở thành xã hội thuộc địa nửa phong kiến. Tình hình xã hội chính trị, kinh tế, văn hoá Việt Nam có nhiều biến chuyển. Trong suốt nửa cuối thế kỷ XIX thực dân Pháp tiến hành từng bước công cuộc xâm lược và đặt ách đô hộ Việt Nam. Gần một thế kỷ tiếp xúc và giao lưu với phương Tây, ta không thể phủ nhận được ảnh hưởng khá sâu rộng của văn hoá phương Tây vào nhiều lĩnh vực văn hoá vật chất và tỉnh thần Việt Nam. Điều đáng khâm phục là người Việt Nam luôn biết tiếp thu chọn lọc những gì có ích và biến đối cho phù hợp với tính cách Việt Nam, điều kiện và nhu cầu của người Việt Nam. Người Pháp vào Việt Nam nhưng vẫn giữ nguyên cơ cấu làng xã, do vậy văn hoá truyền thống nhìn tổng thể là không thay đổi. Theo sau gót chân quân đội viễn chỉnh là các nhà truyền giáo và các nhà học giả người Pháp. Đây là thời kì Ki tô
VŨ MAI HOÀNG

giáo xuất hiện và có ảnh hưởng đến đời sống tinh thần của người Việt Nam. Để phục vụ tốt cho công tác truyền đạo. giáo sĩ A-lếch-dăng đờ Rốt đã sáng tạo ra chữ quốc ngữ, và sau đó vượt ra khỏi mục đích ban đầu của nhà truyền đạo, chữ quốc ngữ được sử dụng rộng rãi và phổ biến. Nhieu sách báo xuất bản bằng chữ quốc ngữ ra đời.
Những yếu tố này đều có ảnh hưởng đến công tác sưu tầm, biên soạn văn hoá dân gian. Nhìn chung chúng ta đã có thể nhận ra được những điểm nổi bật trong công tác này. Đây là thời kỳ cùng tổn tại ba khuynh hướng sưu tầm, biên soạn văn hoá dân gian: khuynh hướng của các nhà Nho, khuynh hướng của người Pháp và khuynh hướng của các trí thức tân học. Người Pháp thời kỳ này chủ yếu quan tâm các lĩnh vực như phong tục, tập quán, khảo cổ, luật tục, lễ hội, thơ ca đân gian... để phục vụ cho việc cai trị, đô hộ chứ chưa quan tâm đến truyện cười dân gian. Tuy vậy, truyện cười đân gian bắt đầu được nhà Nho và trí thức tân học quan tâm.
Dù xã hội có nhiều biến thiên, từ giữa thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX các nhà Nho tiếp tục sưu tầm và biên soạn ca dao, tục ngữ, truyện kể. Rải rác trong một số công trình của các nhà Nho cuối thế kỷ XIX, chúng tôi đã tìm được những truyện có chỉ tiết gây cười. Sang đầu thế kỷ XX, những công trình sưu tầm, biên soạn của nhà Nho chuyên về truyện cười bắt đầu xuất hiện. Vào cuối thế kỷ XIX trong cuốn Vân nang tiểu sử, tập truyện ngắn viết bằng chữ Hán. do Phạm Đình Dục ghi chép và biên soạn, chúng tôi đã chọn lọc được một số truyện. Soạn giả sinh năm 1849, thi đỗ tú tài, từng giữ NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
43


chức huấn đạo và tri huyện. Tập sách có phần chính và phần phụ được biên soạn trong một thời gian dài, ít nhất là 10 năm, từ 1886 đến 1896. Phần chính gồm năm quyển với 103 truyện. Phần phụ gồm năm bài thơ và hai bài tựa. So với các tác phẩm biên soạn thế kỷ XVIII, số lượng truyện cười được tìm thấy ở Ván nang tiểu sử chưa phải đã là nhiều hơn. Tuy vậy, có thể thấy rằng những câu chuyện này có phần gản gũi những truyện cười thế ký XX. Chúng tôi lựa chọn được sáu truyện có nhiều nét tương đồng về mặt nội dung với truyện cười ngày nay là “Tham thì thâm” (số 6), “Đầu người tiếng thú” (số 19) thuộc quyến 2, “Thầy thuốc và thầy bói giỡn nhau” (số 4), “Tham, giận, ngu” (số 6), “Tham ăn” (số 7), “Thằng lính hư nhanh trí” (số 19) thuộc quyển 4. Trong sáu truyện nêu trên có ba truyện được các nhà sưu tầm biên soạn truyện cười đời sau ghi chép lại, tuy có cải biên và thêm thắt ít nhiều. Đặc biệt truyện “Thầy thuốc và thầy bói giỡn nhau” (Y bốc giao hí gần như hoàn toàn giống truyện “Thầy lang và thầy bói” (Truyện cười dân gian Việt Nam, tập 1, trang 128). Cùng một nội dung nhưng truyện trong Vận nang tiểu sử thiên về diễn giải nhiều hơn và cuối truyện còn có lời bình của soạn giả. Truyện “Thầy lang và thầy bói” trong Truyện cười dân gian Việt Nam ngắn gọn và súc tích hơn, và dừng lại ngay ở tình tiết chính gây cười. Qua những truyện nêu trên, có thể thấy rằng cho tới cuối thế kỷ XIX việc sưu tầm và biên soạn truyện vẫn chỉ nhằm mục đích răn dạy, giáo dục, người đời. Cũng những nội dung như vậy nhưng trong các tuyển tập truyện cười đời sau, soạn giả để cho người đọc độc lập và chủ động suy
nghĩ. Có lẽ cũng chính vì vậy đọc truyện cười trong các sách biên soạn từ thế kỷ XIX về trước, độc giả sẽ khó có thể tiếp tục cười khi đọc đến lời bình, lời bàn của ngươi biên soạn. Trong khi với những truyện cùng nội dung ở các tuyển tập cười được soạn từ thế kỷ XX. dư vị cười còn đọng mãi trong độc giá. Vấn để là ở chỗ soạn giả đã để người đọc tự khám phá ra cái cần cười, cái đáng cười. Nếu so sánh với các truyện cười giai đoạn trước, giai đoạn này các câu chuyện đề cập nhiều khía cạnh xã hội như các thói hư tật xấu, tệ nạn xã hội. Các đối tượng phê phán xuất hiện trong những truyện này cũng đa dạng hơn: thường dân, kẻ cướp, thầy lang, thầy bói v.v...
Tới đầu thế kỷ XX, công tác sưu tầm, biên soạn truyện cười đã có những đổi mới rõ rệt. Bên cạnh những nhà Nho vẫn duy trì cách thức sưu tầm, biên soạn truyền thống đã xuất hiện những soạn giả sưu tểm, biên soạn theo lối mới với những cách nhìn nhận mới về truyện cười. Bắt đầu xuất hiện những công trình chuyên biệt về sưu tầm, biên soạn truyện cười của chính các nhà Nho.
Có thể xem cuốn Tiếu lâm tân truyện là một trong những công trình đầu tiên của nhà Nho sưu tầm, biên soạn về truyện cười một cách có hệ thống. Cuốn sách này hiện còn khuyết đanh nhưng được biên soạn bằng chữ Nôm, do vậy có thể kết luận đây là sản phẩm của các nhà Nho đầu thế kỷ XX. Tiếu lâm tân truyện, hiện còn lưu giữ ở thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, được sao chép năm 19623 theo bản in năm Khải Định thứ nhất (1916), Phúc An tàng bản. Cuốn này còn có tên là Tiếu lâm diễn âm gồm 98 truyện để cập nhiều nội dung và đối 44
VŨ MAI HOÀNG
=—EễẼễỄễỄễẼễEỄEỄỄEễEễEEEEEEEEE=EễEễEễEễEẼễEễEễẼễEẼEẼEẼEẼEẼEẼE=EẼE=E=E=E=E====== ễẽ
tượng khác nhau. Chỉ xét riêng đối tượng bị đã kích chế giễu đã phong phú hơn rất nhiều so với thời kỳ trước. Đấy là những đối tượng như anh sợ vợ, bố vợ, thầy đồ, học trò, đặc biệt xuất hiện đối tượng đả kích mới là quan Tây (Truyện số 10 - Bốn hào). Điều đáng nói về mặt nội dung là các truyện tục xuất hiện nhiều, chủ đề được nói tới chủ yếu là chuyện sinh hoạt nam nữ. Văn học phong kiến xưa nay vốn rất kiêng kị, e dè khi đề cập đến những chuyện này. Việc đưa những chuyện về quan hệ sinh lý quả là việc làm táo bạo của các nhà Nho xưa nay chỉ biết Tứ thư, Ngũ kinh. Rất nhiều truyện để cập trực tiếp cái tục, vào những điều cần che giấu chứ không để cập theo lối vòng vo, ám chỉ, ngụ ý. Việc xuất hiện truyện cười tục trong Tiếu lâm tân truyện cho thấy các nhà Nho thời gian này gần gũi nhân dân hơn, phần ánh trung thực những truyện tai nghe mắt thấy, nhưng đồng thời cũng cho thấy sự đổi mới trong quan niệm sưu tầm, biên soạn truyện cười của nhà Nho. Nhà Nho sưu tầm những truyện tiếu lâm này với mục đích là gây cươi chứ không nhằm mục đích giáo dục hay răn dạy như trong việc biên soạn ở giai đoạn trước. Phần lời bàn ở cuối truyện hoàn toàn không có. Từ góc độ những người thời nay để đánh giá vấn để, có thể thấy quan niệm của nhà Nho đầu thế kỷ XX có phần “thoáng đạt” hơn. Nhà Nho thơi này không gò ngươi đọc vào những khuôn mầu suy nghĩ có sẵn. Thậm chí trong sưu tập của họ ta còn bắt gặp nhiều truyện đả phá những giá trị thiêng liêng đã trường tôn nhiều thế kỷ. Truyện số 2 “Tử viết” (Khổng Tử nói rằng) là một ví dụ điển hình:
“Có một thầy đổ dạy học trò sách Luận ngư, sắng sóm nào cũng có một cô
gái đi chợ qua đấy. Nghe học trò ngươi nào cũng nói rằng “Tử viết”, cô ta không biết là ý øì mà mình cứ đi qua thì học trò nói “Tử viết”. Một hôm cô ta thấy một cậu đang rửa mặt ở cầu ao, hỏi rằng: “Tử viết là nghĩa như thế nào hã cậu”. Cậu ta mới bị thầy đánh, đương tức, nói rằng: “Tử viết là tượng vào cô”. Cô ta hầm hầm đến nơi thầy, giang tay tát một cái thật mạnh nói rằng: “Thầy quen tử viết với tôi hử?”.
Có tới tám truyện trong tổng số là 98 truyện để cập cái tục, điều đó chứng tỏ một sự đổi mới mạnh mẽ. Công trình này là một cột mốc quan trọng trong công việc sưu tầm biên soạn truyện cười của các nhà Nho.
Từ cuối thế kỷ XIX, song song với khuynh hướng sưu tầm biên soạn của các nhà Nho, khuynh hướng sưu tâm, biên soạn của các trí thức tân học cũng hình thành và phát triển mạnh mẽ. Công trình có thể xem là mốc mở đầu cho khuynh hướng thứ hai này là Chuyện hhôi hài của P.J.B Trương Vĩnh Ký, xuất ban tại Sài Gòn năm 1882 (bản in nhà hàng €. Guilland et Martinon). Chuyện hhôit hài gồm 38 truyện, có đánh số từ 1 đến 38. Nếu theo cách hiểu ngày nay của chúng ta về truyện khôi hài (loại truyện bông đùa, giễu cợt, nhẹ nhàng, nhằm mục đích mua vui) thì phần lớn những truyện trong tác phẩm này đều có thể được đánh giá là truyện khôi hài theo tên tác giả đặt. Có những truyện trong các công trình về sau ít thấy được ghi chép. Cũng có những truyện cùng nội dung các nhà sưu tầm, biên soạn sau này đưa vào sưu tập truyện cười. Chăng hạn truyện “Than kinh” (Số 11 - Chuyện khôi hài) và truyện “Tiếng đàn bầu” (trang 92 - Truyện cười dân gian Việt Nam, Nxb Văn học, Hà Nội, 198ã, tập 1) có phần giống nhau về nội dung, chỉ khác một NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
chút về nhân vật và tình tiết. Xét về số lượng chữ, truyện “Than kinh” ngắn gọn hơn, nhưng về mặt nghệ thuật, độc giả có thể thấy truyện “Tiếng đàn bầu” hấp dẫn hơn. Chính nghệ thuật dẫn đắt khéo léo của người kể đã tạo nên sự hấp dẫn người đọc. Công trình Chuyện khôi hài của Trương Vĩnh Ký xuất bản cách ngày nay hơn một thế kỷ vào thời điểm chữ quốc ngữ còn chưa thịnh hành rộng rãi vì thế trong tác phẩm có nhiều chữ đến nay không còn sử dụng. Câu chữ sử dụng trong công trình cũng không được trau chuốt, soạn giả vẫn sử dụng lối văn nói trong việc biên soạn.
Tiếp sau Chuyện khôi hài, công trình đánh dấu bước khởi đầu của việc sưu tầm, biên soạn truyện cười của trí thức tân học, là Chuyện giải buồn của Huỳnh Tịnh Của, xuất bản năm 189ã tập hợp những truyện đọc để giải buồn, tức là để đọc cho vui. Hiện nay chúng tôi chưa tìm thấy một bấn lưu nào về công trình này, chỉ có một truyện nhỏ được Vương Hồng Sến chép lại trong Chuyện cười cổ nhân. Đấy là “Chuyện Ký Viên”. Tuy được xuất bản bằng chữ quốc ngữ nhưng truyện này lại sử dụng khá nhiều chữ Hán. “Chuyện Ký Viên” chỉ có 243 tiếng nhưng có tới sáu lần soạn giả sử dụng đến từ chữ Hán. Không thể từ một truyện để đánh giá toàn tác phẩm, nhưng với truyện duy nhất mà chúng tôi được đọc có thể thấy ngôn ngữ sử dụng trong truyện vẫn mang chất giọng nhà Nho.
Sau đầu thế kỷ XX số lượng truyện cười, truyện tiếu lâm được sưu tầm, biên soạn ngày càng nhiều. Thập niên đầu thế kỷ, chúng ta được biết Truyện đời xưa được In tại nhà In Phát Toán, Sài Gòn năm 1908, Đến năm 1910, trong bộ sách Đối cổ bỳ quan do ông Đặng Lễ Nghỉ biên
45
soạn chúng tôi cũng tìm được miột số truyện cười. Bộ sách gồm 42 truyện do nhà in Phát Toán xuất bản. Trong số này có những truyện như “Giấu đầu hở đuôi” (số 10), “Cóc cắn bể nối vổ” (số 99), “Tham thì thâm”, “Nước gừng trị bệnh bôn đồn” (số 40) là những truyện mà theo quan niệm của chúng ta là truyện cười. Việc xếp những truyện này vào truyện cười là việc làm của các soạn giả đời sau. Đặng Lễ Nghi không gọi những truyện trên là truyện cười, không nhấn mạnh vào yếu tố gây cười trong truyện. Phần lớn các truyện đều dài dòng và dàn trải. Đến năm 1912, cuốn Týế¿ lâm do Phụng Hoàng San biên soạn ra đời, do nhà In Phát Toán xuất bản. Nếu xem cuốn Chuyện khôi hài của Trương Vĩnh Ký là công trình truyện cười đầu tiên của trí thức tân học, thì có thể nói T7ếu lâm. của Phụng Hoàng San là một bước phát triển vượt bậc trong trong việc sưu tầm và biên soạn của lớp trí thức này. Đây là công trình sưu tầm và biên soạn chuyên biệt về truyện cười tiếp sau Chuyện khôi hài. Hầu hết các truyện cười trong Tiếu lâm của Phụng Hoàng San đều tái xuất hiện trong các công trình sưu tầm, biên soạn về truyện sười sau này của Nguyễn Hồng Phong, Trương Chính, Phong Châu, Vũ Ngọc Khánh v.v... Truyện trong Tiếu lâm phần lớn đều rất ngắn gọn súc tích. Về mặt ngôn ngữ, các truyện cười ở đây không khác biệt nhiều so với những truyện cười sưu tầm biên soạn thời nay. Năm 1913, tại Hà Nội và Sài Gòn đều xuất bản sách về truyện cười. Trong Sài Gòn, cuốn “Truyện ông Ó” do Bùi Quang Nho ở Bến Tre biên soạn, được in tại nhà in Huỳnh Kim Danh. Tại Hà Nội, cũng vào năm 1913 — 1914, nhà in Mạc Đ;nh Tư đã xuất bản cuốn Khôi hài (tập l1: 46
VŨ MAI HOÀNG

1918: tập 2: 1914) do Hàm Khanh biên soạn. Hiện nay chúng tôi mới chỉ biết sách này để cập những truyện cười chứ chưa nắm cụ thể về nội dung. số lượng truyện! v.v... Sang năm 1914 chúng ta gặp lại Trương Vĩnh Ký với công trình Chuyện đời xưa nhón lấy những chuyện hay Uuà có ích.
Cùng năm 1914, hai soạn giả Phụng Hoàng San và Dương Diếp cho tái bản cuốn 7zuyện Tiếu đàm. Lần xuất bản thứ nhất chưa rõ vào năm bao nhiêu. Truyện tiếu đàm gồm ð0 truyện được nhà In Imprimerie de lUnlon 1n tại Sài Gòn. Gọi là “tiếu đàm” nhưng trong phần tiểu tự ở đầu sách, hai tác giả không nhắc tới từ này mà lại dùng từ “tiếu lâm”. Các tác giả đã thể hiện rõ quan điểm và mục đích soạn sách qua lời “Tiểu tự” dưới dạng thơ:
Kiếm những điều trái lạ cho vui Muốn làm cho đẹp đẽ lòng người Điều vui ngộ col chơi mà giải muộn.
Truyện Tiếu đàm xuất hiện yếu tố tục trong các truyện “Coi đầu mua nón” (số 9), “Địa lý” (số 19). “Thầy thuốc hay” (số 23), “Đi thú” (số 25), “Tánh không chừng” (số 26), “Ông già không miệng” (số 40), “Dám cho thua” (số ðO) v.v... Có truyện cười về ngôn ngữ đề cập đến tiếng Tây như truyện “Nói chữ An Nam ra chữ Tây”. Đối tượng bị chế giễu nhiều nhất trong Truyện Tiếu đàm là các thầy lang. Có tới 13 truyện để cập đến nhân vật thầy lang.
Năm 1915, cuốn Khôi hài thú vị do Trần Văn Tý biên soạn, in tại nhà in Bảo Tôn, Sài Gòn được công bố. Tiếp đó từ 1918 đến 1924, chúng ta có trong tay một bộ ba tập Tiếu lâm An Nam, quyển 1 và quyển 2in lần 3 năm 1994, riêng quyển 3 in lần đầu vào năm 1918. Bộ sách này do Thọ An biên soạn, do nhà Ích Ký, Hà Nội
xuất bản. Tác giả tên thật là Phạm Duy Tốn, một người nổi tiếng có học lực uyên bác đầu thế kỷ XX. Tiếu lâm An Nam sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu hơn và gần với tiếng Việt hiện đại hơn.
Cùng khoảng thời gian này. tại Hà Nội. chúng ta có cuốn Góp cười truyện thế do Trần Trung Viên biên soạn, Đại Đồng ấn quán xuất bản năm 1921. Năm 1922, ta có truyện 7rợựng Quỳnh do Nguyễn Văn Ngọc sưu tầm, biên soạn. nhà in Mạc Đình Tư xuất bản. Có thể kể tên một loạt các cuốn sách sưu tầm, biên soạn truyện cười xuất hiện rất nhiều trong khoảng cuối thập niên thứ hai và đầu thập niên thứ ba ở ba miền đất nước: Tân tiếu lâm (Lạc Sinh sưu tầm, Sài Gòn, 192ã), Trạng Lợn (Hàm Ehanh, Nhà In Thụy Ký, Hà Nội, 1928), Chuyện uui (Nhà In Tiếng Dân, Huế, 1929), Sự tích ông Trạng Quỳnh (Trúc Khê, Nxb Quang Thịnh, Hà Nội, 1930), Tứ Xuất (quyển 4 - õ, Nguyễn Nam Thông. Nxb Tân Dân thư quán, Hà Nội, 1931), Chuyện tiếu lâm (Nxb Phạm Văn Thịnh, Sài Gòn, 1982)... . Năm 1932, có một công trình rất đáng được chú ý, đấy là công trình Truyện cổ nước Nam của Ôn như Nguyễn Văn Ngọc. Công trình, như trong lời “Mào đầu”, được tác giả chia phác ra năm mục. Mục thứ ð gồm “những truyện vui chơi cười đùa có lý thú để tiêu sầu khiển muộn, nhưng chưa quá thuộc về cái thể loại gọi là “Tiếu lâm” các nhà đạo đức nghiệt ngọng vẫn quen chê là nhằm nhf”. Tuy nhiên, trong Truyện cổ nước Nam, Nguyễn Văn Ngọc không “cho in phần tách rõ ràng từng mục loại như thể”, vì vậy những truyện vui chơi cười đùa có lý thú này được xếp lần lộn, xen kẽ các truyện khác trong Truyện cổ nước Nam. Việc đặt các truyện xen kẽ có thể gây khó NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
4i
— D7
khăn cho các nhà khoa học, nhà nghiên cứu về thể loại truyện nhưng lại tạo lại niềm hứng thú cho người đọc. Như vậy, tác giả đã đặt mục đích vì độc giả lên trên hết. Trong “Mào đầu” tác giả viết: “Chúng tôi tùy tiện mà dàn xếp gián đoạn đi. Như sau một vài truyện hoang đường quá tư cổ, chúng tôi để một truyện ngụ ngôn cổ mà kim, trước một truyện khuyến thiện, thuộc về tôn giáo, chúng tôi lại xen năm ba truyện câu văn bóng bẩy, thú vị hay nhời nhẽ bông lơn, vui cười thoả thích”. Soạn giả cũng thể hiện tỉnh thần tự hào dân tộc, ước mong đề cao vốn cổ nước nhà: “Ôi! Nhưng nghĩ kỹ, sở đĩ thành được nước Nam. nước Nam sở đĩ còn được đến nay, thật gốc ở như bọn đân đen cổ lỗ, chất phác, “khố rách áo ôm” ấy nhiều, thì sở di thành được văn Nam — hay văn Nôm — văn Nam sở dĩ còn lưu đến nay tất cũng phải nhờ vào những tiếng, những câu, những nhời, những truyện sinh sản từ chốn quê mùa cục mịch, ngõ hẻm hang cùng ấy mà ra”, đồng thời nói rõ cách sưu tầm, biên soạn: “Những truyện chúng tôi nhặt ở đây, hầu hết là còn ở trong tiếng nói hơn ở trong chữ viết... Nên khi sưu tập chúng tôi phải hết sức nghe người này, hỏi người nọ, tìm nơi này lục nơi khác, đắn đo so sánh, suy xét, cân nhắc từng ly từng tý, sau mới đám khai bút châm chước mà vừa dàn xếp, mà phô điễn, mà sửa sang mà chau mài cho thành câu truyện có đầu có đuôi, có ý nghĩ, có kỳ thú, có văn vé”. Với năm mục chính, người đọc có thể nhìn nhận từ đó một quan điểm nghiêm túc về truyện cười (trong tác phẩm được gọi “là những truyện vui chơi cười đùa”). Truyện cươi được xem như là một mục tương đương với bốn mục còn lại. Nguyễn Văn Ngọc không bày tô cụ thể quan niệm của mình
về truyện cười hay tiếu lâm, nhưng dường như không đồng tình với quan niệm cho tiếu lâm là nhäm nhí. So sánh với những công trình biên soạn cuối thế kỷ XIX đầu XX như Chuyện khôi hài, Truyện ông Ó, Truyện Tiếu đàm có thể nói soạn giả Truyện cổ nước Nam đã ý thức được nguồn gốc sự tồn tại và sự cần thiết của truyện cười, xếp được thành một mục tương đương với các truyện khác nhưng vẫn chưa thoát ra khỏi khuôn mẫu thông thường coi truyện cười chỉ là để “tiêu sầu khiển muộn”. Ông cũng không đưa những truyện tục vào công trình. Từ năm 1932 cho đến 194ã, chúng ta thấy xuất hiện một số cuốn truyện cười như: Chuyện 0uui (tập 1 và 9, Huỳnh Khắc Trường, nhà in Bùi Văn Nhàn, Bến Tre, 1938), Kho truyện giải buồn Ba Giai (Nguyễn Nam Thông, nhà in Nhật Nam, Hà Nội, 1934), Tiếu lâm (Thượng Văn, Nhà In Thanh Tâm, Sài Gòn, 1937)v.v.. Nhìn chung cho đến 194ð, thuật ngữ “truyện cười” vẫn chưa được sử dụng, những thuật ngữ được dùng với ý nghĩa chỉ truyện cười nói chung là “chuyện khôi hài”, “chuyện vuÏ”, “truyện giải buồn”, “truyện tiếu đàn”, “truyện tiếu lâm”. Những truyện cười theo kiểu xâu chuỗi, có nhân vật trung tâm, thường lấy tên nhân vật chính làm tên truyện như Truyện ông Ó, Ba Giai - Tú Xuất, Cổng Quỳnh, Sự tích “Trạng Lợn... Ưu điểm của trí thức tân học trong việc sưu tầm biên soạn truyện cười là có ý thức tôn cổ, đù là sưu tầm biên soạn những câu chuyện chỉ để vui đùa nhưng các nhà trí thức tân học vẫn thể hiện thái độ nghiêm túc, coi trọng sản phẩm do dân gian sáng tạo. Phần lớn các công trình sưu tầm biên soạn đều là công trình chuyên biệt về truyện cười cũng có 48
VŨ MAI HOÀNG

truyện cười xen kẽ với các truyện khác như Truyện cổ nước Nam của Nguyễn Văn Ngọc. Dù vậy, công trình có thể xem là mầm mống đầu tiên của việc coi truyện cười dân gian là một thể loại riêng biệt bên cạnh thần thoại, truyền thuyết, cổ tích v.v...
những công trình sắp xếp
Như vậy, trải qua 10 thế kỷ, cho đến đầu thế kỷ XX, việc sưu tầm biên soạn truyện cười dân gian người Việt mới chính thức bắt đầu một cách có hệ thống. Muốn tìm những truyện cười ghi chép trong buổi đầu của thời đại phong kiến, chúng ta phải chú ý đến các sưu tập về một vài thể loại khác như truyền thuyết. thần tích, sử ký, thậm chí cä những tác phẩm không thể coi là công trình sưu tập văn học dân gian. Từ những truyện cười sưu tầm, biên soạn đầu tiên cho đến những công trình sưu tầm, biên soạn chuyên biệt vào đầu thế kỷ XX như Tiếu lâm tân truyện, Tiếu lâm diễn nghĩa là một quãng thời gian dài. Cùng với những thăng trầm lịch sử, việc sưu tầm, biên soạn truyện cười có những đổi thay đáng kể. Nếu coi những truyện cười được sưu tầm lần vào sách Công đư điệp ký (XXVIID thuộc dạng các truyện cười đầu tiên được sưu tầm, ta có thể thấy có nhiều biến đổi từ giai đoạn ấy trở về sau. Cho tới cuối thế kỷ XIX việc sưu tầm, biên soạn truyện cười của các nhà Nho chưa phải là việc làm có ý thức về một công việc chuyên biệt, nghiêm túc. Đến đầu thế kỷ XX, với việc xuất hiện Tiếu lâm tân truyện (1916), truyện cười mới chính thức được các nhà Nho sưu tầm và biên soạn. Cuốn Chuyện khôi hài của Trương Vĩnh Ký có thể coi là khởi nguồn cho việc sưu tầm, biên soạn truyện cười của các trí thức tân học. Khuynh hướng sưu tâm, biên soạn truyện cười của các trí thức tân học xuất hiện muộn hơn so với khuynh hướng của nhà Nho nhưng đã có những
thành tựu đáng kể trong việc xây dựng kho tàng truyện cười dân gian Việt Nam. Chỉ trong một khoảng thời gian rất ngắn, 60 — 70 năm (từ thập niên 80 của thế kỷ XXI đến thập niên 40 của thế kỷ XX) số lượng công trình truyện cười do các trí thức tân học sưu tâm biên soạn, đã vượt trội so với số lượng công trình truyện cười do nhà Nho sưu tầm biên soạn từ thế kỷ X đến nửa đầu thế kỷ XX. Có khoảng trên dưới 30 công trình truyện cười đo trí thức tân học sưu tầm biên soạn. Trong khi đó, số lượng các công trình có sưu tâm biên soạn truyện cười (cä những công trình chuyên biệt lẫn những công trình mà ở đó truyện cười xuất hiện rải rác) từ khi hình thành nhà nước phong kiến độc lập tự chủ đến nửa đầu thế kỷ XX chỉ trên dưới 10 công trình. Dù nhiều soạn giả Nho học và tân học vẫn coi truyện cười là để giải buôn, “để cho vui” nhưng công lao của những nhà trí thức tần học là đã sưu tầm và tập hợp thành công trìn} riêng biệt đặt nền móng cho việc sưu tầm truyện cười với tư cách là một thể loại của văn học dân gian sau này. Đóng góp đầu tiên trong việc sưu tầm, biên soạn và tập hợp truyện cười thành một công trình chuyên biệt thuộc về Vương Hồng Sển với Chuyện khôi hài. Trong khi đó mãi tới năm 1916, công trình riêng biệt đầu tiên của các nhà Nho về truyện cười mới xuất hiện đó là Tiểu lâm tân truyện. Tóm lại, từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, truyện cười bắt đầu sưu tầm, biên soạn tương đối có định hướng. Dù rằng chúng ta chưa thấy cách thức sắp xếp truyện cười trong các công trình thể hiện rõ nét nhưng có thể thấy quan niệm về truyện cười của các soạn giả không còn quá khắt khe như những thế kỷ trước.
V.M.H