TẠ P CHÍ VHDG s ố 1/2011 55
ĐỆ N GIÓNG - NHỮ NG
LỚ P VÃN HÓA KIÊN TRÚC,
M ĩ THUẬ T ĐÔC ĐÁO
___________■
_____
■
TRANG THANH HIỂ N
Phá tặ c đãn hiề m tam tu ế vãn
Đằ ng không do-hậ n cử u thiên đê!(1)
Cao Bá Q uát
(Lên ba đánh giặ c lo còn muộ n
Vư ợ t chín tầ ng trồ i giậ n chử a cao!)
Nằ m bên tay phả i chùa Kiế n Sơ , đề n
Gióng thuộ c xã Ph ù Đổ ng, huyệ n Gia
Lâm, H à Nộ i, trê n bd tả ngạ n sông
Đuố ng, là mộ t trong nhữ ng di tích nổ i
tiế ng và là nơ i diễ n ra mộ t lễ hộ i đặ c sắ c
nh ấ t vùng Kinh Bắ c xư a - lễ hộ i vừ a đư ợ c
U N E SC O công n hậ n là di sả n phi vậ t thể
củ a thế giớ i thán g 11 năm 2010. Là nơ i
kiế n tạ o nên không gian diễ n xư ố ng đậ m
chấ t văn hóa V iệ t cổ , nghệ th u ậ t kiế n
trúc đề n Gióng còn cọ thể xem là kiể u
thứ c kiế n trú c đề n - đình độ c đáo thuộ c
vùng ngoạ i thà nh Thăng Long.
Theo cổ sử ghi chép, P hù Đổ ng xư a
thuộ c đấ t Tiên Du tỉ nh Bắ c N inh, là quê
hư ơ ng phá t tích củ a nh à Lý, và đề n
Gióng, cũng là mộ t trong nhữ ng đị a danh
gắ n bó chặ t chẽ vớ i sự ra đờ i, th ị n h vư ợ ng
củ a triề u đạ i này. Đạ i Việ t sử k í toàn thư
chép, đề n thờ T hánh Gióng có từ thòi
Hùng Vư ơ ng và đư ợ c dự ng trên đấ t vư dn
ngôi nhà m à P hù Đổ ng đã thác sinh. Ngôi
đề n thò này đư ợ c cho là gắ n bó chặ t chẽ
vớ i sự ra đòi củ a chùa Kiế n Sơ ngay sát
cạ nh đề n hiệ n nay. Tuy nhiên, theo
nhữ ng ghi chép trong Thiề n uyể n tậ p anh
về chùa Kiế n Sơ thì lạ i không thấ y nói gì
về việ c có mộ t ngôi đề n thò Phù Đổ ng.
Việ t điệ n u linh chép rằ ng: Chí Thành
(Cả m Thành) thiề n sư dự ng chùa ở hư ơ ng
Phù Đổ ng, lậ p ngôi thổ thầ n ở bên phả i
củ a chùa. N hữ ng ghi chép vắ n tắ t về sự
gắ n kế t giữ a hai di tích này đã cho thấ y,
vào thờ i tiề n Lý, khoả ng đầ u th ế kỉ IX,
đồ ng thờ i vớ i việ c thiề n sư Cả m T hành
xây chùa Kiế n Sơ khoả ng đầ u th ế kỉ IX
(820), đề n Phù Đổ ng đã có. Nó nguyên là
mộ t đề n thò thổ th ầ n - th ầ n đấ t làng Phù
Đổ ng. Khi Lý Thái Tổ đế n chùa Kiế n Sơ
họ c đạ o, thì th ầ n đã hiệ n lên và xư ng
m ình là Xung Thiên T hầ n vư ơ ng rồ i bả o
cho vua về việ c nhà Lý sẽ lên ngôi và
truyề n qua đư ợ c tám đờ i thị nh vư ợ ng.
Sau sự kiệ n này thì ngôi đề n mớ i đư ợ c mở
rộ ng và bỗ ng chố íc, vị thổ th ầ n lấ ng Phù
Đổ ng đã đư ợ c hóa th àn h mộ t vị th ầ n bả o
hộ quố c gia, bả o hộ P h ậ t giáo như tính
chấ t siêu tư ở ng trong câu chuyệ n cậ u bé
lên ba vư ơ n m ình lớ n dậ y. Theo mộ t số
nhà nghiên cứ u việ c x uấ t hiệ n đề n thờ
Phù Đổ ng cạ nh chùa Kiế n Sơ đã giúp
khẳ ng đị nh cho ý hư ớ ng củ a tư tư ở ng
P h ậ t giáo thố i bấ y giồ về mộ t đ ấ t nư ớ c có
chủ quyề n(2).
Đế n th ế kỉ X, câu chuyệ n củ a Khuông
Việ t Thiể n Sư gặ p gỡ vớ i Tỳ Sa Môn
Thiên Vư ơ ng (cũng là Xung Thiên T hầ n
Vư ơ ng) ở núi Vệ Linh (núi Sóc) cũng cho
thấ y sự gắ n bó chặ t chẽ củ ạ tư tư ỗ ng này
vố i P h ậ t giáo. Tỳ Sa Môn Thiên Vư ơ ng
vố n là mộ t vị th ầ n trong Ân Độ giáo:
V aisravana - th ầ n bả o hộ th ế gian, mộ t
trong Tứ Thiên Vư ơ ng bả o vệ P h ậ t pháp
và là mộ t trong tám vị thầ n canh giữ các
phư ơ ng hư ớ ng, m à cụ thể là phư ơ ng
Bắ c(3). Như vậ y, có thể vào th ế kỉ IX, ở
Việ t Nam vị thầ n này đã đư ợ c du nhậ p và
đư ợ c thờ phụ ng trong P hậ t giáo và hoàn
toàn chư a xuấ t hiệ n m ộ t nh ân vậ t nào gọ i
5 6 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
là Phù Đổ ng Thiên Vư ơ ng. Chỉ sau giai
đoạ n này Tỳ Sa Môn Thiên Vư ơ ng mớ i
đư ợ c Việ t hóa vớ i cái tên Sóc Thiên
Vư ơ ng từ câu chuyệ n củ a Khuông Việ t
Thiề n sư , rồ i đư ợ c hóa thâ n vào câu
chuyệ n P hù Đổ ng Thiên Vư ơ ng. Sự hóa
thân này chính là mộ t cách đề cao tinh
thầ n chông ngoạ i xâm bả o vệ tổ quố c từ
trư ớ c thờ i Lý. Điể n hình là việ c Lê Đạ i
H ành đã cầ u đả o th ầ n cho chiế n thắ n g
quân Tông, rồ i thầ n lạ i phù trì cho việ c
lên ngôi củ a Lý Công u ẩ n . Từ đây, việ c
thờ Phù Đổ ng T hiên Vư ơ ng đã giúp hình
thàn h nên hàng loạ t các di tích từ làng
Phù Đổ ng cho đế n khắ p vùng núi Sóc.
Kiế n trúc
Chính nhữ ng câu chuyệ n truyề n
thuyế t này đã dẫ n đế n tính chấ t độ c đáo
trong di tích đề n Gióng ỏ P hù Đổ ng. Nó
đi từ sự không tách biệ t giữ a không gian
văn hóa P hậ t giáo và không gian văn hóa
bả n đị a đế n sự chuyể n hóa m ang tính
cách độ c lậ p giữ a chùa, đề n, rồ i trên mộ t
khía cạ nh nào đó lạ i trở th àn h ngôi đình.
Toàn bộ kiế n trú c đề n Gióng Phù Đổ ng
mặ c dù đư ợ c hoàn thiệ n vào th ế kỉ XVIII,
như ng ngư ờ i ta có thể thấ y ỏ đó sự chồ ng
xế p củ a nhữ ng lớ p niên đạ i qua các thờ i
kì khác nhau. Ngày nay, muố n vào đề n
Gióng thì phả i qua nghi môn củ a chùa
Kiế n Sơ . Qua cử a ngũ quan, phư ơ ng đình
là đế n khu chính củ a đề n có dạ ng thứ c
tiề n nhị h ậ u công vớ i hai dãy hàn h lang
bao quanh. Ta có thể bắ t gặ p kiể u thứ c bô'
cụ c như th ế ỗ các di tích thuộ c vùng ven
đô như đình Chèm hay đình Đông Ngạ c -
cũng là nhữ ng di tích m à niên đạ i hoàn
thiệ n tổ ng thể vào th ế kỉ XVIII. Tuy
nhiên, sự khác biệ t củ a đề n Gióng có lẽ là
việ c có thêm tòa thủ y đình đư ợ c dự ng
giữ a hồ m inh đư ờ ng phía đằ ng trư ớ c cụ m
kiế n trúc, ngay sát chân đê dùng để diễ n
rôĩ hư ớ c vào các dị p lễ hộ i hoặ c ngày húy
kị ' đặ c/’biệ t. í Tố a th ủ y đình này là m inh
chứ ng cho nhữ ng giá trị tâm linh tôì cổ
củ a ngôi đề n.
Bên cạ nh ý nghĩa tạ o lậ p phong thủ y
như đắ p gò đấ t giữ a hồ phía trư ớ c đình
như mộ t n hâ n lõi củ a m inh đư òng, giố ng
mộ t sọ ngố i đình cuố i th ế kỉ XVII đầ u th ế
kỉ XVIII như đình So (Hà Tây), thủ y đình
đề n Gióng còn là ỉ hộ t thứ c kiế n trúc độ c
đáo bậ c n h ấ t củ a vùng ngoạ i vi thàn h
Thăng Long. So vớ i nhữ ng thủ y đình
chùa N àhh (Ninh Hiệ p), chùa Thầ y (Sài
Sờ n), đề n Số c (Xuân La, Hồ Tây) thì kiế n
trúồ nàỳ thuộ c loậ i có nỉ ên đạ i sớ m nhấ t,
th ế kỉ XVII. Theo niên đạ i đư ợ c ghi trên
câu đầ u củ a bộ vì thì công trìn h này đư ợ c
dự ng đờ i Vĩnh Trị II (1675) và đế n gầ n
cuố i th ế kĩ XVIII đờ i Cả nh Hư ng thứ 36
(1775), thủ ỳ đình đã đư ợ c trùn g tu. Việ c
xuấ t hị ệ n hàng loạ t các th ủ y đình trong
cáú di tích kể trê n liên quan đế n P hậ t
giáo thờ i Lý và việ c thờ P hù Đổ ng đã cho
thấ y tín h ch ấ t gắ n bó giữ a P hậ t giáo và
tíri ngư ỡ ng bầ n đị a tồ n tạ i trong văn hóa
Việ t và gắ n k ế t giữ a các kiể u thứ c kiế n
trử c đình, đề n, chùa. Vấ n đề này, chúng
tôỉ xin tạ m gác lạ i để trinh bày trong mộ t
chuyên khả o khác, ộ ; đây chỉ tậ p trun g
vào 'nghệ th ụ ậ t kiế n tró c củ á ngôi thủ y
đìntì đề ri Giố ng.. J
Chiế m vị t r í gầ n như trung tâm củ a
hồ nư ộ e, toa' thu y đinh có m ặ t bằ ng hình
vuôhg đư ợ c dự ng theo lố i chồ ng diêm hai
tầ ng tâm m áị màng biể u .tư ợ ng củ a Thái
cự c(4). Hai, lớ p’ m ái.nh ư tư ợ ng trư ng cho
lư ỡ ng nghi (mái trên nhẹ là dư ơ ng, mái
dự ớ i n ặ ng là âm) bôn phía mái cho tứ
tư ợ ng .(thái đư ơ ng, thiế u âm, th ái âm,
thiế u dư ơ ng). Tám m ái tư ợ ng cho bát quái
(kiề n: trờ i, khả m : nư ớ c; cấ n: núi, chấ n:
sấ m, tố n: gió, li: lử a, khôn: đấ t, đoài: đầ m
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 1/2011 5 7
nư ớ c). Ngôi thủ y đình trư ớ c đây rấ t có thể
chỉ đư ợ c xây dạ ng kiế n trúc gỗ , như ng
sau đã đư ợ c xây thêm tư ờ ng bao và hai
bên trổ nhữ ng cử a hình chữ thọ trong
khuôn hình tròn hoặ c hình chữ nhậ t, để
tạ o nên độ thoáng kh í giữ a không gian
trong ngoài. Toàn bộ kiế n trúc củ a ngôi
thủ y đình tuy không cao như ng tỉ lệ lạ i
rấ t hợ p lí vớ i tám đầ u đao cong v út khiế n
cho toàn bộ kiế n trúc như trỏ nên bay
bổ ng giữ a không gian non nư ớ c.
Khác vớ i đa p hầ n các thủ y đình khác
chỉ là mộ t kiế n trúc tồ n tạ i độ c lậ p giữ a
mộ t hồ nư ớ c, tòa thủ y đình đề n Gióng còn
có thêm m ộ t sân kh ấ u đư ợ c xây dự ng
phía trư ớ c hư ổ ng về phía đề n vớ i mộ t
đư òng dẫ n hẹ p xây lan can thấ p. Sân
khấ u này có diệ n tích gầ n như bằ ng vớ i
m ặ t bằ ng củ a tòa thủ y đình tạ o nên yêu
tô" nhấ t âm, n h ấ t dư ơ ng đôì đãi cho chính
cụ m kiế n trúc này. Còn đứ ng về m ặ t tổ ng
thể thì thủ y đình là yế u tố thiế u dư ơ ng
trong hồ nư ớ c âm. ứ n g đôì vói nó qua
nghi môn ngũ quan lạ i có m ộ t tòa phư ơ ng
đình cũng có diệ n tích tư ơ ng tự vớ i dạ ng
thứ c chồ ng diêm h ai tầ ng có thể xem như
là yế u tô" thiế u âm củ a toàn bộ kiế n trúc
dư ơ ng. Chúng ứ ng đôì n ha u như sự giao
đãi âm dư ơ ng làm nên k h í chấ t đị a linh
củ a kh u đề n.
Bên cạ nh các ý nghĩa tổ ng thể trên
thì chạ m khắ c ồ các thành phầ n kiế n trúc
như các tay chông kẻ góc và đầ u bẩ y củ a
thủ y đình đã tạ o mộ t né t đặ c sắ c riêng
củ a công trình hày. Dư ờ .ng n h ư -tấ t cả
nhữ ng tràng trí đó đề u tu â n thủ nguyên
tắ c tả dư ơ ng, hữ u âm. Các tran g trí bên
phả i củ a tòa thủ y đình đề u là nhữ ng
trang trí hoa lá và phư ợ ng, còn bên trái
là tran g trí lân và rồ ng. T rên nguyên tắ c
đó ngư ồ i ta d ầ n p hát hiệ n ra các hoạ t
cả nh như cá chép, rồ ng phun nư ố c,
phư ợ ng hàm thư phả ng ph ấ t ý thứ c dân
gian về việ c cầ u nguồ n nư ớ c cũng như gử i
gắ m mong ư ớ c vê' sự đỗ đạ t. Các chạ m
khắ c này cũng là nhữ ng chạ m khắ c rấ t
đặ c trư ng xu ấ t hiệ n trong các ngôi đình
v iệ t đầ u thê" kỉ XVIII. Đ áng chú ý n hấ t
trong sô" nhữ ng chạ m khắ c ở đây là hai
bứ c chạ m có hình ngư òi, đề u ở cùng mộ t
bên. Mộ t bứ c chạ m m ộ t ngư òi k huấ t
trong bụ i trú c đang chĩa ông xì đồ ng về
phía con chim phư ợ ng, còn bứ c kia là mộ t
ngư ờ i búi tó đang kéo chân con hư ơ u,
phía trên là đôi chim loan phư ợ ng đang
gù trên cành tre. Đe m inh họ a cho hai
m ả ng chạ m này, ngư ờ i đư ơ ng thòi đã ghi
rõ các câu chữ há n kèm theo:
Trư ợ ng p hu tùng tô'tâm phù ng m ĩ lộ c
Quân tử trúc ngư ỡ ng điệ n xạ phư ợ ng hoàng
(Tạ m dị ch: Ngư òi trư ợ ng phu quyế t
tâm nắ m đư ợ c lộ c đẹ p
Ngư òi quân tử ngử a m ặ t b ắ n chim
phư ợ ng hoàng)(5>.
Chim phư ợ ng hoàng ỏ đây có thể xem
như con vậ t tư ợ ng trư n g cho ánh sáng, trí
tuệ , do đó, bắ n chim phư ợ ng hoàng cũng
có nghĩa là dàn h đư ợ c ngôi cao. Ý nghĩa
này là sự hổ sung m ộ t cách hoàn hả o cho
các chạ m khắ c về rồ ng, cá ở các chạ m
khắ c khác. N hư vậ y có thể thấ y, việ c m úa
rố i hầ u thánh , cũng như nhữ ng hình ả nh
chạ m khắ c đầ y ý nghĩa này chính là lờ i
kh ẩ n cầ u đố i vói th ầ n linh phù trì cho con
cháu ấ m no và đỗ đạ t.
Qua mộ t khoả ng sân rộ ng, kiế n trúc
đề n Gióng như bày ra m ộ t dạ ng thứ c tiể u
triề u đình vớ i cổ ng ngũ quan và đôi rồ ng
đã cho thấ y tín h chấ t bể thê" củ a nó. cổ ng
ngũ quan đư ợ c k ế t câu gồ m mộ t công
chính xây dạ ng. cúôn vòm ba cử a, phía
trên là thư ợ ng lâú h ai tầ n g m ái vớ i đầ u
đao cong vú t kh iế n cho kiế n trúc này trỏ
nên than h thoát. Cùng việ c xây thư ợ ng
5 8 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l
lâu, ngư ờ i ta còn tạ o ra mộ t hành lang vớ i
lan can xây gạ ch hoa chanh, m à đứ ng trên
đó, ngư ờ i ta có thể nhìn bao quát phong
cả nh củ a toàn bộ khu đề n từ nhà thủ y
đình cho đế n h ậ u cung cũng như chùa
Kiế n Sơ sát bên kia củ a đề n. Chính giữ a
củ a tòa thư ợ ng lâu này dùng để treo
chuông. Liề n sang hai bên các cổ ng chính,
có hai cổ ng phụ nhỏ hơ n không có m ái mà
chỉ đư ợ c trang trí bằ ng các đắ p ngõa hình
kỉ hà. Chính giữ a cổ ng ngũ môn này ghi
hàng chữ “Thiên hạ th ầ n” vớ i hàm ý rằ ng
nhân vậ t đư ợ c thờ i ở đây - Đứ c T hánh
Gióng vừ a là m ộ t thiên thầ n, như ng cũng
lạ i là mộ t nhân thầ n.
Đôi rồ ng đá trư ổ c cổ ng ngũ quan càng
gia cố cho tín h chấ t tiể u triề u đình kể
trên như thể tạ o ra m ộ t hàm ý tư ợ ng
trư ng cho sân rồ ng phía trư ớ c. Bên cạ nh
đó, đôi nghê canh gác phía trong lạ i tạ o
ra không khí trang nghiêm trư ớ c khi vào
hầ u thánh. Lố i cách xế p đ ặ t các linh th ú
và xây cổ ng ngũ quan đư ợ c tìm th ấ y ít
nhiề u sự tư ơ ng đồ ng vớ i di tích thờ An
Dư ơ ng Vư ơ ng ỏ đề n cổ Loa ở Đông Anh.
Lôì thứ c tư ơ ng đồ ng này còn có th ể cho
chúng ta mộ t suy luậ n khác về các di tích
gắ n vố i việ c thồ vua trong quá khứ . Và
kiể u thứ c này ồ đề n Gióng lạ i cho thấ y
không phả i Gióng đư ợ c coi ngang vớ i Phù
Đổ ng Thiên Vư ơ ng n hư m ộ t vị Vua -
Thầ n, m à có thể nó đã góp phầ n nói lên
sự gắ n kế t giữ a đề n và chùa Kiế n Sơ , nơ i
có thờ Lý Công u ẩ n , bở i h ai di tích này
thậ m chí có chung mộ t nghi môn đã đề
cậ p đế n ồ trên. Và kiể u thứ c thiế t lậ p mộ t
cách hoàn chỉ nh củ a cả đề n c ổ Loa cũng
như đề n Gióng đề u có niên đạ i đầ u th ế kỉ
ỵ XVIII, đờ i Vĩnh Thị nh.
Điề u này đư ợ c xác m inh bằ ng niên
đạ i đư ợ c ghi khắ c dư ớ i phầ n bụ ng rồ ng
thì đôi rồ ng đá này đư ợ c tạ c vào đdi Lê
Dụ Tông (1705 - 1729). Nhìn vào hình
thứ c chạ m khắ c củ a đôi rồ ng, thì đây là
hai tác phẩ m điêu khắ c kh á đặ c biệ t so
vố i đa phầ n các thề m bậ c chạ m rồ ng mà
chúng ta đư ợ c biế t đế n trong nghệ th u ậ t
chạ m khắ c thòi Lê - T rị nh. Bở i dư ờ ng
như nó đã tu ân th ủ mộ t cách không đầ y
đủ các tiêu chuẩ n chạ m khắ c đư ợ c ấ n
đị nh cho việ c m iêu tả rồ ng như sừ ng nai,
tai thú, trá n lạ c đà, m iệ ng lang, mũi sư
tử , cổ rắ n, vẩ y cá chép, chân cá sấ u, móng
chim ư ng đã r ấ t phổ biế n từ cuố i th ế kỉ
XVII. Rồ ng có dạ ng hình yên ngự a vớ i ba
khúc uố n, đư ợ c chạ m trê n mộ t phiế n đá
dài gầ n 2m. Đ ầ u rồ ng tròn tù, m ũi lón,
miệ ng há rộ ng, như ng m ắ t lạ i không đư ợ c
chạ m lồ i lên. Lố ì chạ m khắ c này khiế n
ngư ờ i ta hình dung ra, nhóm thợ dân
gian chạ m khắ c đôi rồ ng này đã quen vớ i
việ c chạ m khắ c nhũng con chó đá, nên
cho dù họ có thêm bờ m, thêm râu, sừ ng
nai, tai thú, m ũi sư tử cho con vậ t, thì con
vậ t nom vẫ n h ế t sứ c ngây ngô. Tư ơ ng tự
vố i phong cách này, đôi nghê đư ợ c đặ t
phía trong củ a nghi môn cũng chỉ khác
vớ i chó đá bỏ i tính góc cạ nh củ a gư ơ ng
mặ t, khuôn mũi to, hàm lớ n và các trang
trí trên th ân và đuôi xoắ n m à thôi.
Tòa Bái đư ờ ng và T rung đư ờ ng đề n
Gióng đư ợ c dự ng song song đề u có dạ ng
năm gian hai chái, vì kèo bôn hàng chân
cộ t, niên đạ i cuôì th ế kỉ XVII(6). Trư ớ c
đây, chúng đư ợ c dự ng cách n hau mộ t
quãng, m ặ t bằ ng kè đá và tạ o rãn h để
thoát nư ố c giữ a hai tòa nhà. Sau đó, giữ a
chúng đã đư ợ c nôì vớ i n hau bằ ng mộ t hệ
thông ông m áng thoát nư ớ c. Đặ c sắ c nhấ t
củ a hai tòa Bái - T rung đư ờ ng này cố lẽ là
các m ả ng chạ m rồ ng ổ đ ặ t giữ a các xà
thư ợ ng và xà h ạ nố ỉ các bộ vì kèo. Các
m ả ng chạ m rồ ng nàý cũng chỉ tìm thấ y ở
gian giữ a củ a tòa Trung đư òng, còn Bái
TẠ P CHÍ VHDG s ố 1/2011 5 9
đư òng chỉ có nhữ ng trang trí rồ ng đơ n
giả n trên các vì kèo chồ ng rư dng.
Khu chính th ấ t củ a đề n Gióng có
dạ ng m ặ t bằ ng h ìn h chữ công vố i tiề n
đư òng năm gian hai chái, tòa ông muông
mộ t gian và hậ u cung ba gian hai chái
đư ợ c đóng ván đố lụ a toàn bộ . Nó cũng
đư ợ c tuân thủ theo lố ỉ cách dự ng hậ u
cung thò Thánh rấ t phổ biế n ỏ th ế kỉ
XVII, như các hậ u cung củ a chùa Keo
Thái Bình, Keo H ành Thiệ n, chùa Thầ y,
như ng đơ n giả n hơ n. G iữ a các hàng cộ t
quân củ a ba gian tiề n đư ờ ng hậ u cung,
ngư òi ta lắ p nhữ ng bộ cử a bứ c bàn. H ai
gian k ế tiế p, ngư ờ i ta tạ o nên các cử a
chấ n song, phía dư ớ i là các m ả ng chạ m
khắ c tứ linh, m ang đậ m phong cách nghệ
thu ậ t đầ u th ế kỉ XVII. Phía trong h ậ u
cung hệ thố ng vì kèo cũng có dạ ng thứ c
kế t cấ u đơ n giả n dạ ng vì chồ ng rư ờ ng, giá
chiêng cộ t trố n. Điể m đặ c biệ t n hấ t củ a
kiế n trúc hậ u cung này là việ c tạ o ra hai
cử a hậ u và vách gỗ ở hai gian hai bên.
Hai cử a h ậ u này thông sang tòa thờ
Quan Giám sát bằ ng hai hành lang phía
sau củ a chính th ấ t đề n Gióng. H ai cử a
này chỉ đư ợ c mở vào nhữ ng dị p lễ hộ i đăc
biệ t, để tế và lạ m các nghi thứ c đặ c biệ t
trong hậ u cung. H ình thứ c kiế n trúc này
đã tạ o thành h ìn h chữ k hẩ u ngay phía
sau dạ ng thứ c chữ công củ a ngôi đề n và
tạ o ra mộ t sân thiên tỉ nh giữ a hai kiế n
trúc này. Đây cũng là mộ t lố i thứ c hiế m
gặ p trong các dạ ng thứ c kiế n trúc cổ Bắ c
Bộ . Có lẽ nó đư ợ c dự ng lên để phụ c vụ
cho các nghi thứ c tế lễ trong hộ i Gióng
nên ít nhiề u tạ o ra sự khác biệ t. Theo các
cụ ở làng Gióng cho biế t, vào nhữ ng dị p lễ
hộ i, thì không gian này đặ c kín ngư ờ i và
tạ o thàn h m ộ t luồ ng giao thố ng giữ a
trư ổ c và sau củ a khu đề n.
Ngày nay, tạ i chính giữ a h ậ u cung
đề n Gióng vẫ n còn lư u giữ mộ t bụ c gạ ch
xây, để đặ t ngai thò Đứ c P hù Đổ ng Thiên
Vư ơ ng, tư ơ ng tru yề n là dấ u vế t củ a ngôi
miế u cổ ngày xư a, trư ớ c khi vua Lý Thái
Tổ cho mở rộ ng ngôi đề n trở nên bề thế .
Khoả ng sân thiên tỉ n h phía sau tòa nhà
này vẫ n lư u giữ mộ t tấ m bia thờ i Lê Kính
Tông: H iể n linh từ thạ ch bi khắ c năm
Hoằ ng Đị nh 6 (1606) kể về sự tích T hánh
Gióng và việ c trùn g tu ngôi đề n. R ấ t có
thể đây cũng là niên đạ i củ a tòa hậ u cung
đề n Gióng, ở đây ngư ờ i ta còn tìm thấ y
hai con sư tử đá m ang phong cách nghệ
th u ậ t thờ i T rầ n, mặ c dầ u có kích thư ớ c
khá nhỏ , như ng ngư òi ta có thể phỏ ng
đoán đây là chố t bậ u cử a củ a kiế n trúc
đề n xư a. Chúng là nhữ ng di vậ t xác thự c
cho lị ch sử ngôi đề n.
Có thể thấ y rằ ng, bằ ng cách bố cụ c
liên hợ p, cụ m kiế n trúc đề n Gióng như
vừ a đư ợ c trả i, đư ợ c nôi bở i các thàn h
phầ n kiế n trúc liên tiế p, như dạ ng trùn g
thiề m điệ p ố c, như ng cũng lạ i đư ợ c chú ý
đế n các giế ng trờ i đư ợ c tạ o ra giữ a các
thà nh phầ n, kế t hợ p vớ i bên tả , bên hữ u,
phía trư ớ c, phía sau là các khoả ng không
rộ ng lớ n, tòa th ủ y đình, ao m ắ t rồ ng.
Đồ ng thờ i kiế n trúc này cũng lạ i gắ n bó
chặ t chẽ vớ i không gian củ a chùa Kiế n Sơ
phía bên tay trá i củ a đề n, khiế n cho cả nh
quan nơ i đây không chỉ là mộ t chố n linh
thiêng mà còn là nơ i phong cả nh kì thú
chố n ven đô.
Đ iêu khắ c
Khở i nguyên khi đề n Gióng chỉ là mộ t
ngôi m iế u nhỏ thờ thổ thầ n thồ i củ a sư
Cả m Thành dự ng chùa Kiế n Sơ , ngư ồ i ta
chỉ thờ ngai và thò bài vị , chư a có sự xuấ t
hiệ n củ a tư ợ ng Thánh. Việ c làm tư ợ ng
thò h ậ u trong các ngôi đình cũng như đề n
miế u chỉ thự c sự xuấ t hiệ n vào cuố i th ế kỉ
XVII. Đề n Gióng cũng nằ m trong tâm
thứ c chung đó, nên đa ph ầ n các tư ợ ng đặ t