Giải phẩu "Thế giới ảo giác"

Giải phẩu "Thế giới ảo giác"

Các tác phẩm ảo giác nghệ thuật thường có sức mê hoặc ghê gớm.

Chúngtiêu biểu cho một sự chiến thắng của nghệ thuật so với thực tại.

Chúngcũng dối trá như lôgic học vậy.

Tại sao ảo giác lại thu hút sự chú ý của chúng ta? Tại sao nhiều họa sĩlại lao

vào vật lộn với chúng? Những người leo núi thường nói họ trèonúi “vì chúng

có mặt ở đó”. Có lẽ chúng ta tìm ảo giác vì chúng khôngcó mặt ở đó

Tất cả chúng ta đều trầm trồ thán phụctrước bản in thạch tác phẩm Thác nước của

Maurits C. Escher (1961).Thác nước của ông xoay vòng nước trở lại sau khi lái

nước qua bánh xenước. Nếu nó có thể hoạt động, thì đây sẽ là cỗ máy chuyển động

vĩnhcửu tối hậu đang phân phối năng lượng! Nếu chúng ta nhìn gần, chúng tasẽ

thấy là ngài Escher đã lừa dối chúng ta, và bất kì nỗ lực nào nhằmxây dựng cấu

trúc này bằng những viên gạch thợ nề rắn chắn đều sẽ thấtbại.

Những hình vẽ đẳng kích

Người ta có thể sử dụng các hình vẽhai chiều (trên một mặt phẳng) để truyền tải

một ảo giác của một thựctại ba chiều. Thông thường thì trò bịp này sử dụng các vật

thể rắn, cóthật, trong mối quan hệ không gian có thể thu được theo kinh nghiệm

cảmgiác hàng ngày của chúng ta.

Tập quán vẽ phối cảnh cổ điển rất hiệuquả ở việc mô phỏng thực tại như vậy, cho

phép thể hiện “ảnh chụp” củatự nhiên. Sự thể hiện này là không hoàn chỉnh theo

một số ngữ nghĩa. Nókhông cho phép chúng ta nhìn quang cảnh từ những điểm có

lợi khác nhau,hay thả bộ vào trong đó, hay nhìn các vật từ mọi phía. Nó cũng

khôngmang lại cho chúng ta cảm giác chiều sâu lập thể mà một vật thể thật sựsẽ có

do hai mắt chúng ta nằm cách xa nhau. Một bức tranh hoặc một hìnhvẽ phẳng thể

hiện một khung cảnh chỉ từ một điểm cố định, giống như ảnhnhìn bình thường qua

một con mắt.

Một loại ảo giác thoạt trông giống nhưnhững biểu hiện ‘phối cảnh’ thông thường

của các vật hay quang cảnh bachiều, chắc chắn. Nhưng khi khảo sát kĩ, chúng bộc lộ

những mâu thuẫnnội tại như thể quang cảnh ba chiều mà chúng mô tả không thể

tồn tạitrong thực tế. Những hình vẽ này có sức thôi miên đặc biệt đối vớinhững

người trong số chúng ta đã quen với tập quán vẽ miêu tả tự nhiêntrên mặt phẳng

của trang giấy, vải bạt, hoặc trên ảnh chụp.

Nghệ thuật ảo giác đẳng kích được sángtạo từ năm 1934 bởi họa sĩ người Thụy

Điển, Oscar Reutersvärd, với sựsắp xếp không thể có của những viên khối thể hiện

ở trên. Màu sắc trongphiên bản này không phải của Oscar. Mẫu này được sử dụng

rộng rãi, vànó còn xuất hiện trên một con tem bưu chính của Thụy Điển.

Ảo giác Penrose

Một thí dụ đặc biệt của ảo giácReutersvärd thỉnh thoảng được gọi là ảo giác

‘Penrose’ hay ảo giác ‘bathanh’. Dạng đơn giản nhất của nó được minh họa dưới

đây.

Hình vẽ dường như miêu tả ba thanh cótiết diện vuông nối với nhau thành một

tam giác. Nếu bạn lấy tay che đibất kì một góc nào trong hình này, thì ba thanh

dường như được kẹp lạivuông góc với nhau ở hai góc kia – một tình huống hết sức

bình thường.Nhưng giờ nếu bạn từ từ nhìn kĩ vào một góc, thì rõ ràng là có

sự dốitrá gì đó ở đây. Hai thanh nối với nhau ở góc này sẽ không khớp vớinhau

được nếu chúng được nối như thế ở hai góc kia.

Ảo giác Penrose phụ thuộc vào sự ‘phốicảnh sai’, cùng loại dùng trong các hình vẽ

‘đẳng kích’ kĩ thuật. Loạihình vẽ ảo giác này thể hiện một sự nhập nhằng cố hữu

của chiều sâu,cái chúng ta sẽ gọi là ‘sự nhập nhằng chiều sâu đẳng kích’.

Các hình vẽ đẳng kích biểu diễn mọiđường thẳng song song là song song nhau trên

trang giấy phẳng, cho dùchúng bị nghiêng đi so với người quan sát trong khung

cảnh thực. Mộtvật nghiêng ra phía xa người quan sát một góc nào đó trông y hệt

như bịnghiêng về phía người quan sát một góc bằng như vậy. Một tam giác

bịnghiêng có một sự nhập nhằng hai nếp gấp, như minh họa bởi hình vẽ củaMach

(ở trên), cái trông như một quyển sách mở ra với các tranh sáchquay về phía bạn,

hoặc như một quyển sách đóng lại, vứi phần gáy sáchquay về phía bạn. Nó cũng có

xem là hai hình bình hành đối xứng bênnhau và nằm trong một mặt phẳng, nhưng

ít người mô tả nó như vậy.

Hình vẽ Thiery (ở trên) mô tả cùng loại lừa bịp hội họa trên.

Ảo giác cầu thang gác có thể lộn ngượccủa Schroeder là một thí dụ rất ‘thuần khiết’

của sự nhập nhằng chiềusâu đẳng kích. Nó có thể hình dung là một cái cầu thang

mà người ta cóthể bước lên từ phải sang trái, hoặc là mặt đáy của một cái cầu

thang,nhìn từ dưới lên. Mọi cố gắng vẽ lại hình này với các điểm triệt tiêusẽ làm

hỏng mất ảo giác trên.

Ảo giác trên có thể dễ thấy hơn bằngcách thêm vào các nhân vật, như minh họa ở

hình này. (Hình vẽ của JohnC. Holden). Lưu ý: Ảo giác cầu thang có thể gây nguy

hiểm thật sự.

Mẫu thiết kế đơn giản dưới đây trôngnhư ba mặt của một dây gồm các khối lập

phương, nhìn hoặc từ ngoài vào,hoặc từ trong ra. Nếu bạn tập trung nhìn vào hình,

bạn có thể thấychúng như thể đang biến hóa: từ trong ra, từ ngoài vào, từ trong

ra.Nhưng sẽ thật khó đấy, cho dù bạn có cố gắng, xem nó đơn giản là mộthoa văn

gồm các hình bình hành nằm trong một mặt phẳng. Mẫu này cùngloại như mẫu ‘các

khối nhào lộn’ thỉnh thoảng dùng trong chăn bông.

Tô đen một số mặt sẽ làm tăng thêm ảogiác, như thể hiện dưới đây. Các hình bình

hành tô đen ở phía trêntrông hoặc giống như nhìn từ dưới lên, hoặc như từ trên

nhìn xuống. Bạnkhó mà xem chúng đang xen kẽ, một từ dưới lên, một từ trên

xuống, và cứthế, từ trái sang phải. Đa số mọi người không thể. Vì sao chúng

takhông thể làm được như vậy?

Mẫu dưới đâu sử dụng ảo giác ba thanhliên tục trong một kiểu vẽ đẳng kích

nghiêm ngặt. Đây là một trongnhững hoa văn ‘gạch gạch’ của chương trình đồ họa

máy tính AutoCAD. Nócó tên hoa văn gạch gạch ‘Escher’.

Hình vẽ khung sườn đẳng kích của mộtkhối lập phương (hình dưới, bên trái) thể

hiện sự nhập nhằng đẳng kích.Hình này đôi khi được gọi là hình khối Necker. Nếu

chấm đen nằm ngaygiữa một mặt của hình khối, thì mặt đó ở phía trước, hay ở

phía sau?Bạn cũng có thể hình dung cái chấm đó nằm gần góc vuông phía dưới

củamột mặt, nhưng cái mặt đó nằm phía trước hay nằm phía sau? Bạn không cólí

do gì để giả sử rằng cái chấm nằm bên trong ở trong hay thậm chí nằmphía trên

hình khối, nhưng có thể là ở phía sau hoặc ở phía trước củahình khối, vì bạn chẳng

có manh mối nào để xác định kích thước tươngđối của cái chấm đó cả.

Nếu các cạnh của hình khối được cho làrắn chắc, ví dụ như hình khối làm bằng gỗ

2x4 đóng lại với nhau, thì tacó được một hình đầy mâu thuẫn. Nhưng ở đây, chúng

tôi sử dụng sự ghépnối nhập nhằng của các thành phần nằm ngang, cái sẽ được

trình bàytrong phần tiếp theo. Mẫu này được gọi là ‘thùng thưa điên rồ’. Có lẽnó sẽ

đảm đương vai trò khung sườn để xây dựng một bộ khung tàu ảogiác. Việc đóng

các mặt gỗ dán lên trên bộ khung này để hoàn chỉnh cáithùng sẽ là một thách thức

thật sự, nhưng nhớ phải giữ cho ảo giáckhông biến mất đó nhé!

Ảo giác ảnh chụp

Thùng thưa điên rồ có thể chế tạo bằng gỗ. Nhưng hình ảnh thể hiện ởđây là cái gì

đó chế tạo bằng gỗ, cái gì đó nhất định trông giống nhưthùng thưa điên rồ. Nó là

một trò bịp. Một mảnh, dường như đi qua phíasau mảnh kia, thật ra là hai mảnh

với một chỗ gãy, một ở gần, một ở xamảnh bắt ngang hơn. Đây dường như chỉ là

một cái thùng thưa nhìn từ mộtđiểm nhìn đặc biệt. Nếu bạn trông vào vật thật từ

gần điểm này, thì cáinhìn lập thể của bạn sẽ xóa tan trò ma quái ở đây. Nếu bạn lắc

đầu bạnra khỏi điểm nhìn từ đó nó được thiết kế, bạn sẽ thấy trò bịp bợm.Trong

bảo tàng những hình ảnh kiểu này, bạn buộc phải nhìn qua một cáilỗ nhỏ ở trên

tường, chỉ sử dụng một mắt thôi.

Để tạo ra một bức ảnh như thế, người ta phải xử lí khéo léo mẹo giandối. Nếu dùng

một camera bình thường, thì những mảnh gỗ ở xa hơn sẽtrương một góc nhỏ hơn

các mảnh ở gần. Cho nên, những mảnh ở xa hơnphải lớn hơn về mặt cấu tạo, và

những mảnh có một đầu ở gần hơn đầu kiađó phải có kích cỡ thon dần từ đầu này

tới đầu kia.

Có một cách khác làm được trò thủthuật này với những vật nhỏ hơn. Mô hình nhỏ

dưới đây bên trái chế tạotừ gạch plastic Quobo, cao 1 cm. Toàn bộ mô hình cao

hơn 7 cm. Lưu ý làcó sự chênh lệch kích cỡ chỗ những lớp ngang màu vàng ở gần

hơn tiếpxúc với viên gạch màu đỏ ở xa hơn. Nhưng trong hình bên phải, không

cósự chênh lệch kích thước ở đó. Cũng lưu ý là trong hình bên phải, toànbộ các

viên gạch trương một góc như nhau, các cạnh đối diện của đế màuxanh là song

song nhau và toàn bộ các đường song song khác của mô hìnhđều song song nhau

trong hình. Đây là một ảnh chụp đẳng kích.

Bức ảnh bình thường bên trái thể hiệncái ghế ngồi và ngọn đèn phía sau, cũng như

những vật lộn xộn kháctrong một phòng làm việc nhỏ. Nó được chụp với một

camera kĩ thuật sốvới đối tượng chỉ cách ống kính khoảng 30 cm.

Hình bên phải cũng chụp với camera số,và ở khoảng cách vật tương đương. Nhưng

người ta còn sử dụng một hệthống quang chụp gần, gồm một thấu kính lớn đường

kính 13 cm đặt vớitiêu điểm của nó rất gần tiêu điểm riêng của camera. Thấu kính

đặc biệtlớn này không có chất lượng cao (nó được đúc, không mài), nên độ

phângiải của ảnh tệ hơn. Những hệ như vậy gặp phải vấn đề là bụi hay cácvết xước

hoặc những khiếm khuyết khác trên thấu kính có thể thể hiệntrên hình ảnh sau

cùng. Việc sử dụng một thấu kính đơn cũng gây ra biếndạng méo hình “kiểu gối

cắm kim” làm cho những đường thẳng hơi bị congđi.

Các hệ thấu kính chụp gần chất lượngcao được sử dụng trong công nghiệp để kiểm

tra sản phẩm, và trong kínhhiển vi, để tăng chiều sâu của tiêu điểm. Chúng được sử

dụng hạn chếvới việc chụp ảnh những vật nhỏ hơn đường kính của bề mặt phía

trướccủa thấu kính.

Đối với một số vật, người ta có thể“thoát khỏi” loại gian dối này bằng cách sử dụng

một thấu kính chụp xacó độ phóng đại cao và đặt vật rất xa camera.