13
Những loại và giống gia súc nào được nuôi tại địa phương? Sự phân bố theo
vùng của chúng như thế nào? Những người nông dân nghèo nhất nuôi bao nhiêu?
Chuồng trại ra sao? vật nuôi được ăn những thứ gì? Hiện tồn tại các loại dịch bệnh và
nguồn gây bệnh nào và phương pháp phòng chống chúng ra sao? Có thể phòng chống
được không? Tốc độ sinh trưởng và khối lượng xuất chuồng của vật nuôi như thế nào?
Những sản phẩm nào được tiêu thụ tại gia đình và loại nào được đem bán? Khối lượng
sản phẩm sản xuất tính trên một vật nuôi và trên một héc ta là bao nhiêu? Mức thu
nhập thực tế và tiềm năng doanh thu của các loài vật nuôi là bao nhiêu?
* Lâm nghiệp:
Trên thực tế có những xã có rừng, có những xã không có rừng; có xã có khoáng
sản và có xã không có khoáng sản. Những thông tin cần thu thập đối với vùng có rừng
là: Tổng diện tích rừng trong toàn xã (ha). Trong đó:
+ Diện tích rừng trồng.
+ Diện tích rừng tái sinh và rừng khai thác.
+ Diện tích đất chưa sử dụng (đất trống, đồi núi trọc).
+ Diện tích rừng đã khoanh nuôi bảo vệ.
Dựa vào những chỉ tiêu, tiến hành khảo sát điều tra thực tế tại địa bàn để nắm
những thông tin chi tiết phục vụ cho việc đánh giá hiện trạng trong quá trình nghiên
cứu để lập dự án.
1 3.3. Tài nguyên khoáng sản
Cần thu thập một số thông tin tổng quát trên địa bàn xã như có những mỏ gì? tên
tài nguyên khoáng sản đó, trữ lượng, diện tích mỏ là bao nhiêu? hiện tại đã được khai
thác chưa? Tổ chức nhà nước hay cá nhân khai thác quản lý, quy mô khai thác ở mức
độ nào? chủ trương của lãnh đạo xã và lãnh đạo các cấp về vấn đề này ra sao? Sở (r
cần những thông tin như vậy vì những xã có tài nguyên khoáng sản chính là thế mạnh
của địa phương. Dựa vào thế mạnh này có thể xây dựng dự án phù hợp.
2. ĐIỀU TRA VỀ CƠ SỞ HẠ TẦNG
Thu thập thông tin về kết cấu cơ sở hạ tầng là dựa trên thực tế cơ sở hạ tầng ở
cộng đồng, so sánh với chỉ tiêu phát triển hạ tầng nông thôn phù hợp với quy hoạch
sản xuất và bố trí dân cư, trước hết là hệ thông đường giao thông, nước sạch, hệ thống
diện, quy hoạch các trung tâm cụm xã, ưu tiên đầu tư xây dựng các công trình thuỷ lợi,
công trình y tế, giáo dục, dịch vụ thương mại, các cơ sở sản xuất tiểu thủ công nghiệp
và phát triển mạng lưới phát thanh, truyền hình.
Muốn có những dự án đạt được các mục tiêu nêu trên, thì trước hết phải nắm
chắc đặc điểm thực trạng của những công trình hạ tầng cơ sở tại xã mà ta nghiên cứu
để làm cơ sở cho nghiên cứu lập dự án.
Những thông ân cần thu thập là:
2.1. Hệ thống đường giao thông
14
Giao thông có vai trò vô cùng quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển sản xuất
hàng hoá, thúc đẩy giao lưu kinh tế, văn hoá giữa các vùng.
Phương pháp thu thập: Cùng cán bộ phụ trách giao thông và xây dựng của xã đi
quan sát thực tế các tuyến đường xem có thuận lợi và khó khăn gì cho phát triển kinh
tế - xã hội. Với hệ thống đường giao thông đó có thể xây dựng được những dự án
mang tính khả thi hay không? Sau khi đi quan sát xong, hai bên sẽ cùng nhau thảo
luận, phân tích những khó khăn, thuận lợi và những khả năng có thể tận dụng khai
thác.
Ví dụ: qua điều tra, khảo sát hệ thống đường giao thông của xã Tràng Xá (Võ
Nhai) cho thấy: Đã có đường ô tô liên xã rộng 5,5m, dài 18km rải nhựa đi qua xã đến
tận xã Bình Long. Đường đi tới các bản trong xã đều xuất phát từ trục đường nhựa liên
xã nhưng chủ yếu là đường đất. Các tuyến đường đều được hình thành từ nhiều năm
trước đây do lâm trường khai phá mở rộng để vận chuyển lâm sản nên việc đi lại hết
sức khó khăn, nhất là mùa mưa, đặc biệt là đường vào các bản như Chòi Hồng, Tân
Đào, Đông Bo.
Thu thập thông tin về giao thông nhằm hiểu biết mối liên hệ giữa vấn đề này với
sự phát triển kinh tế của vùng dự án. Qua ví dụ này chúng ta thấy giao thông liên
thông các bản còn khó khăn gây ảnh hưởng tới giao lưu hàng hoá, văn hoá và tác động
tới đói nghèo.
2.2. Hệ thống thuỷ lợi
Hệ thống thuỷ lợi có nhiều loại công trình như: Đập dâng, hồ chứa, trạm bơm
hoặc kênh mương tự chảy. Đặc điểm hiện trạng về hệ thống thuỷ lợi có liên quan trực
tiếp đến năng suất cây trồng, diện tích và sản lượng lúa hàng năm của dân cư trong xã,
vì vậy cần được khảo sát điều tra đầy đủ. Những thông tin cần được thu thập là:
- Số đập dâng, trạm bơm, kênh mương, tình trạng và mức độ sử dụng, trữ lượng
nước tưới tiêu diện tích ruộng được tưới là bao nhiêu?
Diện tích trồng trọt sử dụng nước tưới, tiêu tự nhiên (nước tự chảy) mức độ tưới,
tiêu đạt được (ha) chiếm bao nhiêu phần trăm so với toàn bộ?
- Công trình và hệ thống kênh mương qua các trạm bơm (bơm điện hay bơm
dầu), công suất từng trạm, diện tích tưới (tiêu) bao nhiêu cho một vụ và bao nhiêu diện
tích hai vụ, chiếm bao nhiêu phần trăm so với toàn bộ?
- Số diện tích ruộng, vườn, đồi cần tưới mà hiện nay do không có nước phải bỏ
hoang hoặc có cấy, trồng nhưng không được thu hoạch hoặc thu hoạch với năng suất
thấp là bao nhiêu ha, chiếm bao nhiêu phần trăm so với toàn bộ?
Qua khảo sát thực tế đánh giá tổng quát tác dụng, mức độ khai thác của từng
công trình trong hệ thống thuỷ lợi để từ đó giúp cho việc nghiên cứu lập dự án sau này.
2.3. Hệ thống lưới điện
Quan sát xem xã đã có điện lưới chưa. Nếu chưa có điện lưới thì tìm hiểu xem
15
nguyên nhân do đâu chưa có điện lưới? Nếu có điện lưới rồi thì thu thập sâu các thông
tin sau đây:
- Chiều dài tuyến trục chính lưới điện bao nhiêu tim?
- Có trạm biến thế không? Nếu có thì có mấy trạm?
- Chiều dài các tuyến phụ về các thôn bản là bao nhiêu? (ghi cụ thể từng bản,
thôn).
- Chất lượng đường dây thế nào?
- Có bao nhiêu hộ ở mỗi bản đã được dùng điện? chiếm bao nhiêu phần trăm
tổng số hộ, trong đó có bao nhiêu hộ nghèo đã được dùng điện, chiếm bao nhiêu phần
trăm?
- Có bao nhiêu hộ chưa được dùng điện, trong đó có bao nhiêu hộ nghèo? Xác
định nguyên nhân của những hộ chưa có điện.
- Có bao nhiêu hộ dùng điện cho sản xuất kinh doanh ? Chủ yếu kinh doanh loại
hình sản xuất nào? (xay sát, chế biến nông, lâm sản, bơm nước...).
2.4. Chợ xã và nước sạch
2.4.1. Chợ xã
Am hiểu về số lượng, quy mô chợ, số lượng người thường xuyên đến chợ, chợ
họp thường xuyên, hàng ngày hay theo phiên, hiện tại có xã có chợ họp chưa. Cũng
như lìm hiểu xem các dịch vụ, các sản phẩm hàng hoá mua bán chủ yếu là gì.
2.4.2. Về nước sạch (nước sinh hoạt)
Thu thập các thông tin về chương trình nước sạch nông thôn để phục vụ cho việc
lập dự án cần tập trung ở những chỉ tiêu cơ bản sau:
Số hộ dùng nước tự nhiên như sông, suối, ao hồ... chiếm bao nhiêu phần trăm so
với toàn bộ?
Số hộ gia đình dùng giếng đào hoặc giếng khoan, chiếm bao nhiêu phân trăm so
với toàn bộ?
Số hộ gia đình dùng nước sinh hoạt ở bể nước tập trung của thôn bản do chương
trình nhà nước đầu tư - chiếm bao nhiêu phần trăm so với toàn bộ?
Số hộ hiện tại xa nguồn nước sinh hoạt từ 1 khi trở lên mà hàng ngày vẫn đi
gánh, gùi và vận chuyển nước về dùng - chiếm bao nhiêu phần trăm so với toàn bộ?
Đánh giá môi trường nước hiện đang sử dụng ở cộng đồng thông qua các chỉ tiêu
tổng hợp để biết được có bao nhiêu hộ được dùng nước đảm bảo tiêu chuẩn hợp vệ
sinh, còn lại bao nhiêu hộ dùng nước sinh hoạt không đảm bảo tiêu chuẩn hợp vệ sinh.
3. ĐIỀU TRA TÌNH HÌNH KINH TẾ - XÃ HỘI VĂN HOÁ - CHÍNH TRỊ
3.1. Văn hoá chính trị - xã hội
Sự hiểu biết về tình hình văn hoá, chính trị, phong lục tập quán xã hội của địa
phương sẽ giúp chúng ta tìm ra được giải pháp cụ thể phù hợp nhằm giảm bớt ảnh
16
hưởng xấu đến kết quả thực hiện dự án. Những thông tin cần thu thập:
3.1.1. Dân số
- Số lượng dân cư: Tìm hiểu tổng số dân trong cộng đồng (bao nhiêu khẩu và bao
nhiêu hộ?). Thông tin này cho chúng ta biết dự án sẽ liên quan tới bao nhiêu người (ví
dụ: nếu là dụ án xây dựng đường giao thông thì tất cả người dân trong cộng đồng đều
có cơ hội hưởng lợi như nhau và số người hưởng lợi sẽ là tổng số dân cư ở cộng đồng).
- Mật độ dân: Số người trên 1km vuông là bao nhiêu? Thông tin này dựa trên sự
tính toán tổng số dân cư trên tổng diện tích của xã (cộng đồng) và nó cho chúng ta biết
một cách khái quát đây là cộng đồng đông dân hay thưa dân; do vậy diện tích đất canh
tác trung bình trên đầu người nhiều hay ít.
Ví dụ: Mật độ dân cư ở xã Đồng Liên là: 461 người/ km2, điều này chứng tỏ mật
độ dân cư ở đây là đông. Tổng diện tích đất của toàn xã ít nên bình quân diện tích đất
trồng trọt/ đầu người thấp.
- Sự phân bố dân cư: Đó là thông tin về tổng số hộ và tổng số khẩu trong mỗi
một thôn. Thông tin này cho chúng ta biết sự phân bố dân cư đều hay không đều trong
một vùng. Điều đó cho phép chúng la tìm hiểu tiếp nguyên nhân và hậu quả của sự
phân bố không đều giữa các thôn, nếu có (vì sao thôn này đông dân cư, thôn kia thưa
dân cư? Thôn đông dân thì sẽ có hậu quả gì về kinh tế cũng như xã hội) và do vậy có
thể đưa ra các giải pháp ưu tiên và tìm cách khắc phục.
Thôn Đồng Ẻn, xã Tràng Xá là thôn đông dân, mật độ dân cư cao so với nhiều
thôn khác, trong khi ruộng cấy ở thôn này ít và chỉ cấy được một vụ vì thiếu nước, đây
là một trong những thôn nghèo nhất xã và thường được chính quyền xã quan tâm trong
các đợt hỗ trợ gạo cứu đói.
- Tỷ lệ tăng dân số: Thông tin này dựa trên sự tính toán tổng số nhân khẩu trong
xã cộng với số trẻ em mới sinh trong năm và số người chuyển hộ khẩu đến xã trong
năm trừ đi số người chết trong năm và số người chuyển hộ khẩu khỏi xã trong năm rồi
chia ra tổng số nhân khẩu trong xã.
Ví dụ: So sánh số liệu thống kê 3 năm 1997, 1998, 1999, chúng ta thấy chỉ số
tăng dân số ở xã Đồng Liên năm 1997 là 1,005%, năm 1998 là 1,003%, năm 1999 là
0,99% (Trung tâm nghiên cứu giảm nghèo Đại học Thái Nguyên - 1999).
Kết luận: Công tác kế hoạch hoá gia đình ở xã Đồng Liên đạt kết quả tốt, tỷ lệ
tăng dân số ở xã Đồng Liên có xu hướng giảm.
- Tỷ lệ nam nữ: Tìm hiểu tổng số nhân khẩu là nam, tổng số nhân khẩu là nữ,
tổng số lao động nam, tổng số lao động nữ, tỷ lệ này như thế nào? cân đối hay mất cân
đối? Khi tìm hiểu về dân số, có thể chỉ cần sử dụng tài liệu có sẵn (thông tin thứ cấp)
do cán bộ lãnh đạo địa phương cung cấp. Tuy nhiên, cũng có thể kết hợp với phương
pháp phỏng vấn trực tiếp người dân khi chúng ta muốn biết chi tiết hơn về một vấn đề
cụ thể nào đó.
17
Ví dụ: Khi muốn biết tại sao thôn Đồng Ẻn, xã Tràng Xá lại đông dân hơn những
thôn khác, người thu thập thông tin đã hỏi trực tiếp bà con ở thôn và được biết đó là do
thôn này có nhiều bà con miền xuôi lên khai hoang và sinh sống tập trung ở thôn này.
3.1 .2. Dân tộc, tôn giáo và phong tục tập quán
Hiểu được tôn giáo và phong tục tập quán của một cộng đồng là vô cùng quan
trọng để thiết kế một dự án khả thi. Khi khảo sát để làm dự án, chúng ta phải tìm hiểu
phong tục tập quán của họ. Phương pháp tích cực nhất để thu thập thông tin loại này là
thâm nhập vào cộng đồng: Cùng ăn, ở, làm việc và giao tiếp với bà con. Qua quan sát,
hỏi chuyện, chúng ta có thể biết thói quen của bà con trong mọi mặt sinh hoạt đời
thường cũng như trong sản xuất; biết được thái độ ứng xử và những phản ứng của
người dân trong cộng đồng.
Cần đặc biệt lưu ý tới những định kiến, những hủ tục (nếu có) có thể làm cản trở
việc thực hiện dự án, chính sách.
- Dân tộc và tôn giáo: Vấn đề này tuỳ thuộc vào từng cộng đồng. Có những cộng
đồng không có ai theo tôn giáo nào và có những cộng đồng không có ai là dân tộc
thiểu số Nhưng nếu cộng đồng ở địa bàn dự án có dân tộc thiểu số và có người theo
tôn giáo thì chúng ta cần tìm hiểu nhưng nội dung liên quan đến loại thông tia này.
Một số thông tin cần quan tâm như sau:
+ Có bao nhiêu dân tộc ở cộng đồng? Là những dân tộc gì? (ví dụ ở xã Đồng
Liên có 6 dân tộc Kinh, Tày, Hoa, Nùng, Sán dìu, Dao... Nhưng người Kinh chiếm đại
đa số, 848 hộ với 3.920 nhân khẩu; người Hoa có 42 hộ với 158 nhân khẩu; người Tày
có 2 hộ với 10 nhân khẩu; người Nàng có 4 hộ với 17 nhân khẩu; người Sán Dìu có 2
hộ với 6 nhân khẩu).
+ Cơ cấu thành phần các dân tộc như thế nào? (các dân tộc chiếm tỷ lệ bao nhiêu
trong tổng số, mức độ và tầm quan trọng của từng dân tộc ảnh hưởng tới sự phát triển
kinh tế. Ví dụ: Người Mông ở thôn Chòi Hồng, xã Tràng Xá chiếm 90% số dân trong
thôn và hầu hết không nói được tiếng phổ thông. Điều này gây trở ngại cho sự giao
tiếp giữa bà con với người làm dự án, nhất là cán bộ làm công tác kế hoạch hoá gia
đình.
+ Tỷ lệ giới trong các dân tộc (tỷ lệ giới có thể không giống nhau ở các dân tộc
khác nhau), ví dụ ở xã Đồng Liên, người dân tộc Tày ở đây chiếm một tỷ lệ rất nhỏ và
chủ yếu là nữ, họ là ngươi ở địa phương khác đến đây làm dâu.
+ Có những phong tục, tập quán đặc trưng nào của từng dần tộc (ví dụ: người
Mông không làm nhà ở sát cạnh nhau thành chòm xóm như người Tày, người Thái, họ
sống khép kín, ít bộc lộ quan điểm và rất ghét bị nói dối).
+ Người dân ở cộng đồng thuộc tôn giáo nào? Có bao nhiêu người thuộc mỗi tôn
giáo? (ví dụ: có 20% người theo Thiên chúa giáo, 50% theo Phật giáo...)
+ Có nhà thờ, đền, chùa... ở cộng đồng không? Quy mô của nhà thờ, đền, chùa
(những nơi có nhà thờ, đền, chùa to đẹp có thể còn là tiềm năng kinh tế, đem lại thu