HỘI THẢO KHOA HỌC QUẢN TRỊ VÀ KINH DOANH – COMB 2016
108
HỢP TÁC– GIẢI PHÁP NÂNG CẤP CHUỖI GIÁ TRỊ NÔNG SẢN THỰC PHẨM -
TÌNH HUỐNG TẠI CHUỖI CUNG ỨNG RAU AN TOÀN ĐÀ NẴNG
COOPERATION - SOLUTION TO IMPROVE VALUE CHAIN OF AGRICULTURAL FOOD -
THE CASE IN SUPPLY CHAIN OF SAFE VEGETABES IN DA NANG
TS. Lê Thị Minh Hằng
Trường Đại học Kinh tế - Đại học Đà Nẵng
hang.ltm@due.edu.vn
TÓM TẮT
Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã khẳng định vai trò của hợp tác đối với việc cải thiện hiệu quả của chuỗi cung ứng nông
sản thực phẩm. Hợp tác có thể hỗ trợ phát huy hiệu quả, giảm chi phí, dẫn tới cải thiện giá trị gia tăng của một số mắt xích
trong chuỗi. Bài nghiên cứu tập trung vào phân tích chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm, vai trò của hợp tác trong chuỗi
nông sản thực phẩm. Một nghiên cứu thực nghiệm đã được thực hiện để mô tả trạng thái của chuỗi cung ứng RAT tại Đà
Nẵng, các phương pháp phân tích chuỗi giá trị định tính và định lượng cũng được sử dụng để mô tả chi tiết chuỗi giá trị
RAT, nhận diện giá trị gia tăng tại từng mắt xích. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đã đề xuất một số phương án phát triển hợp
tác để hiệu chỉnh cấu trúc chi phí-lợi nhuận trên chuỗi, kích thích các thành viên tích cực tham gia vào phát triển chuỗi RAT.
Từ khóa: Chuỗi cung ứng thực phẩm, chuỗi cung ứng RAT, phân tích chuỗi giá trị, hợp tác, nâng cấp chuỗi RAT
ABSTRACT
Many researches around the world have confirmed the role of cooperation in improving the efficiency of the supply chain of
agricultural products. Cooperation can help promote efficiency, reduce costs, leading to improve the added value of some
links in the chain. The paper focuses on the analysis of the supply chain of agricultural products, the role of cooperation in
the agricultural food chain. An experimental study was performed to describe the state of RAT supply chain in Da Nang, the
method of qualitative and qualitative value chain analysis are also used to describe the details of RAT value chain,
identifying the added value at each link. On that basis, the research proposes a number of options for developing
cooperation to adjust the cost - profit structure in the chain, stimulating members to actively participate in the development of
RAT chain.
Keywords: food supply chain, RAT supply chain, value chain analysis, cooperation, improve RAT
1. Giới thiệu
Với đặc trưng nhỏ và siêu nhỏ của đại bộ phận doanh nghiệp Việt Nam, giải pháp nào để các
doanh nghiệp có thể cạnh tranh với những tập đoàn nước ngoài, để có thể sống sót trong nền kinh tế
toàn cầu như hiện nay ? Hợp tác với những doanh nghiệp khác, trở thành một mắt xích trong chuỗi
cung ứng toàn cầu đang là giải pháp hữu hiệu giúp các doanh nghiệp Việt Nam hội nhập sâu rộng vào
nền kinh tế thế giới.
Từ những năm 90s, hợp tác đã trở thành chủ đề nóng mà nhiều tập đoàn quan tâm (Simchi-Levi,
1999). Hợp tác thúc đẩy thành viên trên chuỗi chia sẻ thông tin và nguồn lực để cùng nhau dự báo,
hoạch định và thực thi hoạt động kinh doanh (Ramanathan, 2010). Nhiều công trình nghiên cứu trên
thế giới đã chứng minh hiệu quả của hợp tác trên chuỗi trong việc giảm chi phí, tăng lợi nhận, tăng độ
chính xác của dự báo và hoạch định, giảm chi phí tồn kho… (Gavirneni, 1999 ; Aviv, 2007). Nyaga
(2010) còn cho rằng việc hợp tác, chia sẻ thông tin giữa các đối tác còn có tác dụng cải thiện cam kết
và niềm tin của khách hàng.
Trong chuỗi cung ứng nông sản nói chung và chuỗi cung ứng thực phẩm nói riêng, hợp tác đóng
một vai trò quan trọng trong việc duy trì một chuỗi cung ứng hiệu quả. Với đặc trưng nhỏ lẻ, phân tán
của sản xuất nông nghiệp, hệ thống sản xuất nông nghiệp truyền thông đang không đáp ứng được
những đòi hỏi của một thị trường tiêu thụ hiện đại (Hu, Chen, Song; 2008). Trước thực trạng này,
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
109
chúng tôi đã tiến hành phân tích chuỗi giá trị của chuỗi cung ứng rau an toàn RAT tại Đà Nẵng, dựa
trên cấu trúc chi phí-giá trị gia tăng của các mắt xích để đề xuất phương án hợp tác, nâng cấp chuỗi giá
trị, góp phần phát triển bền vững chuỗi giá trị RAT.
2. Cơ sở lý luận
2.1. Chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm
Về bản chất chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm cũng chứa đựng các đặc trưng cơ bản của một
chuỗi cung ứng, đó là tập hợp « các bộ phận liên quan trực tiếp hay gián tiếp tới việc đáp ứng nhu cầu
của khách hàng” (Chopra; 2011). Tuy nhiên, do sản phẩm nông nghiệp thường có tuổi thọ ngắn; sự
khác biệt giữa các sản phẩm cao; hệ thống sản xuất mang tính mùa vụ không ổn định; chất lượng và
sản lượng của các hệ thống sản xuất không đồng nhất; quá trình vận chuyển, bảo quản, quản lý chất
lượng mang những đặc trưng riêng đặc thù; và khả năng truy xuất nguồn gốc khó khăn (Van der Vorst,
2006) nên chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm có thêm một số đặc trưng khác biệt. Chuỗi cung ứng
nông sản thực phẩm chứa đựng toàn bộ các công đoạn để đưa thực phẩm từ trang trại tới bàn ăn như:
sản xuất, kiểm tra chất lượng, đóng gói, tồn kho, vận tải, phân phối và marketing (Iakovou, Vlachos,
Achillas, & Anastasiadis, 2012). Những công đoạn này được hỗ trợ bởi hoạt động logistic, tài chính,
các dịch vụ hỗ trợ. Một chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm có 5 dòng chảy: dòng vật chất, dòng tài
chính, dòng thông tin, dòng sản xuất và dòng năng lượng (Tsolakis, Keramydas, Toka, Aidonis, &
Iakovou, 2014) nhiều hơn so với ba dòng chảy vật chất, thông tin và vốn trong chuỗi thông thường.
Ngoài 5 thành phần cơ bản của một chuỗi cung ứng thông thường (nhà cung cấp, nhà sản xuất,
nhà phân phối, nhà bán lẻ và khách hàng) thì trên chuỗi nông sản thực phẩm xuất hiện sự tham gia của
các tổ chức nghiên cứu, tổ chức công nghiệp, nông dân/trang trại sản xuất, hợp tác xã nông nghiệp,
các thương lái, nhà sản xuất/chế biến, nhà vận tải, nhà xuất nhập khẩu, nhà bán sỉ, bán lẻ và khách
hàng (Jaffee, Siegel, & Andrews, 2010; Matopoulos,Vlachopoulou, Manthou, & Manos, 2007; Van
der Vorst, 2006). Trong đó, đáng chú ý là sự kết hợp giữa công-nông nghiệp trong chuỗi thực phẩm
với sự gia tăng ngày càng nhiều của khu vực tư nhân (Bachev, 2012).
2.2. Quản lý chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm an toàn
Một trong những trọng tâm của quản trị chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm hiện nay là vấn đề
chất lượng, vệ sinh an toàn của sản phẩm đầu ra. Do những đặc trưng riêng biệt của nông sản thực
phẩm, việc quản lý chất lượng trên chuỗi, từ trang trại tới bàn ăn gặp nhiều khó khăn. Đây cũng là rào
cản lớn nhất đối với nông sản thực phẩm Việt Nam trong việc cạnh tranh trên thị trường nội địa cũng
như việc thâm nhập vào thị trường quốc tế.
Để có thể nâng cao chất lượng nông sản thực phẩm, cần phải gia tăng các biện pháp quản lý hiện
đại nhằm nâng cao năng lực và hiệu quả của chuỗi dựa trên cơ sở chuẩn hóa toàn bộ quy trình, thủ tục
làm việc trong toàn bộ chuỗi, từ khâu sản xuất đến khâu tiêu thụ, đặc biệt là quy trình lựa chọn nhà
cung ứng. Bên cạnh đó, cần xây dựng hệ thống giám sát chặt chẽ, khuyến khích người dân và doanh
nghiệp tham gia chuỗi và thực hiện theo quy chuẩn. Hiện nay, nhìn chung việc quản lý chất lượng
chuỗi cung nông sản thực phẩm được thực hiện theo hai trường phái. Thứ nhất là quản lý chất lượng
theo các bộ tiêu chuẩn, chẳng hạn như ISO 22000, HACCP, VietGap, GlobalGAP. Thứ hai, là sử
dụng biện pháp truy xuất nguồn gốc. Hệ thống này cho phép cung cấp thông tin về phía trước và phía
sau.
Dòng thông tin là một vấn đề quan trọng, mấu chốt trong quản lý chuỗi cung ứng thực phẩm.
Thông tin giúp nhà quản lý, người dân hay các thành phần khác trong xã hội khi tham gia vào chuỗi
HỘI THẢO KHOA HỌC QUẢN TRỊ VÀ KINH DOANH – COMB 2016
110
cung ứng an toàn thực phẩm có thể truy xuất dữ liệu, kiểm tra, giám sát theo thời gian thực (real time-
giám sát dữ liệu đúng lúc nó xảy ra) từ khâu chọn giống, nuôi trồng, thu hoạch, sản xuất, xử lý, lưu trữ,
phân phối, cho đến khâu tiêu thụ sản phẩm hay gọi là từ trang tại đến bàn ăn. Đồng thời, các giải pháp
CNTT đem lại những triển vọng khả quan cho việc giải quyết những thách thức về truy xuất nguồn
gốc và giám sát VSATTP.
Dòng thông tin giúp thiết lập một kênh hợp tác làm việc mới giữa các nhà sản xuất thực phẩm,
vận tải và các công ty bán lẻ, bệnh viện, trường học, cơ quan quản lý nhà nước... mà trước đây chưa
từng có để đảm bảo phân phối hiệu quả và an toàn thực phẩm. Chẳng hạn, các công ty sử dụng thiết bị
kiểm tra được kết nối với nhau để có thể xác định được chất lượng thực phẩm ngay khi nó rời nhà máy
hoặc kho. Sau đó các nhà quản lý đội xe có thể tận dụng hệ thống CNTT để kiểm soát nhiệt độ của
thực phẩm trong buồng lạnh của xe tải trong quá trình vận chuyển bởi các cảm biến nhiệt độ. Bất kỳ sự
thay đổi nhiệt độ có thể đưa ra những cảnh báo và tự động điều chỉnh độ lạnh của xe tải. Cuối cùng,
khách hàng nhận được thực phẩm an toàn đúng thời gian và không gặp bất kỳ vấn đề nào khác.
2.3. Hợp tác trong chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm
Rất nhiều nghiên cứu trên thế giới đã tập trung nghiên cứu, phân tích để thấy rõ lợi ích cũng như
tính tất yếu của việc hợp tác giữa các mắt xích trong chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm. Tại Brazil,
quốc gia xuất khẩu cà phê hàng đầu thế giới, sự lỏng lẻo trong hợp tác giữa các nông hộ đã làm cho họ
không bảo đảm được chất lượng của cà phê. Kết quả là nông dân buộc phải giảm giá để cạnh tranh với
nhau trên thị trường (Cafaggi, et al. 2012). Mới đây, Schuster và Maertens (2013) đã tiến hành phân
tích định lượng chuyên sâu và đã khám phá ra rằng mối quan tâm của hộ nông dân và doanh nghiệp là
khác nhau. Trong khi người nông dân mới chỉ quan tâm đến chất lượng, vệ sinh an toàn của sản phẩm
thì các doanh nghiệp đã tập trung nỗ lực của mình vào các vấn đề như đạo đức và môi trường. Sự bất
đồng này ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự hợp tác giữa họ.
Nghiên cứu của Bacon et al. (2014) cho thấy, tại miền Bắc Nicaragua, do thiếu liên kết giữa
nông hộ và thị trường, cà phê sau khi thu hoạch của nông dân không được bán với giá hợp lý. Tại đây,
những tổ chức nông dân địa phương đã được hình thành để thiết lập mối quan hệ hợp tác giữa nông
dân và những thành phần khác tham gia vào thị trường (Bacon et al., 2014).
Nhìn chung, nhiều nghiên cứu trên thế giới đã cho thấy đại bộ phận nông dân nói chung đang sản
xuất nhỏ lẻ, tự phát. Vì năng lực có hạn, nên họ gặp nhiều khó khăn về vốn cũng như các nguồn lực
phục vụ cho sản xuất, và đặc biệt, họ gặp khó khăn trong việc bảo đảm chất lượng, trong việc tuân thủ
các tiêu chuẩn về nông sản do thị trường yêu cầu. Các nghiên cứu cũng cho rằng sự tham gia của nông
dân vào các chuỗi cung ứng còn hạn chế. Mối quan hệ liên kết giữa sự không chuyên nghiệp của nông
dân với chuỗi cung ứng chuyên nghiệp còn yếu ớt (Oxfam, 2010). Thiếu sự tham gia của các trung
gian trong việc kết nỗi giữa sản lượng sản xuất nhỏ của nông dân với các đơn hàng xuất khẩu quy mô
lớn, yêu cầu chất lượng cao của doanh nghiệp. Để giải quyết vấn đề này, không có biện pháp nào khác
là phải tạo dựng và đầu tư vào quan hệ đối tác giữa các nông hộ và doanh nghiệp. Điều này có thể tạo
ra một chuỗi cung ứng bền vững, đem lại danh tiếng, thương hiệu cho doanh nghiệp, đồng thời xóa đói
giảm nghèo, nâng cao năng suất, phát triển cơ sở hạ tầng và sự thịnh vượng chung của xã hội (Oxfam,
2010).
Nhìn chung, nhiều quốc gia đã nhận thấy sự yếu kém của chuỗi cung ứng nông sản liên quan
nhiều tới việc thiếu hợp tác giữa nông hộ và các thành phần khác trên chuỗi. Và kết quả của sự thiếu
hợp tác này đã làm giảm giá trị, hiệu quả kinh doanh của các chuỗi nông sản thực phẩm. Với đòi hỏi
ngày càng khắt khe của thị trường thế giới, các chuỗi cung ứng nông sản thực phẩm phải được cải tiến,
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
111
nâng cao khả năng ứng dụng các hệ thống quản lý chất lượng hiện đại, khả năng truy xuất nguồn gốc
đáp ứng đòi hỏi của khách hàng.
3. Tổng quan về chuỗi rau an toàn Đà Nẵng
3.1. Thực trạng về sản xuất rau tại Đà Nẵng
Đà Nẵng một thành phố trực thuộc trung ương với ngành kinh tế chủ lực là công nghiệp, dịch vụ,
hoạt động sản xuất nông nghiệp của thành phố khá khiêm tốn, tập trung chủ yếu tại Hòa Vang và một
phần nhỏ tại Phường Hòa Hải và Phường Hòa Quý thuộc Quận Ngũ Hành Sơn. Theo báo cáo của Sở
NN&PTNT, thành phố có 1650 ha sản xuất rau với sản lượng 25.000 tấn/năm3. Đặc biệt, Thành phố đã
đầu tư gần 90 tỷ (dự án Qseap) để hình thành các vùng sản xuất rau an toàn tại Cẩm Nê (13,7 ha), Yến
Nê (2ha)- Hòa Tiến Túy Loan Tây- Hòa Phong (20ha); Thạch Nham Tây- Hòa Nhơn (9ha); Phú Sơn 2,
3 (13ha), Phú Sơn Nam (17,5ha) và cánh đồng 19/8– Hòa Khương, trong đó có 13ha đạt chuẩn
VietGAP. Tuy nhiên, cho tới nay số diện tích thực hiện sản xuất chỉ đạt khoảng 30ha4 với 2205 hộ dân,
chiếm 27% so với kế hoạch là 794 hộ.
Nhìn chung sản xuất nông nghiệp tại Đà Nẵng tồn tại dưới 3 hình thức: tổ chức sản xuất cá nhân
hộ gia đình truyền thống, HTX và doanh nghiệp sản xuất nông nghiệp. Trong đó, đại bộ phận là các cá
nhân hộ gia đình sản xuất nhỏ lẻ, với diện tích bình quân 2 sào/hộ. Việc sản xuất tự phát, chủng loại,
sản lượng thay đổi thất thường và không có kênh phân phối ổn định. Tại các vùng RAT được thành
phố quy hoạch, đặc biệt là những vùng có chứng chỉ VietGAP, có tồn tại một số HTX nông nghiệp.
Tuy nhiên, các HTX vẫn chủ yếu hoạt động theo cơ chế cũ. Cho tới nay, chưa HTX nào có thể bảo
đảm việc cung ứng vật tư nông nghiệp đầu vào cũng như bao tiêu sản phẩm đầu ra cho xã viên. Vì vậy,
mặc dù đã có 13ha được cấp chứng chỉ VietGAP nhưng đa số sản phẩm vẫn được bán tại chợ, trộn
chung với các sản phẩm rau thông thường khác.
Bên cạnh hộ sản xuất nhỏ lẻ và HTX nông nghiệp, ở Đà Nẵng đã có hai doanh nghiệp sản xuất
RAT với diện tích mỗi doanh nghiệp khoảng 3ha. So với hộ sản xuất nhỏ lẻ và HTX, doanh nghiệp
đang chứa đựng nhiều ưu thế trong việc triển khai các biện pháp khoa học kĩ thuật tiên tiến, hỗ trợ sản
xuất RAT cũng như thực hiện truy xuất nguồn gốc. Tuy nhiên, cho tới hiện tại hoạt động của các
doanh nghiệp đang rất khó khăn do chi phí sản xuất lớn, đầu ra của họ chưa tiếp cận được với thị
trường, tỷ trọng lớn sản phẩm đầu ra mặc dù được sản xuất an toàn vẫn phải bán tại chợ đầu mối với
giá bằng rau thông thường.
3.2. Thực trạng hoạt động phân phối rau tại Đà Nẵng
Theo báo cáo của Sở NN&PTNT6, mỗi ngày thành phố tiêu thụ khoảng 178 tấn rau tươi các loại
trong đó lượng rau do thành phố tự sản xuất chiếm từ 5-8%, còn lại là nhập từ ngoại tỉnh. Lượng rau
nhập từ ngoại Tỉnh tập trung chính tại chợ đầu mối Hòa Cường sau đó cung cấp đến các điểm bán lẻ.
Trong khi đó lượng rau sản xuất tại Đà Nẵng và một phần của Quảng Nam (như Hội An) thì chỉ tập
trung một lượng nhỏ tại chợ đầu mối, phần còn lại được vận chuyển thẳng đến các chợ lẻ (sơ đồ 1).
3 Báo cáo sơ kết tình hình thực hiện nhiệu vụ 6 tháng đầu năm 2016, Sở NN&PTNT ĐN
4 Báo cáo Tình hình thực hiện nhiệm vụ phát triển KT-XH, QP-AN của Hòa Vang
5 Báo cáo của Sở NN&PTNT trong cuộc gọp về VSATTP ngày 18.05.2016
6 Báo cáo tại hội nghị VSATTP ngày 18.05.2016
HỘI THẢO KHOA HỌC QUẢN TRỊ VÀ KINH DOANH – COMB 2016
112
Sơ đồ 1: Chuỗi cung ứng rau tại Đà Nẵng
Nhìn chung, hình thức phân phối rau tươi tại Đà Nẵng đa dạng từ truyền thống tới hiện đại, từ
kênh trực tiếp tới gián tiếp thông qua nhiều trung gian, trong đó hình thành một số điểm phân phối
hiện đại với các sản phẫm đã qua sơ chế, được bao gói với xuất xứ rõ ràng. Tuy nhiên, chưa một hệ
thống phân phối nào khẳng định được thế mạnh trong việc cung ứng RAT. Hệ thống phân phối hiện
đại, với ưu điểm về sự rõ ràng trong sản phẩm và truy xuất nguồn gốc thì lại gặp vấn đề về chi phí tăng
cao, sản lượng bán nhỏ dẫn tới tồn kho dài ngày, làm giảm giá trị của RAT. Hệ thống phân phối truyền
thống ngược lại, có thể giảm chi phí bán hàng nhưng lại chưa xử lý được vấn đề phân biệt giữa RAT
và rau thông thường, điều này làm cho việc xây dựng lòng tin đối với người tiêu dùng trở nên khó
khăn.
Với thực trạng này, chúng tôi sẽ tiến hành phân tích chuỗi giá trị, tìm kiếm các giải pháp để hiệu
chỉnh chi phí, nâng cấp chuỗi giá trị, góp phần phát triển bền vững chuỗi RAT trên thị trường Đà
Nẵng.
4. Phân tích chuỗi giá trị rau an toàn
4.1. Phân tích chuỗi giá trị
Mục đích của việc phân tích chuỗi giá trị là để xác định giá trị gia tăng trong từng mắt xích của
một chuỗi cung ứng. Việc xác định giá trị gia tăng này đóng vai trò quan trọng trong việc thiết kế
chuỗi cung ứng. Các mối quan hệ hợp tác giữa các thành viên trong chuỗi chỉ tồn tại và phát triển khi
các mối quan hệ đó có tạo giá trị gia tăng. Và chính nhờ bản chất “giá trị” này mà các thành viên trên
chuỗi tự động duy trì sự hợp tác, tự động thực thi đúng vai trò của mình, mà có thể không cần sự giám
sát của người khác. Giá trị gia tăng có thể được tính theo nhiều phương pháp khác nhau, từ phương
pháp định tính tới định lượng.
Taylor (2005) đã đề xuất việc sử dụng phương pháp sơ đồ hóa để mô tả toàn bộ nhiệm vụ chi tiết
của từng thành phần. Phương pháp này cho ta thấy chi tiết sự phân công chức năng, nhiệm vụ, quyền
hạn của từng thành viên trên chuỗi. Dzanja, Kapondamgaga, & Tchale (2013) thì lại đã đề xuất