Khai thác tri thức bản địa để phát triển du lịch sinh thái cộng đồng ở xã Thạnh Phong (huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre)

PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> KHAI THÁC TRI THỨC BẢN ĐỊA ĐỂ PHÁT TRIỂN<br /> DU LỊCH SINH THÁI CỘNG ĐỒNG Ở XÃ THẠNH PHONG<br /> (HUYỆN THẠNH PHÚ, TỈNH BẾN TRE)<br /> Nguyễn Thanh Lợi<br /> <br /> <br /> 1. Mở đầu.<br /> Tri thức bản địa (Indigenous Knowledge) hay tri thức địa phương<br /> (Local Knowledge) ngày nay được sử dụng ở nhiều lĩnh vực như biến đổi khí<br /> hậu, đa dạng sinh học, kinh tế nông thôn, kiến trúc bản địa. Nó có vai trò quan<br /> trọng trong việc phát triển nông thôn, là nguồn lực văn hóa, góp phần vào việc<br /> xóa đói, giảm nghèo, bảo đảm sự phát triển bền vững ở các quốc gia đang phát<br /> triển.<br /> Tri thức bản địa có thể được hiểu là: “Tri thức bản địa được sáng tạo<br /> bởi cộng đồng địa phương trong quá trình tương tác trực tiếp với tự nhiên và xã<br /> hội. Kết quả của sự sáng tạo này là hệ thống kinh nghiệm phục vụ cho mục tiêu<br /> sinh tồn có khả năng thích ứng cao với văn hóa, môi trường địa phương. Hệ<br /> thống tri thức bản địa đó được trao truyền dưới nhiều hình thức và luôn được<br /> hoàn thiện, bồi đắp bởi những tri thức mới rút ra từ quá trình thực nghiệm và<br /> tiếp biến với hệ thống tri thức hàn lâm” 1.<br /> Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng giúp cho du khách, người dân địa<br /> phương thấu hiểu, tận hưởng và bảo vệ môi trường thiên nhiên và di sản văn<br /> hóa tồn tại chung quanh cộng đồng, đồng thời tạo ra lợi ích kinh tế cho người<br /> dân địa phương.<br /> Theo Công báo Quebec về du lịch sinh thái (2002), để phân biệt loại<br /> hình này với các khái niệm rộng hơn của du lịch bền vững, du lịch sinh thái bao<br /> gồm các yếu tố sau:<br /> -Đóng góp tích cực vào việc bảo tồn các di sản thiên nhiên và văn hóa.<br /> -Cộng đồng địa phương và bản địa tham gia trong phát triển, lập kế<br /> <br /> <br /> <br /> Trường Cao đẳng Sư phạm TW TP.HCM<br /> 1<br /> Nguyễn Văn Thắng (2017), “Tri thức bản địa trong phát triển bền vững nông thôn Việt Nam<br /> hiện nay”, Tạp chí Văn hóa dân gian, số 6, tr.31.<br /> <br /> <br /> 431<br /> hoạch và hoạt động, đóng góp vào đời sống của họ.<br /> -Diễn giải các di sản thiên nhiên và văn hóa của các điểm cho du khách.<br /> -Hỗ trợ tốt hơn cho khách du lịch cá nhân, cũng như các tour du lịch<br /> được tổ chức cho các nhóm khách nhỏ.<br /> Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng (CBET) tuân theo nguyên tắc và<br /> nhấn mạnh hơn nữa về mặt xã hội. Quỹ bảo vệ động vật hoang dã thế giới<br /> (WWF) xác định du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng là "Hình thức du lịch sinh<br /> thái nơi cộng đồng địa phương có sự kiểm soát chặt chẽ, tham gia, vào phát<br /> triển và quản lý, và phần lớn nguồn thu lợi còn lại trong cộng đồng".<br /> Các hoạt động phổ biến của hoạt động du lịch sinh thái dựa vào cộng<br /> đồng như sau:<br /> -Có sự tham gia của cộng đồng trong việc lập kế hoạch du lịch, thường<br /> xuyên ra quyết định, phát triển và hoạt động.<br /> -Quyền sở hữu và trách nhiệm của cộng đồng đối với các sản phẩm du<br /> lịch và các hoạt động.<br /> -Tạo quyền cho cộng đồng địa phương.<br /> -Quy mô nhỏ, tốc độ chậm<br /> -Xây dựng kỹ năng, kiến thức và sự tự tin của người dân địa phương.<br /> -Sự công bằng trong xã hội, tính toàn vẹn văn hóa, môi trường bền<br /> vững.<br /> -Đời sống sung túc của người dân cộng đồng và xóa đói giảm nghèo.<br /> Loại hình du lịch này nhằm tăng cường tính ổn định của môi trường, xã<br /> hội, văn hóa thông qua việc tạo quyền cho cộng đồng địa phương để họ quản lý<br /> nguồn tài nguyên của chính mình và để tham họ tham gia trong việc xây dựng<br /> và thực hiện các kế hoạch hợp lý 1.<br /> <br /> <br /> 2. Vài nét về xã Thạnh Phong.<br /> Thạnh Phong là xã ven biển thuộc huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre. Phía<br /> bắc giáp xã Thạnh Hải, phía nam giáp sông Cổ Chiên, phía đông giáp biển<br /> Đông, phía tây giáp xã Giao Thạnh; gồm 6 ấp: Đại Thôn, Thạnh Phước, Thạnh<br /> <br /> <br /> 1<br /> http://bidouptour.com/vi/du-lich-sinh-thai/92-cbet.html, truy cập ngày 5/5/2016.<br /> <br /> <br /> <br /> 432<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> An, Thạnh Hòa, Thạnh Lộc và Thạnh Lợi.<br /> Diện tích tự nhiên của xã là 6.411 ha, trong đó có 2.858 ha đất sản xuất,<br /> 921 ha rừng và 17 km bờ biển. Thạnh Phong nằm giữa hai con sông Cổ Chiên<br /> và Hàm Luông, mỗi năm bồi dần ra biển Đông khoảng 200m. Xã có địa hình<br /> vùng thấp với độ cao 1,8 - 2m, phần lớn đất đai ngập úng mỗi khi mưa lớn và<br /> triều cường, một trong những xã chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của tình trạng<br /> biến đổi khí hậu tại Bến Tre.<br /> Thạnh Phong là xã nghèo nhất của huyện Thạnh Phú, tỉ lệ hộ nghèo<br /> tương đối cao 27,9% (664 hộ nghèo / 2380 hộ), số hộ không có đất sản xuất<br /> khoảng 10%, xã đặc biệt khó khăn vùng bãi ngang ven biển và hải đảo. Sinh kế<br /> của cộng đồng còn rất nhiều khó khăn, hơn 50% thanh niên lên thành phố kiếm<br /> sống, còn lại đa số là phụ nữ, người già và trẻ em. Nguồn sống chủ yếu dựa vào<br /> làm thuê và khai thác các tài nguyên sẵn có đang ngày càng cạn kiệt, thiên tai<br /> triền miên dẫn đến tình trạng nghèo nàn.<br /> Diện tích rừng phòng hộ trên địa bàn xã khá lớn với những cánh rừng<br /> đước, chà là, sú vẹt, dừa nước bạt ngàn với nhiều loài động vật hoang dã (chim,<br /> cò, sóc..) và các giống loài thủy sinh (sâm đất, nghêu, cua, sò huyết, tôm sú,<br /> tôm thẻ, cá chẽm, cá ngâu…). Những cánh rừng nguyên sinh của Thạnh Phong<br /> này đang từng ngày bị tàn phá bởi chính bàn tay của cộng đồng địa phương để<br /> phục vụ cho mưu sinh 1.<br /> Về văn hóa, xã Thạnh Phong có 1 đình thần, 1 dinh, 5 miễu thờ Bà Chúa<br /> Xứ, 1 lăng Ông. Tôn giáo có đạo Cao Đài, đạo Thiên Chúa với gần 700 tín đồ<br /> (Cao Đài 350, Thiên Chúa 400). Phong tục tập quán văn hóa đặc trưng: thờ<br /> cúng tổ tiên ông bà, những vị có công khai khẩn đất hoang, lập lăng, lập ấp,<br /> anh hủng liệt sĩ bảo vệ non sông đất nước, tổ chức ma chay, cưới hỏi theo<br /> phong cách của người Nam Bộ. Sống tập trung từng cụm dân cư, đoàn kết giúp<br /> nhau để sản xuất và chống lại thiên tai. Thạnh Phong có khu di tích đường Hồ<br /> Chí Minh trên biển, đầu cầu tiếp nhận vũ khí Bắc Nam, di tích thảm sát Khâu<br /> Băng 2.<br /> <br /> <br /> 1<br /> Tóm tắt đánh giá dự án xây dựng du lịch sinh thái cộng đồng Thạnh Phong<br /> http://facodvn.net/bvct/trung-tam-facod-dong-quan-ly/120/tom-tat-danh-gia-du-an-xay-dung-du-lich-<br /> sinh-thai-cong-dong-thanh-phong.html , tr.3-5.<br /> 2<br /> Nhiều tác giả (2016), Du lịch biển góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục và phát triển kinh<br /> tế - xã hội huyện Thạnh Phú, Kỉ yếu hội thảo, Trường Cao đẳng Sư phạm Bến Tre, tr.70.<br /> <br /> <br /> 433<br />  3. Mô hình du lịch sinh thái cộng đồng xã Thạnh Phong.<br /> Năm 2013, thông qua sự tài trợ của Chương trình Rừng ngập mặn cho<br /> tương lai (MFF) thuộc Quỹ bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN), FACOD đã hỗ<br /> trợ xây dựng “Mô hình du lịch sinh thái cộng đồng của xã Thạnh Phong”. Sau<br /> gần 18 tháng, đến tháng 5/2015 dự án đã kết thúc và HTX Du lịch sin h thái<br /> cộng đồng Thạnh Phong tự vận hành hoạt động du lịch sinh thái của mình<br /> thông qua ban điều hành và 4 tổ chuyên trách.<br /> Tham gia tour du lịch này, du khách có thể thăm vườn xoài, dưa hấu, củ<br /> sắn tùy theo mùa vụ, cùng tham gia sản xuất với người dân địa phương; bơi<br /> xuồng du ngoạn quanh khu vực rừng với cảnh quan sinh thái gần như nguyên<br /> vẹn của rừng ngập mặn ven biển, giăng lưới bắt cá, đặt bẫy cua, cá thòi lòi, bắt<br /> sò huyết… tự tay chế biến món ăn từ sản phẩm thu bắt được như món sò huyết<br /> nướng mọi, món cá đối nướng vĩ cuốn bánh tráng rau sống chắm nước mắm me<br /> hoặc mắm tép trộn đu đủ, rượu chuối hột; thưởng thức những đặc sản nổi tiếng<br /> như: nghêu Bến Tre, dưa hấu Cồn Dài, xoài tứ quý, củ sắn Thạnh Phong, cua<br /> biển Thạnh Phú.<br /> Du khách đi ghe xuyên qua rừng ngập mặn, ra cửa sông Cổ Chiên, rẽ<br /> qua sân nghêu Biên phòng và chạy về hướng rừng dương nằm bên bờ biển<br /> Thạnh Phong, chụp ảnh, tham quan phong cảnh, hạ trại. Trong tour tham quan<br /> được thưởng thức tiếng đờn và vài câu vọng cổ hát về Thạnh Phong hôm nay<br /> của đội đơn ca tài tử của HTX Du lịch sinh thái cộng đồng Thạnh Phong.<br /> Nhìn chung, mô hình du lịch sinh thái cộng đồng này đã mở ra triển<br /> vọng về loại hình du lịch sinh thái rừng ngập mặn còn khá mới mẻ ở nước ta<br /> của một địa phương vừa có sông lại giáp biển. Nó đáp ứng phần nào nhu cầu<br /> trải nghiệm của du khách về với những vùng đất còn nguyên sơ và góp phần cải<br /> thiện sinh kế cho người dân địa phương qua mô hình “đồng quản lý” của du<br /> lịch cộng đồng. Nhưng bên cạnh đó, những điều kiện để tổ chức thực hiện mô<br /> hình này còn không ít những khó khăn: cơ sở hạ tầng còn nghèo nàn, đường sá<br /> giao thông còn khó khăn, chưa có cơ sở lưu trú, sản phẩm du lịch còn đơn điệu,<br /> thiếu sự hấp dẫn, huấn luyện du lịch cho người dân địa phương còn hạn chế,<br /> chưa kết nối được các điểm, tuyến du lịch trong và ngoài tỉnh...<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 434<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 4. Tri thức bản địa với du lịch sinh thái cộng đồng ở xã Thạnh<br /> Phong.<br /> Văn hóa dân gian ứng dụng là một lĩnh vực của văn hóa dân gian, vận<br /> dụng các kiến thức và phương pháp nghiên cứu của văn hóa dân gian để giải<br /> quyết các vấn đề thực tiễn trong cuộc sống đương đại. Văn hóa dân gian hướng<br /> tới việc phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, bản sắc của địa phương, những kết<br /> quả nghiên cứu của nó không chỉ ứng dụng trong các loại hình du lịch văn hóa<br /> mà ngay cả du lịch sinh thái cũng có thể áp dụng tốt, đặc biệt là du lịch cộng<br /> đồng, với những chủ nhân là cư dân địa phương, người thực hành và trao<br /> truyền các giá trị văn hóa, đồng thời thụ hưởng từ đó qua những lợi ích kinh tế<br /> mang lại khi tham gia vào du lịch cộng đồng ngay trên bản quán của mình. Tri<br /> thức bản địa ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra các sản phẩm<br /> du lịch đặc thù.<br /> Sản phẩm du lịch trong mô hình du lịch sinh thái cộng đồng ở xã Thạnh<br /> Phong còn đơn điệu, tẻ nhạt. Ngoài lợi thế về cảnh quan thiên nhiên còn hoang<br /> sơ, du khách được tham quan những cánh rừng nguyên sinh, ra cửa sông, đi<br /> thuyền trên biển, ghé sân nghêu, thưởng thức đặc sản địa phương... thì sản<br /> phẩm du lịch đặc thù chưa có, nó cũng hao hao giống cảnh quan các điểm du<br /> lịch rừng ngập mặn ở Cần Giờ (TP. Hồ Chí Minh), Gò Công (Tiền Giang), Cà<br /> Mau, Kiên Giang.<br /> Xu hướng về nhu cầu của sản phẩm du lịch hiện nay trên thế giới đang<br /> có sự thay đổi hành vi từ kiểu “tham quan, ngắm cảnh” thông thường ở các<br /> điểm đến, mà muốn tìm hiểu sâu hơn các giá trị và cuộc sống của cư dân bản<br /> địa nhằm phát triển bản thân. Mục đích của du lịch học tập với 3 nhóm sản<br /> phẩm chính là du lịch giáo dục, du lịch học tập chuyên đề và du lịch học tập<br /> suốt đời là qua sự trải nghiệm của các chuyến đi để mở rộng sự hiểu biết, rèn<br /> kỹ năng thích ứng với thiên nhiên, tìm hiểu sâu hơn về những giá trị sống… 1.<br /> Gắn với du lịch sinh thái, ngoài việc tổ chức cho du khách tham quan<br /> cảnh quan sông nước, tìm hiểu khám phá các khu hệ đa dạng sinh học; bơi<br /> thuyền trong khu rừng bảo tồn tự nguyện quy mô nhỏ của bà con nông dân,<br /> chúng ta có thể tổ chức cho du khách tham gia trồng rừng ngập mặn. Khi lội bì<br /> bõm trên những bãi bùn để cắm những cây sú, vẹt, đước... sẽ tạo cho du khách<br /> <br /> 1<br /> Nguyễn Thị Kim Khánh (2017), “Du lịch học tập và sản phẩm du lịch học tập”, Tạp chí Văn<br /> hóa học, số 2, tr.60, 57.<br /> <br /> <br /> 435<br /> cảm giác thích thú được trồng rừng, giáo dục ý thức bảo vệ môi trường, qua đó<br /> được hiểu sâu hơn về các loại cây rừng ngập mặn, hơn là chỉ ngồi “tham quan”<br /> trên các ghe thuyền xuyên qua các khu rừng. Thậm chí có thể tổ chức trò chơi<br /> thử thách vượt qua các địa hình đa dạng như vượt bãi bùn, xuyên rừng dương,<br /> sông rạch, đi thuyền trên biển...<br /> Ví dụ như tại sao chúng ta không cho du khách trải nghiệm việc cào<br /> nghêu, tìm hiểu về nghề này, cho họ thử cách chế biến nghêu ngay tại chỗ...<br /> chứ không phải chỉ đến ngắm nghêu như hiện nay, nó cũng hấp dẫn như đặt bẫy<br /> cua, bắt sò huyết, đào hang cua... Ngoài ra có thể hướng dẫn cho khách sử dụng<br /> các ngư cụ truyền thống của địa phương như đặt nôm, rộng cá, đặt đăng, đăng<br /> lưới, chài cá, đặt vó, đặt lờ. Ban đêm có thể soi đèn đi bắt cá thòi lòi, ba khía,<br /> chù ụ. Thực tế này sẽ mang đến cho du khách những trải nghiệm thú vị, nhất là<br /> đối với khách nước ngoài. Những tri thức về các sinh vật biển, về đời sống của<br /> ngư dân sẽ làm dày hành trang cho du khách khi đến vùng đất này.<br /> Tận dụng địa hình rừng ngập mặn, bãi bồi để tổ chức các trò chơi dân<br /> gian như “trượt mông”, “đi cà kheo”, trò chơi cộng đồng. Khai thác ẩm thực<br /> bình dân qua việc giới thiệu các món ăn địa phương và cách nấu nướng như<br /> nghêu nướng mọi, cá lóc, cá thòi lòi nướng trui dằm nước mắm me, cá lóc hấp<br /> bầu, ba khía, chù ụ rang me, cá nâu chua ngọt, thòi lòi nấu canh chua trái bần,<br /> rượu dâu tằm, rượu nếp than, nước uống từ củ sâm đất…<br /> Những câu chuyện dân gian về tên đất, tên người, về huyền thoại lịch<br /> sử hào hùng của người dân Bến Tre về công cuộc khẩn hoang và chiến công<br /> của những con tàu không số trên đường mòn Hồ Chí Minh trên biển sẽ là<br /> những giá trị văn hóa phi vật thể nếu ta biết cách khai thác trong du lịch, qua<br /> việc tiếp xúc với những nhân chứng lịch sử, di tích.<br /> Lăng cá Ông ở Cồn Bửng chứa xương cốt của 2 cá Ông trôi dạt vào đây<br /> cùng một lúc, nặng đến 130 tấn, cùng với lễ hội cúng cá Ông hàng năm là<br /> nguồn tài nguyên nhân văn quý để đưa vào khai thác du lịch tâm linh, để giới<br /> thiệu với du khách về một nét văn hóa tín ngưỡng đẹp của cư dân duyên hải.<br /> Qua đó còn cho thấy thế ứng xử hết sức nhân văn của cộng đồng cư dân ven<br /> biển với tự nhiên, với thần linh.<br /> Giới thiệu thêm một số nghề truyền thống có thể phát triển để phục vụ<br /> khách du lịch, tham quan, nghiên cứu, học tập. Các nghề phụ giúp giải quyết<br /> lao động nữ và tăng thu nhập cho người dân trong xã hiện nay, như chằm lá<br /> <br /> <br /> 436<br />  PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG<br /> KỶ YẾU HỘI THẢO<br /> TỪ THỰC TIỄN ĐẾN CHÍNH SÁCH<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> dừa, se chỉ xơ dừa, gia công lục bình; gia công kết bông vải có thể nghiên cứu<br /> cho du khách trải nghiệm qua việc “học nghề”, tập làm một số sản phẩm thủ<br /> công mỹ nghệ đơn giản từ lá dừa, gáo dừa. Hay cũng có thể cho du khách thử<br /> trồng xoài, dưa hấu, đậu phộng, sắn như kinh nghiệm làm du lịch ở làng rau Trà<br /> Quế (TP. Hội An, Quảng Nam) đối với du khách nước ngoài qua tour “Một<br /> ngày làm nông dân”, du khách được cưỡi trâu, trồng rau. Du lịch Hội An cũng<br /> đã cho khách nước ngoài trải nghiệm chèo thuyền thúng trên sông rạch, rất<br /> được yêu thích.<br /> <br /> <br /> 5. Lời kết.<br /> Sản phẩm du lịch văn hóa dân gian được xây dựng trên cơ sở tài nguyên<br /> văn hóa dân gian và nhu cầu du khách. Nguồn tài nguyên du lịch văn hóa dân<br /> gian phong phú, độc đáo sẽ tạo ra các sản phẩm du lịch có giá trị, hấp dẫn. Sản<br /> phẩm du lịch trải nghiệm dựa trên cơ sở của kho tàng tri thức bản địa. Nó được<br /> thiết kế dựa trên yếu tố đặc sắc của vùng miền với những giá trị lịch sử, văn<br /> hóa. Khai thác có chiều sâu và đa dạng các sản phẩm du lịch từ nền tảng tri<br /> thức bản địa sẽ tạo nên nét khác biệt, đặc sắc trong mô hình du lịch sinh thái<br /> cộng đồng ở xã Thạnh Phong. Bảo đảm lợi ích của người dân trong loại hình du<br /> lịch cộng đồng và bảo vệ môi trường, di sản văn hóa sẽ là những yếu tố đảm<br /> bảo cho sự thành công của hoạt động du lịch nơi đây. Việc khai thác đó cần có<br /> sự hợp lực giữa nhà nghiên cứu văn hóa dân gian – nghệ nhân dân gian – doanh<br /> nghiệp du lịch, trong đó quan tâm đến vai trò của cộng đồng, là chủ nhân các di<br /> sản văn hóa dân gian, để xây dựng các sản phẩm du lịch đặc thù, phản ánh bản<br /> sắc văn hóa địa phương, góp phần vào việc phát triển bền vững trong du lịch.<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. http://bidouptour.com/vi/du-lich-sinh-thai/92-cbet.html, truy cập ngày<br /> 5/5/2016.<br /> 2. Tóm tắt đánh giá dự án xây dựng du lịch sinh thái cộng đồng Thạnh Phong<br /> http://facodvn.net/bvct/trung-tam-facod-dong-quan-ly/120/tom-tat-danh-<br /> gia-du-an-xay-dung-du-lich-sinh-thai-cong-dong-thanh-phong.html , truy<br /> cập ngày 28/03/2016.<br /> 3. http://biengioibienbentre.vn/noi-dung/trai-nghiem-cung-du-lich-sinh-thai-<br /> <br /> <br /> 437<br />  cong-dong-thanh-phong.html, truy cập ngày 5/5/2016.<br /> 4. http://thbt.vn/tin-tuc/tin-trong-tinh/tour-du-li%CC%A3ch-sinh-thai-<br /> co%CC%A3ng-dong-tha%CC%A3nh-phong, truy cập ngày 5/5/2016.<br /> 5. Nhiều tác giả (2016), Du lịch biển góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục và<br /> phát triển kinh tế - xã hội huyện Thạnh Phú, Kỉ yếu hội thảo, Trường Cao<br /> đẳng Sư phạm Bến Tre.<br /> 6. Nguyễn Thanh Lợi (2014), Một góc nhìn về văn hóa biển, Nxb Tổng hợp<br /> Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> 7. Trần Hữu Sơn (2017), Văn hóa dân gian ứng dụng trong cuộc sống đương<br /> đại, Tạp chí Nguồn sáng dân gian, số 4.<br /> 8. Trần Hữu Sơn (2017), Văn hóa dân gian ứng dụng, Nxb Văn hóa dân tộc,<br /> Hà Nội.<br /> 9. Nguyễn Văn Thắng (2017), Tri thức bản địa trong phát triển bền vững nông<br /> thôn Việt Nam hiện nay, Tạp chí Văn hóa dân gian, số 6.<br /> 10. Nguyễn Thị Kim Khánh (2017), Du lịch học tập và sản phẩm du lịch học<br /> tập, Tạp chí Văn hóa học, số 2.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 438<br />