VĂN HOÁ DÂN GIAN VÀ NHÀ TRƯ Ờ NG 71
& N H A T R Ư Ơ N G
I. S á c h K h o tà n g tụ c n g ữ ngư ờ i V iệ t
(K T )’1’ gh i 4 6 đơ n vị tụ c n g ừ có c u n g m ô
h ìn h [M ộ t tr ă m ] B k h ô n g b ằ n g [m ộ t] A . Đ â y
là m ộ t t ro n g sô n h ữ n g m ô h ìn h c â u đư ợ c
tụ c n g ử sử d ụ n g n h iề u .
D ư ớ i đ â y . d ự a th e o nộ i d u n g c ủ a c h ú n g
th u ộ c lĩn h vự c n à o tr o n g tư ơ n g q u a n vớ i
con n g ư ờ i, v à q u a n h ệ g iữ a B v à A là cù n g
h a y k h á c tr ư ờ n g n g h ĩa , m à t r ìn h b à y m ộ t
p h ầ n cá c đ ơ n vị tụ c n g ữ v ừ a n ê u í2).
1. B , A th u ộ c đ ờ i s ô n g v ậ t c h â t c ủ a
c o n n g ư ờ i
+ B, A c ù n g tr ư ờ n g n g h ĩa :
(1) "M ộ t t r ă m đ á m cư ổ i k h ô n g b ằ n g
h à m d ư ớ i cá trê "
(2) " M ộ t t r ă m áo g ấ m k h ô n g b ằ n g m ộ t
tấ m áo tơ i"
(3) " N g à y đ à n g k h ô n g b ằ n g g a n g nư ớ c"
(4) "M ộ t đ á m r u ộ n g h óc k h ô n g b ằ n g
m ộ t góc ru ộ n g dồ n g ".
+ B , A k h á c trư ờ n g n g h ĩa :
(5) "Ă n m ộ t b ữ a m ộ t c o n h eo k h ô n g
b ằ n g n g ọ n gió tr o n g dè o th ổ i r a "
(6) " C ủ a r ề r ề k h ô n g b ằ n g m ộ t n g h ề
tr o n g ta y "
(7) " C ă n ló k h ô n g b ằ n g xó v ư ờ n "
(8) " B u ô n th u y ề n b u ô n v ã k h ô n g b ằ n g
m ộ t a h à tiệ n " .
KHÁO SÁT MÔ HÌNH CÂU
[M ỡ ỉ m Sữ /Ô M ĩ gẰ NCỊ [MỘ T] A
TRONG TỤ C NGỬ
TRIỀ U NGUYÊN’*’
2. B, A t h u ộ c đ ờ i s ố n g g ia đ ìn h , x ã
h ộ i c ủ a c o n n g ư ờ i
+ B, A c ù n g trư ờ n g n g h ĩa :
(9) " T ră m con t r a i k h ô n g b ằ n g lỗ ta i
co n g ái"
(10) "M ẹ đ á n h m ộ t tr ả m k h ô n g b ằ n g
c h a n g ă m m ộ t tiế n g "
(11) "M ộ t t r ă m ô n g c h ú c h ẳ n g b ằ n g
m ộ t c á i h ĩm b à cô".
(12) "M ộ t t r ă m co n g á i là n g T r ạ i k h ô n g
b ằ n g cái d ạ i con g á i l à n g Đ ô ng ".
+ B, A k h á c tr ư ờ n g n g h ĩa :
(13) " T ră m q u a n ti ề n nọ ' k h ô n g b ằ n g vọ '
có con riê n g "
(14) "R u ộ n g s â u t r â u n á i k h ô n g b ằ n g
con g á i đ ầ u lòn g "
(15) "G iặ c b ê n N gô k h ô n g b ằ n g b à cô
b ê n c hồ n g "
(16) " T á n g m ả h à m rồ n g k h ô n g b ằ n g
lấ y c h ồ n g B ế n H ỉ ”.
3. B , A th u ộ c đ ờ i s ố n g t in h th ầ n
c ủ a c o n n g ư ờ i
+ B, A c ù n g tr ư ờ n g n g h ĩa :
(17) "M ộ t q u a n tiề n c ô n g k h ô n g b ằ n g
m ộ t đ ồ n g tiề n th ư ở n g "
(18) "B a n ă m ở vố i n g ư ờ i d ẩ n , c h ẳ n g
b ằ n g m ộ t lú c đ ứ n g g ầ n n g ư ờ i k h ô n "
' ’ T h S , H ộ i V ă n n g h ệ d â n g ia n T h ừ a T h iê n - H uế .
72 TRIỀ U NGUYÊN
(19) " T ră m ô n g s a o c h ẳ n g b ằ n g m ộ t ô n g
tră n g "
(20) " Q u ạ g ià t r ă m k h o a n g k h ô n g b ằ n g
p h ư ợ n g h o à n g m ố i nở ".
+ B, A k h á c tr ư ờ n g n g h ĩa :
(21) " T ră m d a o b ầ u k h ô n g b ằ n g m ộ t
c â u n ó i p h ả i"
(22) "M ộ t k h o v à n g k h ô n g b ằ n g m ộ t
n a n g ch ữ "
(23) "X ây c ô n g x ã y c ầ u k h ô n g b ằ n g c ho
n h a u b á t gạ o"
(24) "T r ă m c á i tộ i k h ô n g b ằ n g ch ỗ lộ i
L o n g X uy ê n ".
I I . K h ả o s á t m ô h ìn h đ ư ợ c h iể u là c á c h
tiế p c ậ n ở n h i ê u m ặ t k h á c n h a u n h ữ n g v ấ n
đê m à m ô h ì n h t h ể h iệ n , th e o m ộ t q u y
tr ì n h c h â n x ác , k h á c h q u a n . Ớ trư ờ n g hợ p
đ a n g b à n , có t h ể x e m x é t b a m ặ t: q u a n h ệ
nộ i t ạ i (q u a n h ệ g iữ a cá c y ế u tô' tr o n g m ô
h ìn h ); sự v ậ n đ ộ n g (cá c d ạ n g tư ơ n g ứ n g c ủ a
m ô h ìn h : n jô h ìn h đ ồ n g n g h ĩa , m ô h ìn h t r á i
n g h ĩa , m ô 'h ìn h đ ư ờ n g b iê n ) v à c á c h tạ o
n g h ĩa c ủ a m ô h ìn h .
1. Q u a n h ệ g iữ a c á c y ế u tô t r o n g
m ô h ìn h
+ "T ră m ", " m ộ t tr ă m " tr o n g m ô h ìn h
[M ộ t tră m ] B k h ô n g b ằ n g [m ộ t] A , h iể u là
"n h iề u " , "có sô' lư ợ n g lớ n , m ứ c độ cao ", ơ
m ộ t sô' trư ờ n g h ợ p , đ ể t h ể h i ệ n " tră m " , "m ộ t
tră m ", có th ể là m ộ t s ự v ậ t sô' n h iề u . V í dụ ,
c â u (3) " N g à y đ à n g k h ô n g b ằ n g g a n g n ư ớ c"
(m ộ t n g à y d i bộ (đư ợ c m ộ t đ o ạ n đ ư ờ n g d à i)
k h ô n g k h ó n h ọ c h a y p h iê n to á i c h o b ằ n g
ch ỉ v ư ợ t q u a m ộ t q u ã n g s ô n g s u ô i n g ắ n
n g ủ i), "n g à y đ à n g " b a o h à m r ấ t n h iề u
"g an g" ; c â u (4) "M ộ t đ á m ru ộ n g h óc k h ô n g
b ằ n g m ộ t góc ru ộ n g đ ồ n g ", " m ộ t đ á m " có sô'
d iệ n tíc h lớ n h ơ n g ấ p n h iề u lầ n , so vớ i "m ộ t
góc". "M ộ t" ở "m ộ t A" c ủ a m ô h ì n h có ý
n g h ĩa ng ư ợ c lạ i, là "ít", "có sô lư ợ n g râ 't bé,
m ứ c đ ộ r ấ t th ấ p " .
+ B, A tr o n g m ô h ì n h có k h i đ ứ n g trư ớ c
"m ộ t tr ă m " , " m ộ t". V í d ụ , các c â u : (10) "M ẹ
đ á n h m ộ t tr ă m k h ô n g b ằ n g c h a n g ă m m ộ t
tiế n g ”, (20) " Q u ạ g ià tr ă m k h o a n g k h ô n g
b ằ n g p h ư ợ n g h o à n g m ớ i nở " (có t h ể d ù n g
lô'i n ó i tư ơ n g đ ư ơ n g c h o s á t h ợ p vớ i m ô
h ìn h : "M ộ t t r ă m ro i m ẹ đ á n h k h ô n g b ằ n g
m ộ t tiế n g c h a n g ă m " ; v à " N h iề u tu ổ i m à là
q u ạ th ì k h ô n g b ằ n g m ớ i đ ẻ (m ộ t c h ú t tu ổ i
đ ầ u ) n h ư n g p h ư ợ n g h o à n g ").
+ K h i B , A c ù n g trư ờ n g n g h ĩa , m ô h ì n h
có n ộ i d u n g c ụ th ể , rõ rà n g : c â u (1) k h e n
h à m dư ớ i c á tr ê n g o n , c â u (9) t á n d ư ơ n g
con g á i, c â u (1 7) n ê u tá c d ụ n g lớ n la o c ủ a
tiề n th ư ở n g ,... N h ư n g m ô h ìn h c ũ n g cho
th ấ y sự t h á i q u á , có t h ể c ả sự b ấ t h ợ p lí:
h à m d ư ớ i c á t rê m à c ả t r ă m cỗ tiệ c đ á m
cư ớ i k h ô n g b ằ n g (9), lỗ t a i co n g á i (h a y
n g ư ờ i c o n g ái) m à c h ấ p c ả t r ă m n g ư ờ i con
t r a i (9), m ộ t đ ồ n g tiê n th ư ở n g m à có ý
n g h ĩa h ơ n cả m ộ t q u a n ti ề n c ô n g 1'” (1 7),...
K h i B , A k h á c tr ư ờ n g n g h ĩa , m ô h ìn h
có n ộ i d u n g í t rõ rà n g , m à t r ừ u tư ợ n g hơ n:
c â u (5) coi t rọ n g n g ọ n gió t r ê n đ è o so vớ i
"ăn m ộ t b ữ a m ộ t c on h eo "; c â u (13 ) tỏ sự
b ấ t b ì n h v ê v iệ c vợ có co n riê n g , đ iề u n à y
cò n h ơ n c ả " tr ă m q u a n t iề n nợ "; c â u (21)
n ê u tá c d ụ n g h ơ n t r ă m d a o n h ọ n c ủ a m ộ t
lờ i n ó i p h ả i. T h a y v à o đó, m ô h ì n h đ ã g iả m
đ i r ấ t n h iề u t ín h c h ấ t cự c đ o a n , t h á i q u á
m à tỏ r a h ợ p tì n h h ợ p lí h ơ n . C ó th ê nó i,
tr o n g trư ờ n g h ợ p n à y , p h é p so s á n h tu từ
dư ợ c th ự c h iệ n v à đ ạ t h i ệ u q u ả n g h ệ th u ậ t ,
là đ ã p h á t h iệ n n é t g iô n g n h a u c h ín h xác,
b ấ t ng ờ g iữ a h a i đ ô i tư ợ n g k h á c b iệ t đ ư ợ c
n ê u . " N g ọ n gió t r ê n đèo " g iá tr ị h ơ n b ữ a ă n
có n h iề u c h ấ t b ổ d ư ỡ n g , t ú c sự m á t m ẻ ,
tr o n g l à n h c ủ a n ó đ ư ợ c n ê u ở k h ía c ạ n h
liê n q u a n đ ê n sứ c k h o ẻ (5); co n r iê n g c ủ a vợ
là n ỗ i k h ô tâ m , n ỗ i k h ổ t â m ấ y có d á n g d ấ p
n h ư m ắ c p h ả i m ộ t m ó n n ợ lớ n , n h ư n g b ự c
bộ i h ơ n (13); lờ i n ó i p h ả i đ á n g q u ý , n h ư n g
n h ờ m ộ t t r ă m co n d a o b ầ u m à trở n ê n có
VĂN HOÁ DÂN GIAN VÀ NHÀ TRƯ Ờ NG 73
sứ c m ạ n h , v à sứ c m ạ n h c ủ a nó á p đ ả o
h ắ n ;... (n h ờ so s á n h m à c á c v ê tr ừ u tư ợ n g
có đư ợ c c ác đ ặ c đ iể m c ủ a cá c v ê cụ th ể
h ơ n )<4).
+ V ầ n c ủ a m ô h ì n h th ư ờ n g gieo v à o các
tiế n g ở vị t r í liế n tr ư ố c v à liề n s a u (h o ặ c
c á ch s a u m ộ t tiế n g ) c ủ a " k h ô n g b ằ n g " , v à có
th ể là v ầ n tr ắ c h a y b ằ n g ; v í d ụ :
- V ầ n tr ắ c ở vị t r í liề n trư ớ c , liề n s a u
c ủ a " k h ô n g b ằ n g ": c â u (13 ) " T ră m q u a n
tiê n nợ k h ô n g b ằ n g vợ có co n riê n g " ;
- V ầ n b ằ n g ở vị t r í liể n trư ớ c , c á c h s a u
m ộ t tiế n g c ủ a " k h ô n g b ằ n g ": c â u (20 ) " Q uạ
g ià t r ă m k h o a n g k h ô n g b ằ n g p h ư ợ n g h o à n g
m ớ i nở ".
N g o ạ i lệ k h i c â u tụ c n g ữ th e o t h ể lụ c
b á t (g ie o v ầ n th e o th ể th ơ lụ c b á t) ; v í d ụ :
"D ẫ u x ây c h ín b ậ c p h ù đồ , k h ô n g b ằ n g là m
p h ú c c ứ u c h o m ộ t ng ư ờ i".
V iệ c có th ể d ù n g v ầ n t rắ c lẫ n v ầ n b ằ n g
c ủ a m ô h ìn h ch o p h é p m ở r ộ n g p h ạ m vi sử
d ụ n g c ủ a nó.
2. C á c d ạ n g tư ơ n g ứ n g c ủ a m ô h ìn h
C á c d ạ n g tư ơ n g ứ n g t h ư ờ n g g ặ p c ủ a
m ộ t m ô h ìn h là các m ô h ìn h đ ồ n g n g h ĩa ,
m ô h ìn h tr á i n g h ĩ a v à m ô h ì n h đ ư ờ n g b iê n
c ủ a m ô h ì n h ấ y .
a. M ô h ì n h đ ồ n g n g h ĩ a
M ô h ìn h [M ộ t tr ă m ] B k h ô n g b ằ n g
[m ộ t] A có m ộ t m ô h ìn h đ ồ n g n g h ĩa vớ i nó,
đó là [M ộ t] A h ơ n [m ộ t tr ă m ] B. Sô' lư ợ n g
đơ n vị tụ c n g ữ có m ô h ì n h [M ộ t] A hơ n [m ộ t
tr ă m ] B k h ô n g p h o n g p h ú b ằ n g s ố tụ c n g ữ
có m ô h ìn h [M ộ t tră m ] B k h ô n g b ằ n g [m ộ t]
A. R iê n g sô' đ ơ n vị tụ c n g ữ th e o m ô h ìn h
đ a n g đ ặ t r a m ở đ ầ u b ằ n g " m ộ t", s á c h K T
ghi c ả th ả y là 7. Có t h ể d ẫ n m ộ t sô':
(25) "M ộ t n g ư ờ i lo h ơ n k h o n g ư ờ i là m "
(26) "M ộ t g iọ t m á u đ à o h ơ n ao nư ớ c lã"
(27) "M ộ t t r ă n g h ơ n t r ă m đ ồ n"
(28) "M ộ t m iế n g v iệ c là n g h ơ n s à n g xó
bế p ".
T u y sô' lư ợ n g đ ơ n vị tụ c n g ữ có m ô h ìn h
[M ộ t] A hơ n [m ộ t tr ă m ] B k h ô n g n h iề u ,
n h ư n g v ề n g u y ê n tắ c , m ô h ìn h có cá c đ ặ c
đ iể m v ề m ặ t c ấ u tạ o tư ơ n g tự m ô h ìn h đ ồ n g
n g h ĩa vớ i nó . C h ẳ n g h ạ n , x é t k h ía c ạ n h A,
B c ù n g h a y k h á c tr ư ờ n g n g h ĩ a , th ì trư ờ n g
h ợ p k h á c trư ờ n g n g h ĩa n h ư (26), t a có đư ợ c
m ộ t so s á n h t u từ tố t h ơ n n h iề u so vớ i cá c
c â u có A , B c ù n g t rư ờ n g n g h ĩa c ò n lạ i.
b. M ô h ì n h t r á i n g h ĩ a
M ô h ìn h t r á i n g h ĩ a vớ i m ô h ìn h [M ộ t
tr ă m ] B k h ô n g b ằ n g [m ộ t] A n ế u có, p h ả i là
m ô h ìn h [M ộ t tr ă m ] B lớ n hơ n [m ộ t] A h a y
[M ộ t] A kh ô n g b ằ n g [ m ộ t tră m ] B . H a i m ô
h ì n h n à y h iế m tìm t h ấ y t ro n g k h o t à n g tụ c
n g ữ d â n tộ c. L í do có t h ê vì sự t h u ậ n c h iề u ,
t ấ t y ế u (n ó i r a c h ẳ n g n h ữ n g k h ô n g có gì
m ớ i m à c ò n vô d u y ê n ), n ê n í t d ù n g c h ă n g ?
Đ ể m ô h ìn h tư ơ n g x ứ n g , A p h ả i có p h ẩ m
c h ấ t v ư ợ t tr ộ i so vớ i B, v à d iề u n à y p h ả i
h iể n n g ô n .
Có c â u tụ c n g ữ đ á p ứ n g đ ư ợ c y ê u c ầ u
tr ê n , là:
(2 9) " M ã n h h ổ b ấ t n h ư q u ầ n hồ "
(M ộ t co n h ổ d ũ n g m ã n h k h ô n g b ằ n g cả
đ à n c h ồ n c á o h ợ p sứ c lạ i)
Đ ó là d ẫ n c h ứ n g d u y n h ấ t v ề m ô h ìn h
t r á i n g h ĩ a m à b à i v iế t có th ê n ê u .
c. M ô h ì n h d ư ờ n g b iê n
M ô h ìn h đ ư ò n g b iê n c ủ a m ộ t m ô h ìn h
là sự t h ể h iệ n c ủ a m ô h ì n h ấ y ở vị t r í cuô'i
c ù n g tro n g k h ả n ă n g v ậ n đ ộ n g c ủ a m ìn h ,
m à n ế u v ư ợ t k h ỏ i giớ i h ạ n n à y , m ô h ìn h sẽ
th a y đổ i (d ĩ n h iê n , ý n g h ĩa c ũ n g th a y đ ổ i
th e o ).
M ô h ì n h [M ộ t tr ă m ] B k h ô n g b ằ n g
[m ộ t] A có m ộ t m ô h ìn h đ ư ờ n g b iê n là [M ộ t
tr ă m ] B b ằ n g [m ộ t] A . Đ iề u n à y đư ợ c b iể u
h iệ n b ằ n g câ u :
7 4 TRIỀ U NGUYÊN
(30) "M ộ t t r ă m c á i tộ i, k h é o b ằ n g chỗ
lộ i là n g T ề ".
So s á n h vớ i c â u (2 4) " T ră m c á i tộ i
k h ô n g b ằ n g c h ỗ lộ i L o n g X u y ê n " , t a th ấ y
(30) có n g h ĩa t ư ơ n g đ ư ơ n g , v à m ô h ìn h
k h ô n g th ể b iế n đổ i h ơ n n ữ a , n ê n đ â y là vị
tr í ở đ ư ờ n g b iê n c ủ a nó.
ở m ô h ì n h [M ộ t] A h ơ n [m ộ t tră m ] B
(m ô h ìn h đ ồ n g n g h ĩa v ớ i m ô h ìn h [M ộ t
tră m ] B k h ô n g b ằ n g [m ộ t] A ), có m ộ t m ô
h ìn h đ ư ờ n g b iê n [M ộ t] A b ằ n g [m ộ t tră m ]
B. M ô h ì n h đ ư ờ n g b iê n n à y , riê n g s ố m ở
đ ầ u b ằ n g tiế n g "m ộ t", s á c h K T g h i n h ậ n 14
đơ n vị tụ c n g ữ . T h ử t r íc h r a đ â y í t câu :
(31) "M ộ t n g ư ờ i lo b ằ n g k h o n g ư ờ i là m "
(32) "M ộ t n ạ m gió b ằ n g b ó ch èo "
(33) "M ộ t c o n n g ư ờ i đ ầ n b ằ n g m ộ t s â n
n ấ m độ c"
(34) "M ộ t m iế n g g iữ a là n g b ằ n g m ộ t
s à n g xó bế p"
(35) "M ộ t c h ữ ô n g t h á n h b ằ n g m ộ t
g á n h v à n g " í5).
So s á n h (31 ) vớ i (25) " M ộ t n g ư ờ i lo h ơ n
k h o n g ư ờ i làm ", (34 ) v ớ i (28) "M ộ t m iế n g
việ c là n g h ơ n s à n g xó b ế p " , ta th ấ y c h ú n g
tư ơ n g đ ư ơ n g v ế n g h ĩa . S o s á n h (3 5) vớ i (22)
"M ộ t k h o v à n g k h ô n g b ằ n g m ộ t n a n g ch ữ ",
ta c ủ n g th ấ y c h ú n g tư ơ n g đ ư ơ n g v ê n g h ĩa .
V ậ y đ â y là m ô h ìn h tư ơ n g đ ư ơ n g v ề n g h ĩa
vớ i m ô h ì n h [M ộ t] A h ơ n [m ộ t tră m ] B và
m ô h ìn h [M ộ t tră m ] B k h ô n g b ằ n g [m ộ t] A).
N ói th e o v ấ n đê' đ a n g đ ặ t r a , th ì đ â y là m ộ t
d ạ n g k h á c c ủ a m ô h ìn h đ a n g b à n k h i ở vị
tr í đ ư ờ n g b iê n .
L u ậ n g iả i:
M ô h ìn h [M ộ t tră m ] B k h ô n g b ằ n g
[m ộ t] A có t h ể r ú t g ọ n th à n h :
n B < A (n > " tră m " )
=> A > n B (1)
(A > n B là d ạ n g r ú t g ọ n c ủ a m ô h ìn h
[M ộ t] A hơ n [m ộ t tr ă m ] B)
Vở i h a i m ô h ì n h d ư ờ n g b iê n :
[M ộ t tr ă m ] B b ằ n g [m ộ t] A
[M ộ t] A b ằ n g [m ộ t tră m ] B
Có d ạ n g r ú t gọ n là:
n B = A
_ A = n B
H a i m ô h ì n h n à y , th ự c c h ấ t là cách
h o á n v ị h a i v ế c ủ a m ộ t đ ẳ n g th ứ c :
n B = A « A = n B (2)
K ế t h ợ p (1) v à (2), ta có:
n B < A <=> A > n B
Đ ó c h ín h là clạ ng r ú t g ọ n c ủ a m ô h ìn h
đ a n g b à n v à m ô h ìn h đ ồ n g n g h ĩa vố i nó.
M ộ t v à i p h é p t o á n b iế n d ổ i đ ơ n g iả n
v ừ a n ê u g iú p c h ú n g ta tìm k iế m , x ác đ ị n h
cá c v ấ n đ ê liê n q u a n ; đ ồ n g th ờ i, c ũ n g góp
p h ầ n k iê m tra , đ ú c k ế t v ấ n đ ề v ê m ặ t logic,
tín h hợ p lẽ c ủ a c h ú n g .
3. C á c h tạ o n g h ĩa củ a m ô h ìn h
M ô h ì n h A > n B có th ể v iế t là:
A / B > n
h a y : A / B > " tr ă m " / "m ộ t"
G iả s ử A, B đ ư ợ c đ ặ t lê n h a i d ầ u c ủ a
m ộ t d ờ n c â n h a y đ ò n b ẩ y , th ì đ iể u k iệ n đ ể
c â n b ằ n g ( h a y b ẩ y đư ợ c lê n ) k h i A / B =
" tră m " / "m ộ t" (tư ơ n g u n g vố i h a i m ô h ìn h
đ ư ờ n g b iê n đ ã tr ì n h b à y ); t r ừ đ iể u ấ y r a , A
ở vị t h ế k h ô n g t h ể n h ấ c đư ợ c (tr o n g lú c B bị
n h ấ c b ổ n g ), d ù tỉ lệ k h o ả n g c á c h ta y đ ò n đ ã
ở m ứ c " tră m " / "m ộ t" (n g h iê n g v ề p h ía có lợ i
ch o B). Đ iề u n à y có n g h ĩa , đ â y là k iể u nói
n h ằ m n h ấ n m ạ n h A.
N ó i r õ h ơ n , đ ê n h ấ n m ạ n h , y ê u c ẳ u
n g ư ờ i n g h e c h ú ý đ ế n đ iề u c ầ n k h ẳ n g đ ị n h ,
sự h iê n n h iê n , k h ô n g th ể n ó i k h á c đ i, c ũ n g
k h ô n g c ầ n p h ả i b à n c ã i, d â n g ia n đ ã d ù n g
m ộ t m ô h ìn h c â u th e o lô i đ ò n b ẩ y , vở i
k h o ả n g c á c h h a i t a y d ò n có đ ộ lệ c h lon
n g h iê n g vô c á i tư ơ n g ứ n g đư ợ c n ê u (h o ặ c có
k h ả n ă n g đư ợ c h ìn h t h à n h do liê n tư ở n g .
VĂN HOÁ DÂN GIAN VÀ NHÀ TRƯ Ờ NG 75
tư ỏ n g tư ợ n g ) n h ằ m p h ủ n h ậ n nó . T ứ c d ù n g
á p lự c c ủ a lôi n ó i (m ộ t p h ư ơ n g ti ệ n h ìn h
th ứ c ) đê lo ạ i t r ừ c á i th u ộ c vê' p h ẩ m c h ấ t,
nộ i d u n g . "M ộ t t r ả m áo g ấ m " m à k h ô n g
b ằ n g "m ộ t t ấ m áo tơ i", t h ì m ộ t á o g ấ m
c h a n g n g h ĩa lí gì. Đ ể n h ấ n m ạ n h sự c ầ n
th iê t c ủ a "áo tơ i", đ ã d ẫ n đ ế n v iệ c x em
th ư ờ n g "áo g ấ m ", d ù b ìn h th ư ờ n g , a i c ũ n g
b iế t "áo g ấ m " có g iá trị h ơ n "áo tơ i" g ấ p
n h iề u lẩ n (G) (2). "X ây c ô n g x â y c ầ u " là v iệ c
là m ph ư ớ c c ho đờ i c ủ a n g ư ò i x ư a , p h ả i tô n
k ém n h i ề u , m à k h ô n g b ằ n g "ch o n h a u b á t
gạ o" ( k h ô n g đ á n g là b ao ), th ì n h ữ n g v iệ c
là m vì lợ i íc h c h u n g n h ỏ h ơ n c h ẳ n g cò n gì
de n ói. Vì m u ô n đ ặ t n ặ n g c h u y ệ n c ứ u g iú p
k h ẩ n c ấ p , trư ớ c m ắ t c h o ai đó đ a n g c ầ n là
q u a n tr ọ n g , m à x e m n h ẹ v iệ c là m đ ú n g
đ ắ n , có lợ i lâ u d à i c h o c ộ n g đ ồ n g (2 3)...
M ặ t kh á c , m ô h ìn h là lôi so s á n h c ư ờ n g
d iệ u , n h ằ m g ây ấ n tư ợ n g , "nh ớ đòi" (ví d ụ ,
các c â u đ ã d ẫ n : (3) "N gày đ à n g k h ô n g b ằ n g
g a n g nư ố c"; (15) "G iặ c b ê n N g ô k h ô n g b ằ n g
b à cô b ê n ch ồ n g "; v à cá c c â u : " M ộ t g à u n ư ó c
t á t k h ô n g b ằ n g m ộ t h ạ t n ư ớ c m ư a ", "Cỗ c h ín
đ ụ n m ư ờ i tr â u k h ô n g b ằ n g té p d ầ u đ ầ m
V ạ c";...). N ó p h ù h ọ p vớ i lôi nói c ủ a tụ c ng ữ .
I I I . X em x é t c ấ u tr ú c tụ c n g ữ tứ c tiế p
c ậ n c ái b iể u d ạ t, tìm c á ch n ắ m b ắ t h ìn h
th ù , cơ c h ê c ủ a nó. M ộ t s ố n h à n g h iê n c ứ u
đ i th e o h ư ớ n g n à y v à đ ã có n h ữ n g đ ó n g
góp. N h ữ n g p h á t h iệ n m ớ i n h ấ t tậ p tr u n g
và o các m ô h ìn h lổ n (m ô h ìn h c â u ở m ứ c
k h á i q u á t , h o ặ c m ô h ìn h c â u ở tầ m v ĩ mô)
c ù n g cá c m ô h ìn h lo gic; v à c ô n g v iệ c d ừ n g
lạ i ở đó.
T h ự c ra , v ấ n đ ề có t h ể tiế n h à n h ở m ứ c
vi m ô, vớ i n h ữ n g m ô h ìn h c â u k è m ý n g h ĩa
cụ th ể , n h ằ m v ừ a n ắ m b ắ t c á i b iể u đ ạ t v ừ a
lĩn h hộ i c á i d ư ợ c b iể u đ ạ t c ủ a tụ c n g ữ . N ế u
xế p n h ữ n g c â u tụ c n g ữ th e o m ộ t m ô h ìn h
lố n h a y m ô h ì n h lo g ic c h o p h é p n h ậ n r a
m ộ t ( h a y m ộ t số ) d ấ u h iệ u h ì n h th ứ c n à o
đ ấ y m à k h ó có th ể n ó i s ự k h á c b i ệ t g iữ a
c h ú n g , tứ c k h ô n g n ê u dư ợ c ý n g h ĩa , th ì
tr o n g tr ư ờ n g h ợ p n à y có th ể n ê u ý n g h ĩa
m ộ t c á c h n h ấ t q u á n c h o n h ữ n g đ ơ n vị tụ c
n g ữ c ù n g m ô h ìn h . V à v ấ n đ ể có th ể sẽ đ ư ợ c
n h ìn n h ậ n th ấ u đ á o h ơ n n ế u q u y đư ợ c k h o
tà n g tụ c n g ữ c ủ a d â n tộ c v à o m ộ t h ệ th ô n g
tầ n g b ậ c các m ô h ì n h c â u vớ i n h ữ n g ý
n g h ĩa s ó n g k è m tư ơ n g ứ n g .
B à i v iế t là m ộ t th ể h iệ n , d ạ n g vỡ vạ c,
ch o s u y n g h ĩ v ừ a n ê u .o
T .N .
CHÚ T H ÍC H
(1) N guyễ n X uân K ín h (chù biên), Kho tàng
tụ c ngữ ngư ờ i Việ t, Nxb. V ăn h oá th ôn g tin , H à
Nộ i, 2002.
(2) Đế trá n h cả m giác nặ n g nề , bài viế t
không ghi số tra n g củ a sách KT vừ a nêu ở mỗ i
câu tụ c ngữ đư ợ c dẫ n. Đe b ạ n đọ c tiệ n kiể m tra,
46 câu tụ c ngữ đã nói và sô câu đư ợ c d ẫ n ỏ các
m ụ c khác củ a b ài viế t, chỉ dù n g bả n ch ín h (mà
không dù ng b ả n khác) the o q u an điế m cua tậ p
sá ch (sách n ày tr a tụ c ngữ th eo thứ tự chữ cái
củ a các tiế ng đầ u).
(3) M ộ t qu an b ằ n g 600 đồ ng.
(4) Các p há n tíc h n ày cho thíỉ y, so sánh tu
từ có th ể vư ợ t khỏ i p h ạ m vi “bằ n g” (thể hiệ n qua
các từ ngữ “n h ư ”, “giố ng n h ư ”, “tự a ”, "bàng”,
“là ”, “khô ng kh ác gì”), n h ư h ầ u h ế t các tài liệ u
về lình vự c tu từ ghi n h ậ n , m à có th ề mỏ rộ ng
san g p hạ m vi “kh ôn g bằ n g” (th ể h iệ n qu a các từ
ngữ “hơ n”, “ké m ”, “k hô ng b ằ n g”,... ).
(5) Có th ể sử d ụ ng cách trìn h bày như đã
làm vố i mô hình [Mộ t trăm ] B không băng [mộ t]
A vớ i trư ờ n g hợ p này. C hẳ n g h ạ n , vớ i 5 câu đư ợ c
dẫ n , thu ộ c dờ i sôìig v ậ t ch ấ t củ a con ngư ờ i, có
(31) - (A, B cùn g trư ờ ng ngh ĩa), (32) - A, B kh ác
trư ờ ng n ghĩa; thư ộ c đờ i sông xã hộ i có (33) - (A,
B khác trư ờ n g ng hĩa), (34) - (A, B cùng trư ờ ng
nghĩa): thuộ c đờ i sông tin h th ầ n có (35) - A, B
kh ác trư ờ ng ng hĩa.
(6) L ư u ý, có th ể “áo g ấ m ”, “ả o tơ i” dùn g lố i
ho án dụ (chan g h ạ n . “áo gấ m ” chỉ h ạ n g ngư ờ i
san g giàu, “áo tơ i” chi nông d ân nghèo); nh ư n g
dẫ ư vậ y vẫ n k hô ng làm th ay đổ i cách tạ o nghĩa
củ a mô hìn h.