193
Lao động nữ dân tộc thiểu số trong phát triển du lịch tại Hòa Bình
Bùi Thị Trang, Trần Đức Thanh
Tóm tắt
Trong những năm gn đây, du lịch đã nhận được sự quan tâm đáng kể liên quan đến tác
động của du lịch và khả năng đóng góp của du lịch cho sự phát triển bền vững. Du lịch là một
trong những lĩnh vực tạo công ăn việc làm đặc biệt quan trọng đối với lao động nữ. Đặc biệt tại
các tỉnh miền núi, vùng sâu vùng xa, nông thôn thì việc tham gia và thực hiện các dịch vụ du
lịch đã giúp cải thiện đời sống vật chất và tinh thn của người phụ nữ một cách đáng kể. Vai
trò của lao động nữ dân tộc thiểu số trong phát triển du lịch đóng góp một phn không nhỏ trong
phát triển du lịch bền vững tại Hòa Bình đáp ứng Chương trình mục tiêu Quốc gia phát triển
Kinh tế - Xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030 và mục tiêu
phát triển bền vững của Liên Hợp Quốc - Trao quyền cho phụ nữ và trẻ em gái toàn cu. Dựa
trên nguồn dữ liệu thứ cấp, bài viết phân tích vai trò lao động nữ dân tộc thiếu số trong phát
triển du lịch tại Hòa Bình, góp phn củng cố niềm tin và thúc đẩy sự tham gia tích cực hơn của
phụ nữ vào công tác tổ chức, quản lý và thực hiện du lịch, hướng tới phát triển bền vững.
Từ khóa: lao động nữ; nữ dân tộc thiểu số; du lịch bền vững; du lịch; Hòa Bình
1. Mở đầu
Du lịch trở thành ngành công nghiệp có tiềm năng lớn bởi sự phát triển ngày càng mạnh
mẽ. Du lịch đã được nhiều quốc gia trên thế giới đặc biệt là những quốc gia đang phát triển coi
là phương tiện phát triển kể từ khi nó xuất hiện vào những năm 1960 (Mustapha, Azman, 2013).
Du lịch đóng vai trò là động lực phát triển kinh tế địa phương thông qua thu nhập ngoại hối, tạo
ra việc làm trực tiếp và gián tiếp và phân phối thu nhập cho người dân địa phương, từ đó thúc
đẩy các ngành công nghiệp khác phát triển (Ko & Stewart, 2002; Davies, 2015). Bên cạnh việc
góp phn tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và tạo thu nhập, nó còn ảnh hưởng đến khía cạnh xã
hội, vì nó góp phn cải thiện chất lượng cuộc sống của người dân, cung cấp cơ sở hạ tng cơ
bản và ngăn chặn tình trạng di cư ra thành thị (Duarte, D. C., & Pereira, A. D. J., 2018)
Biểu đ: Thống kê khách du lịch Việt Nam (nghìn lượt)
Nguồn: UNWTO, 2022
12922 15489 18009
3837
157
73200
80000
85000
56000
40000
5040 5910 6460 4610 3830
2017 2018 2019 2020 2021
Inbound Domestic Outbound
194
Ở Việt Nam, cũng như trường hợp của nhiều nước đang phát triển, sức hấp dẫn của việc
phát triển du lịch như một động cơ tăng trưởng của nền kinh tế. Với đà tăng trưởng cao trong
giai đoạn 2017 - 2019, sau 2 năm chống dịch COVID-19 thì ngành du lịch bước vào năm 2022
đón lượng khách du lịch kỷ lục với 101.3 triệu lượt khách du lịch nội địa và 3.66 triệu lượt
khách du lịch quốc tế.
Trong những năm gn đây, du lịch đã nhận được sự quan tâm đáng kể liên quan đến tác
động của du lịch và khả năng đóng góp của du lịch cho sự phát triển bền vững. Một trong những
điểm nhấn của cách tiếp cận này là hướng tới sự tham gia của cộng đồng, đó là tạo cơ hội tốt
hơn cho người dân địa phương đặc biệt là lao động nữ để thu được lợi ích lớn hơn và cân bằng
hơn từ phát triển du lịch diễn ra tại địa phương của họ (Tosun, 2000).
Du lịch có vai trò then chốt trong việc đạt được các cam kết trọng tâm của Chương trình
nghị sự 2030 về Phát triển bền vững - bao gồm các cam kết về bình đẳng giới, trao quyền cho
phụ nữ và không để ai bị bỏ lại phía sau. “Du lịch có tiềm năng trở thành phương tiện trao
quyền cho phụ nữ ở các khu vực đang phát triển” (Tổ chức Du lịch Thế giới của Liên hợp quốc
[UNWTO], 2020). So với các lĩnh vực khác của nền kinh tế thì du lịch mang lại cơ hội tốt hơn
cho sự tham gia của phụ nữ vào lực lượng lao động, khả năng kinh doanh của phụ nữ và khả
năng lãnh đạo của phụ nữ.
Báo cáo Toàn cu của UNWTO (2020) về Phụ nữ trong Du lịch cho rằng du lịch có thể
đóng một vai trò quan trọng trong việc đạt được Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền
vững, đặc biệt là Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDG) 5 - Bình đẳng giới và trao quyền cho phụ
nữ. Ngày càng có nhiều mối quan tâm và trách nhiệm đối với các quốc gia và các hoạt động du
lịch tương ứng trong việc nêu bật những cách thức thúc đẩy bình đẳng giới hoặc trao quyền cho
phụ nữ.
Có một số thỏa thuận quốc tế nhấn mạnh và hỗ trợ tm quan trọng của sự tham gia của
phụ nữ trong phát triển kinh tế nói chung. Công ước về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử
với phụ nữ (CEDAW) của Liên hợp quốc (1979) và Cương lĩnh hành động Bắc Kinh của
Liên hợp quốc (1995). Điều 11 của Công ước CEDAW nhấn mạnh sự cn thiết phải chống
lại các phân biệt đối xử với phụ nữ trong lĩnh vực việc làm, nhằm đảm bảo những quyền như
nhau trên cơ sở bình đẳng nam nữ, đặc biệt là quyền làm việc quyền hưởng các cơ hội có
việc làm như nhau, bao gồm cả việc áp dụng những tiêu chuẩn như nhau trong tuyển dụng
lao động. Trong khi đó, Cương lĩnh hành động Bắc Kinh đề ra 12 lĩnh vực trọng tâm ưu tiên,
trong đó có phụ nữ với kinh tế, phụ nữ với nghèo đói. Công ước nhấn mạnh đóng góp quan
trọng của phụ nữ trong lĩnh vực kinh tế, với vai trò là người lao động, chủ doanh nghiệp hay
người nội trợ trong gia đình. Phân biệt đối xử thể hiện ở việc phụ nữ làm các công việc lương
thấp, thiếu an toàn, ít ở các vị trí lãnh đạo cấp cao.
Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững được Đại Hội đồng Liên hợp quốc
thông qua tại kỳ họp ln thứ 70 diễn ra từ ngày 25-27/9/2015 tại New York, Mỹ. Chương trình
nghị sự 2030 đề ra 17 mục tiêu phát triển bền vững (SDGs), trong đó SDG5 - trao quyền cho
phụ nữ và trẻ em gái toàn cu được xem là mục tiêu trọng tâm xuyên suốt, có liên quan trực
tiếp hoặc gián tiếp tới các mục tiêu phát triển bền vững khác bởi không thể có phát triển bền
vững nếu như không có tiến bộ về bình đẳng giới (Liên hợp quốc, 2015). Có thể nói, bình đẳng
giới là chìa khóa để đạt được tất cả các SDGs khác. Mục tiêu SDG5 nhấn mạnh sự cn thiết
phải chấm dứt các hình thức phân biệt đối xử đối với phụ nữ ở mọi nơi, mọi lĩnh vực, trong đó
có lĩnh vực kinh tế.
195
Tại Việt Nam, Chương trình nghị sự 2030 được cụ thể hoá bằng Kế hoạch hành động
quốc gia thực hiện Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững (ban hành kèm theo
Quyết định số 622/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 10/5/2017) nhằm thực hiện hoá các
mục tiêu SDGs do Liên Hợp Quốc đề ra, đóng góp cho việc thực hiện thành công Chương trình
nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững. Ngoài ra, Chương trình mục tiêu Quốc gia phát triển
Kinh tế - Xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030, Giai đoạn
1: từ năm 2021 đến năm 2025 (kèm theo quyết định số: 1719/QĐ-TTg ngày 14/10/2021 của
Thủ tưởng Chính phủ) nhằm Góp phn quan trọng thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội
vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi theo Nghị quyết số 88/2019/QH14 ngày 18 tháng
11 năm 2019 của Quốc hội với mục tiêu Khai thác tiềm năng, lợi thế của các địa phương trong
vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi; đổi mới sáng tạo, đẩy mạnh phát triển kinh tế, đảm
bảo an sinh xã hội; giảm nghèo nhanh, bền vững, thu hp dn khoảng cách về mức sống, thu
nhập bình quân của vùng so với bình quân chung của cả nước, thực hiện bình đẳng giới và giải
quyết những vấn đề cấp thiết đối với phụ nữ và trẻ em.
Hoà Bình là một tỉnh miền núi của vùng Trung du và miền núi phía Bắc, nơi sinh sống
của 6 dân tộc anh em Mường, Kinh, Thái, Tày, Dao và Mông có tiềm năng phát triển đa dạng
các loại hình du lịch bởi nơi đây hội tụ đy đủ các điều kiện tự nhiên và văn hoá, sự kết hợp hài
hòa giữa cảnh quan thiên nhiên, các di tích lịch sử… Chính những nét đp được tạo nên bởi
thiên nhiên, văn hoá đa sắc tộc của hơn 80% dân số là người Mường, Thái, Tày và hơn ai hết
chính họ là lao động nòng cốt trong phát triển du lịch địa phương trong đó có lao động nữ.
Năm 2022, tỉnh Hòa Bình đã đón 3.127.854 lượt khách, đạt 212% so với cùng kỳ năm
2021, trong đó 137.537 lượt khách du lịch quốc tế, 2.990.317 lượt khách du lịch nội địa. Đến
năm 2023, tỉnh đặt mục tiêu phấn đấu đón được 3.5 triệu lượt khách. Như vậy, có thể thấy tiềm
năng phát triển du lịch tỉnh Hoà Bình, việc tham gia phụ nữ dân tộc thiểu số vào phát triển du
lịch tỉnh đóng vai trò quan trọng, đảm bảo mục tiêu phát triển du lịch bền vững.
2. Tổng quan tài liệu sự tham gia của lao động nữ dân tộc thiểu số trong phát triển
du lịch
Du lịch là nguồn tạo việc làm ở nhiều quốc gia, đồng thời cũng tạo ra thị trường việc làm
trực tiếp hoặc gián tiếp cho phụ nữ, kỹ năng mới cho lao động nữ đặc biệt lao động nữ ở các
vùng nông thôn, miền núi vì phụ nữ xuất hiện trong hu hết các hoạt động ở nông thôn, trung
du và miền núi, ngoài ra, họ còn là những người tiên phong cho văn hóa truyền thống và ẩm
thực, xây dựng nền kinh tế nông thôn (Hafçi, 2018). Trên toàn cu, 54% lực lượng lao động
trong ngành du lịch là nữ (Báo cáo toàn cu về Phụ nữ trong du lịch, UNWTO, 2021).
Việc nghiên cứu lao động nữ dân tộc thiểu số trong phát triển du lịch được nhiều nhà
khoa học, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm. Các tài liệu chủ yếu đi sâu và làm rõ
các khía cạnh liên quan đến trao quyền cho lao động nữ trong lĩnh vực du lịch theo mục tiêu
phát triển bền vững của Chương trình nghị sự 2030 được Đại Hội đồng Liên hợp quốc thông
qua (2015). Phụ nữ đóng vai trò quan trọng với tư cách cá nhân cũng như thành viên của xã hội
nhằm hỗ trợ đạt được mục tiêu phát triển bền vững trong cộng đồng. Phụ nữ rất tích cực trong
các nhóm và tổ chức xã hội khác nhau và là nhân tố then chốt trong việc đạt được mục tiêu phát
triển bền vững.
Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững được Đại Hội đồng Liên hợp quốc
thông qua tại kỳ họp ln thứ 70 diễn ra từ ngày 25-27/9/2015 tại New York, Mỹ đề ra 17 mục
196
tiêu phát triển bền vững (SDGs), trong đó SDG5 - trao quyền cho phụ nữ và trẻ em gái toàn
cu được xem là mục tiêu trọng tâm xuyên suốt, có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp tới các
mục tiêu phát triển bền vững khác bởi không thể có phát triển bền vững nếu như không có
tiến bộ về bình đẳng giới (Liên hợp quốc, 2015). Có thể nói, bình đẳng giới là chìa khóa để
đạt được tất cả các SDGs khác. Mục tiêu SDG5 nhấn mạnh sự cn thiết phải chấm dứt các
hình thức phân biệt đối xử đối với phụ nữ ở mọi lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực kinh tế.
Yếu tố giới tính đã ảnh hưởng rất nhiều sự tham gia của cộng đồng trong các dự án phát
triển. Lý do cho sự quan trọng của phụ nữ trong các hoạt động du lịch sinh thái là bởi vì họ là
những người thường xuyên tiếp xúc với quản lý phòng của khách sạn, chuẩn bị thức ăn và cung
cấp các sản phẩm truyền thống như thủ công mỹ nghệ hay thổ cẩm dệt (Cassidy, 2001). Trong
một vài trường hợp, người phụ nữ bận rộn với công việc trang trại, gánh nặng chăm sóc gia
đình làm giảm cơ hội tham gia của phụ nữ trong các nhóm (Thakadu, 2005).
Sự hiện diện ngày càng tăng của phụ nữ trong ngành du lịch đã được ghi nhận trên toàn
cu chiếm khoảng 59% lực lượng lao động của ngành (UNWTO, 2019). So với các ngành khác,
phụ nữ chiếm ưu thế trong lực lượng lao động của ngành với tỷ lệ có việc làm cao gấp hai ln
so với nam giới (UNWTO, 2019).
Du lịch mang đến cơ hội cho phụ nữ tham gia với tư cách là lực lượng lao động trong
ngành và nắm giữ các vị trí lãnh đạo trong nền kinh tế, cung cấp các cơ hội bình đẳng để duy
trì bản thân và sinh kế cho phụ nữ (Nassani et al, 2019). Aronsson (2000) cũng nhận thấy rằng
du lịch tạo cơ hội cho phụ nữ tham gia vào các hoạt động tự tạo thu nhập.
Đặc thù của ngành du lịch Việt Nam là số lao động nữ trong ngành luôn chiếm đa số, với
tỷ lệ trên dưới 58%, chiếm hơn một nửa tất cả vị trí bao gồm cả khu vực công và tư nhân, số
lượng này còn tăng đều hàng năm (Tổng cục Du lịch, 2020). Theo tác giả Phan Thị Hồng Giang
(2021), nguồn nhân lực nữ trong du lịch thường chiếm chủ yếu ở các nghề mang tính ổn định,
ít di chuyển trong khối nghề dịch vụ du lịch như văn phòng (69,5%), thông tin, vui chơi giải trí,
dịch vụ chăm sóc sắc đp (95%), bàn (54,5%), phục vụ buồng (89,9%), hướng dẫn viên tại điểm
(62,3%), … Số lượng lao động nữ có mặt tại các ngành mang tính di chuyển cao như hướng
dẫn, vận chuyển,... và yêu cu sức khỏe cao (bếp, nhân viên hành lý,…) chiếm số lượng rất ít
hoặc hu như không có (Phan Thị Hồng Giang, 2021).
Đỗ Tuyết Ngân (2018) khẳng định một trong những vấn đề cốt lõi là nâng cao trình độ
nhận thức và phát huy vai trò chủ thể của người dân địa phương, trong đó phụ nữ đóng vai trò
nhất định, vì phụ nữ vừa là người trực tiếp tham gia, vừa là hình ảnh đại diện cho văn hóa, con
người của vùng đất bản địa. Mô hình du lịch cộng đồng của chị em hội viên phụ nữ ở Thị xã
Nghĩa Lộ, Yên Bái đều mang lại hiệu quả tích cực, giúp các hộ gia đình nâng cao thu nhập,
ngoài ra còn giúp giải quyết công ăn việc làm cho phụ nữ tại địa phương và góp phn thúc đẩy
ngành thương mại dịch vụ trên địa bàn xã phát triển theo hướng tích cực và hiệu quả hơn.
Theo Hà Văn Dũng, Đinh Thị Kim Hương (2017) xem xét các yếu tố tác động đến sự
tham gia vào thị trường lao động của phụ nữ sau kết hôn ở Việt Nam dựa trên số liệu khảo sát
của Tổng cục thống kê trong 2 năm 2012 và 2014. Sử dụng phương pháp ước lượng logistic
cho dữ liệu chéo và dữ liệu bảng, nhóm tác giả đã xác định được 8 yếu tố ảnh hưởng đến khả
năng tham gia vào thị trường lao động của phụ nữ sau kết hôn bao gồm: thu nhập bình quân,
độ tuổi, trình độ học vấn, các khoản thu khác, số trẻ dưới 6 tuổi trong hộ, số trẻ dưới 15 tuổi
trong hộ, trình độ học vấn của chồng, và tình trạng thất nghiệp của chồng.
197
Bảng. Tóm lược một số nghiên cứu điển hình về sự tham gia
Stt
Tác giả,
năm XB
Tên
nghiên cứu
Kết quả nghiên cứu đã giải quyết
được
Phương pháp thu thập và
xử lý dữ liệu
1
Amoako-
Atta. E,
Frederick
Daour,
Bonye. S. Z
(1991)
Sự tham gia của cộng
đồng trong Quản lý khu
bảo tồn Hà mã Wechiau,
Ghana
- Các hoạt động liên quan đến du lịch;
- Hình thức tham gia: Cưỡng chế, tự
phát, chủ động;
- Các rào cản: hoạt động, cấu trúc, văn
hoá;
- Đặc điểm nhân khẩu học
Mẫu: 206 cư dân, sử dụng
bảng hỏi, thang đo likert 5
điểm
Phỏng vấn sâu 6 nhà quản lý
KBT
Thảo luận nhóm các hộ gia
đình
2
Murphy
(1985)
Mô hình sinh thái về quy
hoạch du lịch
- Quyết định cấp địa phương, khu vực,
quốc gia
- Môi trường, xã hội, kinh tế và kinh
doanh
- Mẫu: 323 khách hàng
- Thang đo Likert 7 điểm
3
Mustapha,
N. A.,
Azman, I.
(2013)
Rào cản sự tham gia của
cộng đồng trong phát
triển du lịch tại các đảo
- Rào cản bên trong (văn hoá);
- Rào cản bên ngoài (hoạt động, cấu
trúc): thời tiết;
- Sử dụng bảng hỏi
- Mẫu: 345 cư dân
- Thang đo Likert 5 điểm
4
Đức. T. M,
Thành. T. N
(2006)
Sự tham gia của người
dân vào phát triển
DLCĐ trước và sau đại
dịch Covid-19: TH
nghiên cứu Mộc Châu,
Sơn La
Công tác nhận diện giá trị du lịch
Phát triển và quảng bá sản phẩm du
lịch
Triển khai thực hiện, kiểm tra, đánh
giá
- Phương pháp thống kê mô tả
- Sử dụng bảng hỏi
- Mẫu: 198 hộ dân
- Thang Likert 5 điểm
5
Nguyễn
Trọng Nhân,
Trương Trí
Thông
(2021)
Các nhân tố ảnh hưởng
đến sự tham gia của
cộng đồng trong du lịch:
Hà Tiên, Kiên Giang
- Kỹ năng làm du lịch
- Sự tự tin để làm du lịch
- Mong muốn tham gia làm du lịch
- Sở thích làm du lịch
- Sự cổ vũ của gia đình
- Cơ hội tham gia du lịch
- Sở hữu nghề truyền thống
- Cảm nhận lợi thế của ngành du lịch
- Chính sách thu hút của địa phương
- Sử dụng bảng hỏi
- Mẫu: 100 cư dân, lấy mẫu
thuận tiện
- Thang Likert 5 điểm
- Sử dụng Thống kê mô tả và
kiểm định χ2 thông qua phn
mềm SPSS
6
Đỗ Huyền
Trang
(2021)
Đánh giá mức độ tham
gia của cộng đồng trong
hoạt động du lịch ở Mũ
Cang Chải (Yên Bái)
- Hoạt động bảo vệ tài nguyên du lịch
- Hoạt động cung ứng dịch vụ và lập
kế hoạch phát triển dịch vụ du lịch
- Hoạt động quảng bá du lịch
- Thảo luận nhóm gồm 10
khách hàng.
- Sử dụng bảng hỏi
- Mẫu: 350 cư dân
- Dữ liệu được xử lý thông
qua phn mềm SPSS
7
Ngô Thị
Liên (2018)
Đánh giá sự tham gia
của người dân trong phát
triển du lịch sinh thái
dựa vào cộng đồng tại
VQG Bidoup - Núi Bà
(1) Mức độ tham gia
(2) Yếu tố ảnh hưởng đến mức độ
tham gia
- Độ tuổi
- Trao đổi văn hóa
- Trình độ học vấn
- Thời gian sinh sống
(3) Thái độ của cộng đồng đối với
phát triển du lịch
- Sử dụng bảng hỏi
- Mẫu khảo sát: 85 hộ dân,
phương pháp lấy mẫu tự nhiên
- Phương pháp thống kê mô
tả, mô hình hồi quy nhị phân
Binary logistic, Kiểm định T-
Test
8
Thoa N. T.
K., Bùi
Trọng Tiến
Bảo (2020)
Nghiên cứu các yếu tố
tác động đến ý định
tham gia vào quản lý
DLCĐ của người dân
địa phương tại Đồng
Tháp Mười
- Kiến thức môi trường cho phát triển
bền vững
- Động cơ tham gia vào du lịch cộng
đồng
- Tác động kinh tế
- Tác động xã hội
- Tác động văn hoá
- Bảng hỏi
- Mẫu: 550 cư dân
- Thang Likert 5 điểm
- Phân tích SEM, phân tích
nhân tố khám phá (EFA) và
nhân tố khẳng định (CFA) để
khẳng định mô hình
9
Lê Thị
Ngân, Bùi
Thanh Hải,
Bùi Thế Đồi
(2021)
Nghiên cứu nhận thức
và thái độ của cộng đồng
địa phương đến phát
triển DLST tại VQG Cát
Bà
- Nhận thức của người dân
- Cơ chế chính sách
- Đặc điểm hộ gia đình
- Lợi ích kinh tế
- Phỏng vấn sâu: người dân
(35 phiếu), cán bộ quản lý (20
phiếu)
- Mẫu ngẫu nhiên