ML.1
MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Lời cám ơn
Danh mục các chữ viết tắt
Mục lục
MỞ ÐẦU .............................................................................................................................. 1
Chương 1. CƠ QUAN GIÁM SÁT CỦA TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802 –
1885 .................................................................................................................................... 16
1.1. TIỀN ĐỀ LỊCH SỬ VÀ YÊU CẦU THỰC TIỄN TRONG VIỆC GIÁM SÁT BỘ
MÁY HÀNH CHÍNH, HỆ THỐNG QUAN LẠI CỦA TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN
1802 – 1885 ......................................................................................................................... 16
1.1.1. Tiền đề từ lịch sử ........................................................................................... 16
1.1.1.1. Tổ chức giám sát dưới các triều đại quân chủ Việt Nam trước triều
Nguyễn ................................................................................................................................. 16
1.1.1.2. Cơ quan giám sát của triều Thanh, Trung Quốc ...................................... 24
1.1.2. Yêu cầu thực tiễn đặt ra cho triều Nguyễn thành lập cơ quan giám sát .. 26
1.1.2.1. Yêu cầu trong việc giám sát hoạt động của chính quyền trung ương ...... 26
1.1.2.2. Yêu cầu trong việc giám sát hoạt động của chính quyền địa phương ..... 36
1.1.2.3. Yêu cầu trong việc giám sát hoạt động của hệ thống quan lại từ trung
ương đến địa phương .......................................................................................................... 42
1.2. CƠ QUAN GIÁM SÁT CỦA TRIỀU NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802 – 1885 ............ 44
1.2.1. Quá trình ra đời và kiện toàn cơ quan giám sát của triều Nguyễn giai
đoạn 1802 – 1885 ............................................................................................................... 44
1.2.2. Cơ cấu tổ chức và chức năng, nhiệm vụ ...................................................... 50
1.2.3. Chế độ thăng bổ và thuyên chuyển của triều Nguyễn đối với cơ quan
giám sát .............................................................................................................................. 58
1.2.4. Chế độ đãi ngộ, khen thưởng và kỷ luật ...................................................... 60
1.2.4.1. Chế độ đãi ngộ ......................................................................................... 60
1.2.4.2. Chế độ khen thưởng và kỷ luật ................................................................ 63
Chương 2. CƠ CHẾ HOẠT ĐỘNG CỦA CƠ QUAN GIÁM SÁT TRIỀU
NGUYỄN GIAI ĐOẠN 1802 – 1885 ............................................................................... 68
ML.2
2.1. CƠ CHẾ HOẠT ĐỘNG ĐỘC LẬP ............................................................................ 68
2.1.1. Độc lập trong việc can gián vua và hoàng thân quốc thích ....................... 68
2.1.2. Độc lập trong các hoạt động hội triều và nghe chính sự ............................ 73
2.1.2.1. Trách nhiệm của Đô sát viện ................................................................... 73
2.1.2.2. Trách nhiệm của các Cấp sự trung và Giám sát ngự sử .......................... 75
2.1.3. Độc lập trong giám sát hoạt động của các bộ, nha ..................................... 78
2.1.3.1. Đối với hoạt động của các bộ .................................................................. 78
2.1.3.2. Giám sát hoạt động của các nha ............................................................... 81
2.1.4. Độc lập trong giám sát hoạt động của hệ thống quan lại và các đạo ........ 83
2.1.4.1. Đối với hoạt động của hệ thống quan lại ................................................. 83
2.1.4.2. Đối với hoạt động của các đạo ................................................................ 86
2.1.5. Độc lập trong một số hoạt động khác .......................................................... 90
2.2. CƠ CHẾ HOẠT ĐỘNG PHỐI HỢP ........................................................................... 92
2.2.1. Phối hợp trong nội bộ cơ quan giám sát ...................................................... 92
2.2.1.1. Phối hợp giữa Cấp sự trung các khoa ...................................................... 93
2.2.1.2. Phối hợp giữa Cấp sự trung với Giám sát ngự sử ................................... 94
2.2.1.3. Phối hợp giữa các Giám sát ngự sử ......................................................... 95
2.2.2. Tam Pháp ty: Thiết chế phối hợp giữa Đô sát viện, bộ Hình và Đại lý tự .... 97
2.2.2.1. Triều Nguyễn với việc thành lập và vận hành Tam Pháp ty ................... 97
2.2.2.2. Vai trò của Đô sát viện trong Tam Pháp ty ........................................... 101
2.2.2.3. Đóng góp của Tam Pháp ty ................................................................... 103
2.2.3. Phối hợp trong hoạt động kinh lược sứ ..................................................... 107
2.2.3.1. Quy định của triều Nguyễn và vai trò của cơ quan giám sát trong hoạt
động kinh lược .................................................................................................................. 107
2.2.3.2. Những đóng góp của hoạt động kinh lược ............................................ 109
2.2.4. Phối hợp thực hiện một số nhiệm vụ khác ................................................ 112
2.2.4.1. Hội đồng trong hoạt động thanh tra ....................................................... 112
2.2.4.2. Hội đồng giám sát, kiểm xét việc thu, chi ở các kho ............................. 116
2.2.4.3. Hội đồng giám sát, kiểm xét trường thi .................................................. 117
2.2.4.4. Hội đồng kiểm tra, giám sát hoạt động ở các lăng tẩm .......................... 119
2.2.4.5. Hội đồng trong một số hoạt động khác .................................................. 119
ML.3
Chương 3. NHỮNG ĐÓNG GÓP, HẠN CHẾ TRONG CƠ CẤU TỔ CHỨC VÀ
THỰC TIỄN HOẠT ĐỘNG CỦA CƠ QUAN GIÁM SÁT TRIỀU NGUYỄN
GIAI ĐOẠN 1802 – 1885 ................................................................................................ 123
3.1. NHỮNG ĐÓNG GÓP VÀ HẠN CHẾ TRONG CƠ CẤU TỔ CHỨC .................... 123
3.1.1. Đóng góp ....................................................................................................... 123
3.1.2. Hạn chế ......................................................................................................... 126
3.2. NHỮNG ĐÓNG GÓP VÀ HẠN CHẾ QUA THỰC TIỄN HOẠT ĐỘNG ............. 127
3.2.1. Đóng góp ....................................................................................................... 127
3.2.1.1. Góp phần xây dựng và bảo vệ nền quân chủ chuyên chế ...................... 128
3.2.1.2. Trên lĩnh vực quốc phòng – an ninh ...................................................... 133
3.2.1.3. Trên lĩnh vực văn hóa – xã hội .............................................................. 135
3.2.1.4. Trên lĩnh vực kinh tế, thuế khóa và trị thủy .......................................... 141
3.2.2. Hạn chế ......................................................................................................... 143
KẾT LUẬN ...................................................................................................................... 147
CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .................................................................................................. 154
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 155
PHỤ LỤC .......................................................................................................... PL.1 – PL.54
MỞ ÐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Sau nhiều biến cố thăng trầm, đến năm 1802 Nguyễn Ánh giành được chiến
thắng trước nhà Tây Sơn lập ra vương triều Nguyễn, mở đầu giai đoạn trị vì kéo dài
143 năm của triều đại quân chủ cuối cùng ở Việt Nam. Trong thời gian trị vì, 4 vị
vua đầu của triều Nguyễn, từ Gia Long, Minh Mạng đến Thiệu Trị, Tự Đức đã dày
công xây dựng bộ máy nhà nước quân chủ tập quyền vững mạnh. Kết quả, so với
các triều đại quân chủ Việt Nam trước đó, dưới 4 vị vua đầu triều Nguyễn đã xây
dựng được bộ máy nhà nước khá hoàn chỉnh từ trung ương đến địa phương. Bộ máy
nhà nước của triều Nguyễn được xây dựng trên cơ sở kế thừa có chọn lọc các bộ
máy nhà nước quân chủ Việt Nam trước đó và nhà Thanh (Trung Quốc) đương thời.
Trải qua quá trình hoạt động, bộ máy nhà nước của triều Nguyễn giai đoạn 1802 –
1885 đã có những đóng góp nhất định. Một trong những nguyên nhân góp phần cho
triều Nguyễn có được những đóng góp trên đó là triều đại này đã xây dựng, vận
hành một hệ thống giám sát khá hoàn chỉnh và hiệu quả.
1.1. Trong quá trình ra đời, tồn tại và phát triển, cơ quan giám sát của triều
Nguyễn như: Đô sát viện, lục khoa và Giám sát ngự sử của 16 đạo đã có những
đóng góp lớn, góp phần làm trong sạch bộ máy nhà nước từ trung ương đến địa
phương cũng như ổn định xã hội và phần nào đảm bảo quyền, lợi ích của dân
chúng.
1.2. Từ sau Cách mạng tháng Tám 1945, nhất là trong những thập niên gần
đây, nghiên cứu về các chúa Nguyễn và triều Nguyễn luôn là đề tài được nhiều học
giả quan tâm. Tuy nhiên, đến nay cơ quan giám sát của triều Nguyễn vẫn là vấn đề
chưa được quan tâm nghiên cứu nhiều, các kết quả nghiên cứu chủ yếu chỉ dừng lại
ở mức độ khảo tả, tư liệu rời rạc chưa hệ thống, chưa đánh giá được những đóng
góp và hạn chế về tổ chức và thực tiễn hoạt động của cơ quan giám sát triều Nguyễn
giai đoạn 1802 – 1885.
1.3. Nghiên cứu về cơ quan giám sát sẽ cho chúng ta những kinh nghiệm trong
việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống tư pháp, thanh tra, giám sát nói riêng và bộ máy
nhà nước của Việt Nam nói chung trong giai đoạn hiện nay. Đây là một trong những
khoảng trống trong nghiên cứu về triều Nguyễn cũng như nghiên cứu về cơ quan
giám sát dưới chế độ quân chủ ở Việt Nam cần phải sớm được khắc phục, nhất là
khi Việt Nam đang hướng đến xây dựng và hoàn thiện hệ thống tư pháp, thực thi
nền thanh tra, giám sát mạnh và minh bạch.
1.4. Trong những năm qua, việc bảo tồn, trùng tu, phục dựng và phát huy giá
trị các công trình kiến trúc của triều Nguyễn được quan tâm đầu tư rất lớn và đã thu
được những đóng góp đáng kể. Tuy nhiên, có một số công trình kiến trúc, trong đó
có các công trình, cơ sở làm việc của cơ quan tư pháp, giám sát đã xuống cấp trầm
trọng, thậm chí di tích không còn nữa nhưng chưa được quan tâm nghiên cứu, trùng
tu, phục dựng. Do vậy, nghiên cứu này chính là một trong những kênh thông tin để
chính quyền địa phương, cơ quan hữu quan và các nhà chức trách thấy được việc
trùng tu, tôn tạo các di tích như Đô sát viện, Tam Pháp ty, trống Đăng văn… là cần
thiết trong giai đoạn hiện nay.
Chính vì những lý do trên đây, chúng tôi đã quyết định chọn vấn đề “Cơ cấu
tổ chức và cơ chế hoạt động của cơ quan giám sát triều Nguyễn giai đoạn 1802 –
1885” làm đề tài Luận án Tiến sĩ Lịch sử, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam, mã số:
62.22.03.13.
2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
Đến nay, đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về triều Nguyễn nói
chung và bộ máy nhà nước triều Nguyễn nói riêng. Trong đó, có nhiều công trình đã
tìm hiểu, nghiên cứu về cơ quan giám sát của triều Nguyễn giai đoạn 1802 – 1885.
Có thể điểm lại một số kết quả nghiên cứu liên quan trực tiếp đến đề tài như sau:
