MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU
……………………………………………………………………................1
1. Lý do chọn đề tài……………………………………………………………………..1
2. Lịch sử vấn đề………………………………………………………………………..2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu…………………………………………………....8
4. Mục tiêu nghiên cứu………………………………………………………….............8
5. Phương pháp nghiên cứu……………………………………………………………..8
6. Đóng góp của luận án……………………………………………………………….10
7. Kết cấu của luận án…………………………………………………………………11
CHƯƠNG 1
: Truyền thuyết và giai thoại về các nhân vật lịch sử Nam Bộ từ
cuối thế kỷ XIX trở về trước từ góc nhìn thể loại và từ đặc điểm tư liệu,
hệ thống truyện………………………………………………………………….12
1.1. Truyền thuyết và giai thoại về các nhân vật lịch sử Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX
trở về trước từ góc nhìn thể loại………………………………………………...12
1.1.1. Thể loại truyền thuyết…………………………………………………………..12
1.1.1.1. Khái niệm……………………………………………………………………..12
1.1.1.2. Phân loại truyền thuyết………………………………………………………..18
1.1.2. Thể loại giai thoại……………………………………………………………….19
1.1.2.1. Việc nghiên cứu về giai thoại…………………………………………………19
1.1.2.2. Về thuật ngữ giai thoại ……………………………………………………….21
1.1.2.3. Giai thoại là một thể loại văn học dân gian.......................................................21
1.1.3.
Những điểm tương đồng và khác biệt giữa truyền thuyết lịch sử và giai thoại lịch sử..27
1.1.3.1. Những điểm tương đồng……………………………………………………...27
1.1.3.2. Những điểm khác biệt………………………………………………………...28
1.2. Truyền thuyết và giai thoại về các nhân vật lịch sử Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX
trở về trước từ đặc điểm tư liệu. hệ thống truyện…………………………………31
1.2.1. Khái niệm Truyền thuyết và giai thoại về các nhân vật lịch sử Nam Bộ
từ cuối thế kỷ XIX trở về trước………………………………...............................31
1.2.2. Tình hình tư liệu………………………………………………………………...33
1.2.2.1. Nhóm tư liệu sử biên niên, địa chí thời kỳ nhà Nguyễn thế kỷ XVIII, XIX….34
1.2.2.2.
Nhóm tư liệu biên khảo, nghiên cứu lịch sử, văn hóa… thời kỳ trước 1975 đến nay.36
1.2.2.3. Nhóm tư liệu sưu tập truyện dân gian thời kỳ trước 1975 đến nay...................37
1.2.2.4. Những tư liệu không thuộc phạm vi đề tài........................................................39
1.2.3. Hệ thống truyện………………………………………………………………....41
1.2.3.1. Xác định nguồn tư liệu và tiêu chí sưu tầm, biên soạn……………………….41
1.2.3.2. Hệ thống hóa truyện kể…………………………………………………….....42
CHƯƠNG 2: Truyền thuyết về các nhân vật lịch sử là những nhân vật tiền hiền
khai khẩn mở đất từ cuối thế kỷ XIX trở về trước………………………………..45
2.1. Khái quát hệ thống truyện………………………………………………………...45
2.2. Đặc điểm cấu tạo.....................................................................................................47
2.2.1. Mô hình cốt truyện...............................................................................................47
2.2.2. Những tình tiết, môtíp của hệ thống truyện.........................................................48
2.2.3. Miêu tả những tình tiết, môtíp của các nhóm truyện……………………….......49
2.2.3.1. Truyền thuyết liên quan đến việc khẩn đất, chiến đấu chống động vật gây hại
và chống thiên tai, dịch bệnh.............................................................................49
2.2.3.2. Truyền thuyết liên quan đến việc xây dựng công trình giúp đỡ cộng đồng......63
2.3. Giá trị nội dung của hệ thống truyện……………………………………...............66
2.3.1. Sự phản ảnh một mặt tiến trình lịch sử Nam Bộ gắn với những nhân vật
người anh hùng khai phá………………………………………………...............66
2.3.2. Ý nghĩa phản ánh đặc điểm của văn hóa mở đất..................................................68
CHƯƠNG 3: Truyền thuyết về các nhân vật lịch sử Nam Bộ là những người anh hùng
chiến đấu chống ngoại xâm từ cuối thế kỷ XIX trở về trước….............................72
3.1. Khái quát hệ thống truyện………………………………………………………...72
3.2. Đặc điểm cấu tạo.....................................................................................................74
3.2.1. Mô hình cốt truyện...............................................................................................74
3.2.2. Những tình tiết, môtíp của các nhóm truyện.......................................................75
3.2.3. Miêu tả những tình tiết, môtíp của các nhóm truyện...........................................77
3.2.3.1 Truyền thuyết về người anh hùng mở cõi, chống nạn xâm lấn từ giai đoạn
trước khi thực dân Pháp xâm lược trở về trước....................................................77
3.2.3.2.
Truyền thuyết về người anh hùng khởi nghĩa chống Pháp đến cuối thế kỷ XIX........82
3.2.4. Nhận xét kết quả miêu tả....................................................................................111
3.3. Giá trị nội dung của hệ thống truyện……………………….................................112
3.3.1. Sự phản ảnh một mặt tiến trình lịch sử Nam Bộ gắn với hình tượng
người anh hùng chống ngoại xâm………………………..................................112
3.3.2. Một hiện tượng văn học dân gian độc đáo gắn với lịch sử................................114
CHƯƠNG 4: Truyền thuyết về nhân vật Nguyễn Ánh.......………………………….116
4.1. Khái quát hệ thống truyện……………………………………………………….116
4.2. Đặc điểm cấu tạo...................................................................................................117
4.2.1. Mô hình cốt truyện.............................................................................................117
4.2.2. Những tình tiết, môtíp của hệ thống truyện.......................................................118
4.2.3. Miêu tả những tình tiết, môtíp của hệ thống truyện..........................................119
4.3. Giá trị nội dung của hệ thống truyện……………………….................................133
4.3.1. Sự thể hiện thái độ tình cảm của người dân Nam Bộ đối với Nguyễn Ánh…...133
4.3.2. Ý nghĩa văn hóa……………………………………………………………….136
4.3.3. Về vấn đề “Gia Long phục quốc” (khôi phục cơ đồ)………………………….137
CHƯƠNG 5: Giai thoại về những danh nhân, danh sĩ Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX
trở về trước............................................................................................................140
5.1. Khái quát hệ thống truyện……………………………………………………….140
5.2. Đặc điểm cấu tạo...................................................................................................142
5.2.1. Mô hình cốt truyện.............................................................................................142
5.2.2. Những tình tiết, môtíp của hệ thống truyện………….......................................143
5.2.3. Miêu tả những tình tiết, môtíp của hệ thống truyện...........................................144
5.3. Giá trị nội dung của hệ thống truyện……………………….................................163
5.3.1. Sự ngợi ca những con người “dệt gấm thêu hoa”, xây dựng nên những
biểu tượng văn hoá Nam Bộ……........................................................................163
5.3.2. Ý nghĩa sự đối kháng văn hoá............................................................................165
KẾT LUẬN…………………………………………………………………………..167
TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………………........171
PHỤ LỤC…………………………………………………………………………….181
1
MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
1. Nam Bộ là vùng đất mới của Tổ quốc. Tuy mới chỉ được khai phá hơn ba thế
kỷ, chưa có bề dầy thời gian như các vùng đất trung du Bắc Bộ hay vùng đất ven sông
Hồng, sông Mã, nhưng với đặc điểm tự nhiên, con người, lịch sử..., Nam Bộ có truyền
thống lịch sử, văn hóa riêng trên nền thống nhất của lịch sử, văn hóa dân tộc. Những
cái tên như Gia Định, Đồng Nai, Rạch Gầm, Xoài Mút, Nhật Tảo, “Hào khí Đồng
Nai”, “Nam Kỳ lục tỉnh”, v.v... đâu chỉ là địa danh, tên gọi bình thường, đó là mồ hôi,
nước mắt, xương máu của cha ông ta trong hành trình “mang gươm đi mở cõi”, tiến về
phương Nam khai khẩn, mở đất và giữ đất, viết tiếp những trang sử rạng ngời của một
thời “khổ nhục nhưng vĩ đại” (chữ dùng của Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng) của dân
tộc. Theo đó, trên tiến trình lịch sử Nam Bộ từ buổi đầu hình thành đến cuối thế kỷ
XIX đã nổi lên tên tuổi các nhân vật là những người có những đóng góp lớn lao đối với
cộng đồng xã hội. Để lưu danh họ, bên cạnh những bộ sử biên niên, còn có một dòng
chảy lịch sử khác của nhận thức và tình cảm nhân dân, đó là những truyện kể dân gian
được sáng tác và lưu truyền qua bao thế hệ. Đây là hiện tượng văn học dân gian, văn
hóa dân gian có giá trị, ý nghĩa to lớn, phản ánh sự nhận thức, tình cảm về lịch sử bằng
cảm quan nghệ thuật dân gian của người dân Nam Bộ nói riêng, cả nước nói chung đối
với con người và vùng đất thiêng liêng này. Đã có những công trình sưu tầm, nghiên
cứu về các nhân vật lịch sử Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX trở về trước. Tuy nhiên,
Truyền thuyết và giai thoại về các nhân vật lịch sử Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX trở về
trước còn chưa được sưu tầm và nghiên cứu đầy đủ, do đó cần được sưu tầm, hệ thống
hóa và đào sâu nghiên cứu thêm.
2. Tiếp cận với Truyền thuyết và giai thoại về các nhân vật lịch sử Nam Bộ từ
cuối thế kỷ XIX trở về trước, chúng tôi đặt ra nhiệm vụ tiếp tục tìm hiểu đặc trưng của
truyền thuyết và đặc trưng của giai thoại và mối quan hệ, chuyển hóa lẫn nhau của hai
đối tượng này trong thời kỳ cận đại và tại vùng đất Nam Bộ. Đây là thời kỳ tại Nam Bộ
diễn ra rất nhiều sự kiện lịch sử nổi bật, trọng yếu của đất nước, dân tộc. Bên cạnh
những truyền thống chung của cả nước, người dân Nam Bộ với những đặc điểm xã hội
- văn hóa, tính cách riêng, trong hoàn cảnh lịch sử riêng, có cách tiếp cận riêng đối với
những sự kiện, nhân vật lịch sử trên mảnh đất của mình. Và do đó, nghiên cứu đề tài
này cũng góp phần làm sáng tỏ thêm bản chất thể loại của truyền thuyết và giai thoại,
đồng thời tô đậm thêm đặc điểm địa phương của văn hóa dân gian Nam Bộ trên nền
tảng thống nhất, đa dạng của văn hóa dân gian cả nước. Đề tài cũng cung cấp thêm
minh chứng gián tiếp trả lời các câu hỏi: vì sao ở Việt Nam, thể loại truyền thuyết rất
2
phát triển, vì sao trong các thể loại văn học dân gian, truyền thuyết mang đậm tính địa
phương hơn cả.
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
2.1. Các công trình nghiên cứu, bài viết về thể loại
Thể loại truyền thuyết và giai thoại đã thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu
ở những phương diện, mức độ khác nhau.
Thuật ngữ truyền thuyết xuất hiện đầu tiên trong bài viết của Đào Duy Anh:
“Những truyền thuyết đời thượng cổ nước ta” (Tạp chí Tri Tân số 30 ra ngày
7/1/1942). Việc nghiên cứu truyền thuyết thể hiện rõ nét hơn với những bước tiến mới
từ những năm 1960 về sau, trong đó, nhiều công trình đặc biệt là các giáo trình đại học
đã đi theo hướng tiếp cận truyền thuyết như là thể loại. Các tác giả của bộ Lịch sử văn
học Việt Nam (xuất bản năm 1963) đã công nhận sự tồn tại của truyền thuyết với tư
cách là một thể loại. Tuy nhiên, trong cuốn Lịch sử văn học Việt Nam - Văn học dân
gian (1973), tác giả Đinh Gia Khánh không thừa nhận truyền thuyết như là một thể loại
văn học dân gian mà xếp vào sử học. Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam của Hoàng
Tiến Tựu (1999), Văn học dân gian Việt Nam của Lê Chí Quế (1999)..., cũng nghiên
cứu truyền thuyết đặt trong hệ thống các thể loại. Chuyên khảo Truyền thuyết anh hùng
trong loại hình tự sự dân gian (1971), trong đó có chuyên khảo Truyền thuyết anh
hùng trong thời kỳ phong kiến của Kiều Thu Hoạch được coi như là cái mốc chuyên
khảo dày dặn đầu tiên cho việc nghiên cứu truyền thuyết như một thể loại văn học dân
gian. Cũng phải kể tới công trình của Đỗ Bình Trị, Lê Trường Phát về thi pháp thể loại
bao gồm truyền thuyết: Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian
(1999), Thi pháp văn học dân gian (2000); hay Nguyễn Tấn Đắc, Truyện kể dân gian
đọc bằng Type và Motif (2001), Hồ Quốc Hùng (biên soạn), Truyền thuyết Việt Nam &
vấn đề thể loại (2003)… Ngoài ra có các bài viết tiêu biểu, như: Bùi Quang Thanh, Về
một thể loại văn học dân gian, Tạp chí Văn học, số 4/1979, Tìm hiểu kết cấu dạng
truyền thuyết anh hùng, Tạp chí Văn học, số 3/1981, Bùi Mạnh Nhị, Tiếp cận văn học
dân gian địa phương từ đặc trưng của văn học dân gian, Tạp chí Văn học, số 3/1985;
Trần Thị An: “Nghiên cứu truyền thuyết - những vấn đề đặt ra” Tạp chí Văn học, số
3/1994, “Suy nghĩ mới về bản chất thể loại truyền thuyết” Thông báo văn hóa dân
gian, 2000… Tất cả các công trình trên, ở những mức độ khác nhau, đã có những đóng
góp quan trọng trong việc nghiên cứu thể loại truyền thuyết. Nhìn chung, từ những
quan niệm ban đầu chưa có sự nhất trí xem truyền thuyết là một thể loại văn học dân
gian, đến nay giới nghiên cứu đã có những bước phát triển sâu rộng, khẳng định sự tồn
3
tại của thể loại truyền thuyết với những đặc trưng về nội dung và nghệ thuật, hình thức
tồn tại.
Các nghiên cứu về truyền thuyết ở những khía cạnh cụ thể khác nhau tiếp tục
xuất hiện với hình thức bài báo hoặc luận án. Có thể kể đến các bài viết: Bước đầu tìm
hiểu nguồn truyện kể địa danh Việt Nam, Nguyễn Bích Hà, Tạp chí Văn học, số
2/1986; hay Truyện kể địa danh từ góc nhìn thể loại, Trần Thị An, Tạp chí Văn học, số
3/1999, đưa ra những nhận xét mới trong việc nghiên cứu truyện kể địa danh ở cách
tiếp cận thể loại… Hay các luận án tiến sĩ như: Những đặc trưng cơ bản của truyện
dân gian vùng Thuận Hóa (1999), Hồ Quốc Hùng, Đặc trưng thể loại truyền thuyết và
quá trình văn bản hóa truyền thuyết dân gian Việt Nam (2002), Trần Thị An, Khảo sát
truyện kể dân gian Khme Nam Bộ (qua thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích), Phạm
Tiết Khánh (2007), Truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở
Nam Bộ (1858 - 1918), Võ Phúc Châu (2009), Đặc trưng thể loại truyền thuyết dân
gian vùng Đồng bằng sông Cửu Long, Đỗ Thị Hồng Hạnh (2013)...
Khác với thể loại truyền thuyết, do không thuộc vị trí của khung phân loại
truyền thống nên việc nghiên cứu giai thoại đến nay chưa đầy đủ. Trong bài tiểu luận
đầu sách Kho tàng giai thoại Việt Nam (1994), Vũ Ngọc Khánh nhận định: “Tuy vẫn
luôn luôn được nhắc đến, kể đến với nhiều trân trọng, nhưng phải nói rằng giai thoại
chưa được nghiên cứu bao nhiêu, và thật ra thì cũng chưa xác định vị trí cho rõ rệt
lắm”. Đây cũng là tập tư liệu mở đầu, cùng với một số chuyên khảo khác đã đặt nền
tảng quan trọng cho việc nghiên cứu thể loại giai thoại ở góc độ thể loại. Tiếp theo, cần
kể tới các công trình, như: Khảo luận về giai thoại (trong Tổng tập Văn học dân gian
người Việt, Kiều Thu Hoạch (2004), được bổ sung trong Văn học dân gian người Việt -
góc nhìn thể loại (2006)) hay Giai thoại xứ Nghệ (trong Về văn học dân gian xứ Nghệ,
Ninh Viết Giao (2004). Bên cạnh đó, có các bài viết như: Bước đầu phân biệt truyền
thuyết và giai thoại, Võ Phúc Châu (2005), Giai thoại - một thể loại văn học dân gian,
Nguyễn Bích Hà (2010).
Ngoài ra có thể kể đến các bộ tự điển với những định nghĩa, giới thuyết chung
về thể loại truyền thuyết và giai thoại như: Từ điển văn học (1984), (Nhiều tác giả), Từ
điển văn học (Bộ mới) (2004), Đỗ Đức Hiểu (chủ biên), Từ điển thuật ngữ văn học
(2013), Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên), hay chuyên khảo về
type truyện dân gian bao gồm truyền thuyết và giai thoại: Từ điển Type truyện dân gian
Việt Nam (2012), Nguyễn Thị Huế (chủ biên).
Về tư liệu nước ngoài, về các khái niệm, thuật ngữ, đặc trưng thể loại, chúng tôi
tham khảo một số công trình nghiên cứu có tính tổng hợp, dịch thuật và giới thiệu, như: