Mấy vấn đề về nghiên cứu văn
học dân gian qua văn bản
Nghiên cứu văn học dân gian (VHDG) đương nhiên phải xem tác phẩm VHDG là
đối tượng khảo sát chính. Nhưng tác phẩm VHDG tồn tại dưới dạng thức nào, phạm vi, giới
hạn ra sao và liệu văn bản có phản ánh trung thực các dạng thức hiện tồn của nó hay không
là điều đáng suy nghĩ. Về mặt lý thuyết, những vấn đề như vậy được các nhà Folklore học
đặt ra từ lâu. Riêng ở nước ta, vấn đề này thực sự được chú trọng từ những năm 60 – 70 của
thế kỷ trước. Dường như ai cũng thấm nhuần nguyên lý: tách văn học dân gian ra khỏi môi
trường sinh hoạt là tước mất linh hồn của nó. Dù vậy, trên thực tế người nghiên cứu vẫn
phải bám vào yếu tố ngôn từ của tác phẩm thông qua văn bản. Hướng nghiên cứu này được
xem là tiếp cận ngữ văn học đối với Folklore. Nó có mầm mống từ thời cổ đại ở Trung
Quốc, La Mã, Ấn Độ... Đến giữa thế kỷ XX nhà Folklore học người Nga V. Ia. Prop đã
nhấn mạnh Folklore là lĩnh vực của “những sáng tạo tinh thần, hơn nữa chỉ là những sáng
tạo ngôn từ”(1). Những thành tựu gặt hái được trong nghiên cứu VHDG qua nhiều thập niên
đã chứng tỏ vai trò quan trọng của văn bản tác phẩmVHDG. Tuy nhiên, vấn đề cần trao đổi
ở đây là độ tin cậy của văn bản, sự sống động của ngôn ngữ VHDG được thể hiện như thế
nào trong văn bản – điều mà các nhà nghiên cứu thường ít quan tâm. Thực tế cho thấy,
người nghiên cứu phần lớn dựa vào các văn bản sưu tầm của người đi trước mà ít quan tâm
đến chất lượng của nó, vì vậy, trong một số trường hợp khó tránh khỏi những nhận định sai
lạc.
1. Về vấn đề văn bản hóa tác phẩm văn học dân gian
Một trong những nguyên tắc ghi chép văn học dân gian qua điền dã là phải tôn trọng
sự tồn tại khách quan của tác phẩm. Sự ghi chép này tùy thuộc vào trình độ người thực
hiện và bị chi phối bởi ý thức của mỗi thời đại, trình độ phát triển khoa học nhân văn của
các dân tộc. Từ thời phong kiến ở nước ta, việc ghi chép mang nhiều tính chất chủ quan.
Các học giả thời đó không giấu diếm việc gọt đẽo trong quá trình ghi chép văn học dân
gian. Sang đầu thế kỷ XX, một số nhà nghiên cứu của ta đã thực sự làm công tác văn bản
hóa đúng nghĩa của lĩnh vực này. Những người tiên phong như Trương Vĩnh Ký, Nguyễn
Văn Ngọc, Nguyễn Đổng Chi, Vũ Ngọc Phan... để lại nhiều công trình sưu tập có giá trị
khoa học cho đến tận bây giờ. Một số bài học kinh nghiệm về việc ghi chép, bước đầu xây
dựng được những nguyên tắc văn bản hóa đáng lưu ý. Từ thập niên 70 thế kỷ XX trở lại
đây, tốc độ văn bản hóa tác phẩm diễn ra ồ ạt với sự tham gia của nhiều đối tượng và trong
số đó không ít người xuất phát từ tình yêu văn hóa truyền thống để thực hiện chứ chưa phải
là người chuyên nghiên cứu Folklore. Đó là điều đáng khích lệ nhưng đã để lại khoảng
trống về độ tin cậy của văn bản. Tính trung thực, khách quan của văn bản VHDG được xem
xét trên nhiều góc độ: cấu trúc ngôn từ, hình thức chính tả, phương ngữ, cách hành ngôn...
của dân gian. Điều đáng nói là từ trước đến nay, việc văn bản hóa tác phẩm đều được các
nhà nghiên cứu chú trọng ở tính phổ thông nhằm truyền bá cho nên việc chọn lọc trở nên
nghiệt ngã, thậm chí còn được phóng tác khiến cho bộ mặt văn học dân gian được lưu trên
văn bản mang màu sắc trang trọng và nhiều khi rất tân thời. Mọi đánh giá khoa học đều dựa
vào thực trạng này của văn bản văn học dân gian nên ít nhiều khó tránh khỏi cách nhìn lệch
lạc và phiến diện. Đó là cách xây dựng văn bản thiên về tinh hoa văn học dân gian hơn là
đời sống thực tại của nó. Chưa kể quá trình ghi chép, chọn lọc không tránh khỏi hạn chế do
năng lực người thực hiện và những lý do khách quan.
Xin nêu một số trường hợp về tình trạng bất cập trong văn bản hóa, dẫn đến những
suy diễn, ngộ nhận đáng tiếc.
Trường hợp thứ nhất. Khi làm tuyển tập cuốn Thơ ca dân gian Bến Hải(2) từ nguồn
tư liệu sưu tầm ở vùng đất “Ô Châu ác địa”, nay là huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị,
chúng tôi chỉ tuyển chọn được gần 2000 đơn vị tác phẩm từ 10.000 đơn vị tác phẩm sưu
tầm được. Bất chợt thấy câu ca rất quen, nhưng rất lạ:
Sầu lê mê lụy nhỏ uông uông
Trai mô (nào) trai không thương vợ cũ, gái mô (nào)
gái không buồn chồng xưa.
“Lê mê” là gì? “uông uông” là gì? Là từ mới sáng tạo hay từ Việt cổ? Hay chỉ là
hiện tượng biến âm? Chúng tôi có thử điều tra lại trong một dịp khác, khi hỏi thì người
trong vùng thừa nhận có sử dụng hay ít ra không phản ứng, nhưng lý giải thì chịu. Nghĩa
là nhiều khi sự tồn tại của một số yếu tố trong tác phẩm mất hẳn nghĩa đích thực và tồn tại
như một quy ước chứ không nhất thiết được cắt nghĩa rạch ròi. Hiện tượng này khá phổ
biến. Giống như vậy, gần đây chúng tôi có hỏi một số chuyên gia về Folklore và một số
nhà ngôn ngữ học có uy tín về nghĩa lý của từ “tẻ” trong “cơm tẻ, mẹ ruột”. Ai cũng bảo
“tẻ” là gạo để phân biệt giữa gạo tẻ với nếp! Vậy “nếp tẻ” là gì? Theo tôi, “tẻ” là từ Việt
cổ = “đẻ” = “mẹ”. Người Mường phát âm “đẻ” là “tẻ” và vẫn gọi “mẹ” là “đẻ”. Như
vậy, cơm “tẻ” = cơm “mẹ”. Ăn gì thì ăn cuối cùng phải lấy cơm là chính. Cách giải thích
này có thể gây tranh cãi, song ít nhất nó cũng khẳng định sự tồn tại hữu lý của các dị bản
trong VHDG. Trở lại câu ca trên, vì người tuyển không hiểu nghĩa lý của các từ như đã
nêu nên không đưa vào tuyển tập. Có bao nhiêu tác phẩm như vậy bị bỏ quên do “cuộc
chơi” văn bản hóa? Bỏ quên do người sưu tầm kém cỏi hay do tác phẩm “dị dạng xấu xí”?
Trường hợp thứ hai. Vào thập niên 60 thế kỷ trước, Xuân Diệu đã từng bình tán một
câu ca dao ở miền Trung rất tài tình. Câu ca dao lưu hành ở Hà Tĩnh hay Quảng Bình gì đó:
Trèo đèo hai mái chân vân,
Lòng về Hà Tĩnh, dạ ái ân Quảng Bình.
Xuân Diệu cho rằng “chân vân” là từ sáng tạo. Tâm trạng “phân vân” nửa muốn đi,
nửa không của người phụ nữ từ nhà mẹ ở Hà Tĩnh hướng về nhà chồng ở Quảng Bình,
dùng dằng trên lưng đèo, tụ xuống bàn chân “chênh vênh” nên trở thành “chân vân”. Đấy là
ngộ nhận tài hoa. Sai lầm này bắt nguồn từ văn bản (hoặc do khả năng thẩm âm của tác giả)
đã ghi sai cách phát âm trong vùng bị lệch giữa nguyên âm “ê” và “â” khiến cho “chênh”
thành “chân”, “vênh” thành “vân”. Có bao nhiêu sai lầm tương tự như vậy khi tiếp cận một
tác phẩm VHDG được văn bản hóa?
Trường hợp thứ ba. Có một nghiên cứu sinh rất chăm chỉ, nghiêm túc, dành hẳn một
chương cho luận án Tiến sĩ nhằm giải quyết việc văn bản hóa truyền thuyết. Tác giả đã phê
phán không thương tiếc cách hành ngôn của nhân dân khi kể lại truyền thuyết vùng Nam bộ
và cách ghi chép của người đi trước rồi từ đó đề xuất phương án văn bản hóa cho sáng rõ
hơn. Trong những thao tác đó, tác giả đã dùng cấu trúc “tuy – nhưng”, “mặc dù – vẫn”,
v.v...
Đây là một kiểu sai lầm khác nữa. Cấu trúc câu sử dụng quan hệ từ trên đã được tác
giả đưa vào truyền thuyết thuộc tư duy khoa học chính xác, trong lúc dân gian nhiều khi bất
chấp logic này, tạo ra một quy ước riêng trong lối biểu đạt. Nguy cơ biến câu chuyện truyền
thuyết vốn hồn nhiên mang thêm yếu tố luận đề là điều khó tránh khỏi. Trước đây Đặng
Văn Lung đã đề cập đến “vấn đề logic mờ trong truyện kể dân gian” và Trần Thị An trong
luận án tiến sĩ của mình cũng quan tâm đến vấn đề này trong văn bản truyền thuyết.
Các ví dụ trên đây cho thấy công việc văn bản hóa tác phẩm văn học dân gian dễ
mắc vào tính chủ quan, máy móc thậm chí tắc trách của người ghi chép. Thậm chí, có
những người tự cho phép mình “đồng sáng tạo” một cách chủ quan tùy tiện, khiến cho tác
phẩm có gì đấy xa lạ với đời sống đích thực của nó.
Trường hợp thứ nhất rất tiêu biểu cho tình trạng bỏ sót các dị bản VHDG trong
khi sưu tầm, ghi chép, chú giải,… do không thực sự hiểu biết về phương ngữ.
Trường hợp thứ hai tiêu biểu cho quan niệm xem tác phẩm VHDG không khác gì tác
phẩm văn học viết, và thưởng thức theo lối bình tán, nặng về cảm tính.
Trường hợp thứ ba tiêu biểu cho lối áp đặt tư duy và hình thức cú pháp của diễn
ngôn hiện đại vào diễn ngôn VHDG.
Các ví dụ trên đây có thể khác nhau về hoàn cảnh, mục đích, mức độ sai lầm, song,
chung quy đều có thể xem là hiện tượng “ngụy dân gian”. (Khốn thay, không ít người
nghiên cứu lại cứ đinh ninh đó là VHDG đích thực!).
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng bất cập, ngộ nhận, sai lầm trong việc ghi
chép, chú giải VHDG. Trong các nguyên nhân ấy, chúng tôi muốn nhấn mạnh một nguyên
nhân quan trọng: Phiến diện hoặc thiếu tính định hướng trong sưu tầm, nghiên cứu, dẫn đến
việc lựa chọn phương pháp và thao tác sưu tầm, nghiên cứu không đúng đắn, thích hợp.
Theo chúng tôi, có hai hướng nghiên cứu chính sau đây tác động đến sự hình thành
và sử dụng văn bản VHDG:
– Thứ nhất, để nghiên cứu cấu trúc, thi pháp của văn học dân gian và tinh hoa văn
hóa, người ta chú trọng tinh lọc, lấy những văn bản có giá trị nghệ thuật cao, trong đó
không loại trừ việc phóng tác làm cho tác phẩm hoàn thiện hơn.
– Thứ hai, để tìm hiểu diện mạo đời sống đích thực của VHDG, người nghiên cứu
phải sử dụng văn bản ghi chép trung thực các hình thức hiện tồn của tác phẩm trong cuộc
sống. Chỉ có ở đấy, văn học dân gian mới được cụ thể hóa trong nhiều trạng huống khác
nhau và có những tác dụng thiết thực đối với cuộc sống. Cách ghi chép này ít chú trọng
“khâu chế biến”. Hướng sử dụng văn bản này hiện rất ít được quan tâm.