56 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đố l
MÚA ĐỒ NG TRONG NGHI
LỄ LÊN ĐỒ NG CỦ A NGƯ Ờ I
VIỆ T VÀ M ô ì QUAN HỆ
VỚ I MÚA BÓNG (CHĂM)
MỘ T ĐÔI ĐIỀ U SUY NGHĨ
___
■
NGUYỄ N NGỌ C MAI
ho tớ i nay mặ c dù có nhiề u cách tiế p
cậ n vớ i lên đồ ng từ nhiề u góc độ : diễ n
xư ớ ng và nghi lễ (Ngô Đứ c Thị nh, Trầ n
Lâm Biề n, Nguyễ n Minh San); điệ n thầ n
(Ngô Đứ c Thị nh, Chu Xuân Giao); truyề n
thuyế t (Đặ ng Văn Lung); âm nhạ c (Ba
lynorton), gầ n đây là nhữ ng tiế p cậ n từ giác
độ nhân họ c (Nguyễ n Thị Hiề n, Lê Hồ ng Lý
và Oscar Salemink)... bả n thân tác giả
cũng đã khả o sát ở giác độ trang phụ c...
Như ng đạ i bộ phậ n các tài liệ u đã xuấ t bả n,
hay nhữ ng bài viế t đã đăng tả i đây đó hầ u
như đề u không đề cậ p đế n lộ trình hình
thành từ lúc khở i thuỷ đế n khi trở thành
nghi lễ chính củ a đạ o thờ Thánh ở Việ t
Nam củ a nghi lễ này. Hoặ c giả , đề u mặ c
đị nh vể nguồ n gố c Việ t củ a nó, vì vậ y, hầ u
như không có nhữ ng giả i thích về quá trình
hình thành củ a nghi lễ lên đồ ng ở ngư ờ i
Việ t nói chung.
Trên thự c tế , không phả i bấ t kì mộ t tôn
giáo, tín ngư ỡ ng nào ra đờ i là đã có ngay
mộ t nghi lễ tư ơ ng thích mà phả i có quá
trình sáng tạ o, vay mư ợ n để rồ i mớ i cấ u
thành mộ t nghi thứ c hoàn chỉ nh như hiệ n
nay. Trong đạ o thờ Thánh ở Việ t Nam cũng
vậ y, có thể nói nghi lễ , hay diễ n xư ớ ng nghi
lễ hầ u đồ ng hiệ n nay đã khá hoàn chỉ nh
vớ i đầ y đủ các yế u tố thầ n điệ n, thầ n tích,
diễ n xư ớ ng, ca vũ, đạ o cụ , trang phụ c v.v...
và như vậ y chắ c chắ n nó phả i có quá trình
vừ a sáng tạ o vừ a vay mư ợ n, như ng sáng
tạ o như thế nào và vay mư ợ n từ đâu, theo
kênh nào thì hầ u như không có công trình
nào đề cậ p đế n. Mặ c dù trong cuố n Đạ o
Mầ u củ a ngư ờ i Việ t, Đạ o m ẫ u và các hình
thứ c Saman, các tác giả đã phân tích khá
kĩ lư ỡ ng về quá trình “lên khuôn” củ a tín
ngư ỡ ng thờ nữ thầ n ở Việ t Nam và sự phân
hoá từ Tam thành Tứ phủ , cũng như thâu
nhậ n các yế u tố tín ngư ỡ ng khác (Đạ o giáo,
thờ cúng tổ tiên) để làm thành đạ o Mau Tứ
phủ , cũng như cung cấ p khá nhiề u thông
tin chi tiế t về nghi lễ lên đồ ng, song cũng
không thấ y nói đế n quá trình hình thành
củ a nghi lễ , khiế n ngư ờ i đọ c có thể hiể u
nghi lễ lên đồ ng, hầ u bóng đư ơ ng nhiên là
đã có/ tồ n tạ i/ hiệ n diệ n trong tín ngư ỡ ng
thờ nữ thầ n và sau là thờ Thánh/Thánh
Mầ u ở ngư ờ i Việ t.
Trên thự c tế , không phả i chỉ có cư dân
trồ ng lúa nư ớ c mớ i có tụ c thờ nữ thầ n, mà
có thể nói tụ c thờ nữ thầ n là khá phổ biế n
trên thế giớ i (tụ c thờ nữ thầ n Artemis,
Aphrodite củ a ngư ờ i Hi Lạ p; Đứ c mẹ Đồ ng
Trinh củ a ngư ờ i Do Thái; Apsara (Ấ n Độ )...
Tấ t nhiên ở khu vự c Đông Nam Á nông
nghiệ p và Việ t Nam thì mậ t độ nữ thầ n dày
đặ c hơ n mà thôi. Cũng như vậ y, nế u như
khẳ ng đị nh lên đồ ng hầ u bóng là hiệ n
tư ợ ng xuấ t hồ n nhiề u lầ n (Ngô Đứ c Thị nh
1996) thì không chỉ có ở Việ t Nam mà trên
thế giớ i, hiệ n tư ợ ng này cũng khá phổ biế n.
Mặ c dù lên đồ ng hầ u bóng chỉ xuấ t hiệ n
chủ yế u ở ngư ờ i Việ t phía Bắ c Việ t Nam
như ng như thế cũng không có nghĩa nó là
củ a ngư ờ i Việ t và do ngư ờ i Việ t sáng tạ o
ra. Vậ y lên đồ ng hầ u bóng có từ bao giờ , ra
đờ i hay du nhậ p vào ngư ờ i Việ t và văn hoá
TẠ P CHÍ VHDG s ố 3/2009 57
Hầ u bóng ở Phủ Giầ y. Ả nh: ĐÃNG THANH
Việ t trong hoàn cả nh nào và ai mớ i là chủ
nhân đích thự c củ a nó vẫ n rấ t cầ n có
nhữ ng minh chứ ng có sứ c thuyế t phụ c. Đây
cũng là câu hỏ i chư a có lờ i giả i thoả đáng.
Trong khi các tác giả nghiên cứ u về
Đạ o Mấ u không lí giả i về con đư ờ ng đi củ a
nghi lễ lên đồ ng và gầ n như mặ c đị nh là
củ a ngư ờ i Việ t, song lác đác vẫ n có nhữ ng
ý kiế n cho rằ ng lên đồ ng củ a ngư ờ i Việ t có
khở i nguồ n từ văn hoá Chămpa. Trong tài
liệ u Việ t Nam văn m inh sử cư ơ ng, mụ c "Sự
tiêu hoá văn minh Chàm " củ a tác giả Lê
Văn Siêu có đoạ n: "Nhữ ng ma thụ ât củ a
các Thầ y Bà La Môn như bùa yêu, trù ế m,
cầ u tài, trừ tà, trừ trùng đã đư ợ c m ang về
Đạ i Việ t thành huyề n năng củ a các thầ y
phù thuỷ ... sự kiêng dẫ m chân vào bóng
củ a nhau, kiêng soi bóng m ình xuố ng
nư ớ c... lên đồ ng xiên linh vào má, rạ ch lư ỡ i
cùng m ọ i thứ c hành xác khác, sự cầ u hồ n,
đánh đồ ng thiế p, lên đồ ng chữ a bệ nh... kể
cả nhữ ng chuyệ n đồ ng cô bóng cậ u, thờ
tam phủ tứ phủ , cả y phụ c khi ngổ i đồ ng
cho tơ i điệ u hát chầ u văn dư ờ ng n h ư cũng
Việ t hoá củ a ngư ờ i Chàm cả "(1). Mặ c dù
khẳ ng đị nh mộ t cách khá chắ c chắ n như
vậ y, song trong toàn bộ công trình củ a mình,
hầ u như không có chỗ nào
ông lí giả i vể con đư ờ ng đi,
hay quá trình cả i biên củ a
ngư ờ i Việ t đố i vớ i các thành
tố văn hoá đó củ a Chàm
như thế nào, chính điề u này
khiế n lậ p luậ n củ a ông trỏ
nên thiế u sứ c nặ ng và không
gây ấ n tư ợ ng. Tuy nhiên, nế u
căn cứ vào mộ t số nhữ ng
mậ t mã văn hoá như : tụ c thờ
rắ n củ a ngư ờ i Chàm vớ i thờ
rắ n trong điệ n thầ n Tứ phủ ;
m úa bóng củ a ngư ờ i Chăm
vớ i hầ u bóng củ a ngư ờ i Việ t cũng ít nhiể u
khiế n ta có nhữ ng liên tư ở ng ban đầ u về
mố i liên hệ giữ a chúng. Như ng vấ n đề đặ t
ra là không phả i vì thế mà khẳ ng đị nh rằ ng
ngư ờ i Việ t tiế p thu từ ngư ờ i Chăm mà cũng
rấ t có thể là ngư ợ c lạ i!
Trong lên đồ ng củ a ngư ờ i Việ t phía bắ c
Việ t Nam, ngoài các chi tiế t phủ khăn để
thánh thăng hay giáng, phán bả o hay ban
phát thì phấ n còn lạ i là hấ u hế t các thao
tác múa nghi lễ (vũ đạ o tôn giáo). Có thể
nói, trong hầ u hế t các "giá đồ ng" trong mộ t
cuộ c lên đồ ng, giá nào cũng có vũ điệ u vớ i
các đạ o cụ khác nhau và đề u do mộ t vũ
công (ngư ờ i lên đồ ng) thự c hiệ n. Có thể nói,
vũ đạ o trong lên đồ ng {múa đồ ng) là mộ t
trong nhữ ng điể m đặ c biệ t và cũng là riêng
biệ t củ a nghi lễ lên đổ ng hầ u bóng trong
tư ơ ng quan vớ i các nghi lễ tôn giáo, tín
ngư ỡ ng khác ở Việ t Nam. Tuy nhiên, bả n
chấ t củ a múa đồ ng là gì, nó bắ t đẩ u từ tộ c
ngư ờ i nào và có khở i nguồ n từ mô tip nào
cho đế n nay hầ u như vẫ n chư a có nhữ ng lí
giả i thoả đáng.
Trong các tài liệ u sử chính thố ng củ a ta
có ghi chép khá kĩ về quá trình chinh phụ c
Chiêm Thành và nhữ ng thâu nhậ n các
58 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l
dạ ng thứ c văn hoá Chăm như âm luậ t,
nhạ c cụ : trố ng cơ m, xinh tiề n, ca vũ nhạ c
Nam ai... như ng không thấ y đề cậ p đế n
nghi lễ lên đồ ng, vì vậ y việ c tìm hiể u về cộ i
nguồ n củ a nghi lễ này càng trở nên khó
khăn. Năm 1994, nhà nghiên cứ u văn hoá
Chăm Ngô Văn Doanh xuấ t bả n tài liệ u
Văn hoá Chămpa thì dư ờ ng như nhữ ng
khẳ ng đị nh củ a Lê Văn Siêu mớ i dầ n dầ n
đư ợ c hé mở . Trong tài liệ u củ a mình ỏ
trang 50, PGS. TS. Ngô Văn Doanh viế t:
"Mộ t dạ ng múa khác, tuy mang tính tôn
giáo, như ng lạ i rấ t phổ biế n ở ngư ờ i Chăm
hiệ n nay là múa bóng’*2). Mô tả về múa
bóng, ông viế t: "Lễ múa bóng củ a ngư ờ i
Chăm giố ng như lễ cầ u an, giả i hạ n củ a
ngư ờ i Việ t, lễ múa bóng mang tính tậ p thể
và đư ợ c tổ chứ c ở sân đề n, hoặ c m ang tính
gia đình và đư ợ c tổ chứ c ngay tạ i sân nhà
gia chủ . Trong suố t buổ i hành lễ thầ y bóng
không nói mà chì múa để diễ n đạ t ý
nguyệ n cũng như thể hiệ n sự hiệ n diệ n củ a
thầ n linh, vì thê' các độ ng tác củ a múa
Bóng rấ t phong phú. Trong lễ múa bóng có
múa kiế m, múa chèo thuyề n, múa nhả y
ngự a, múa roi".
Từ nhữ ng thông tin ít ỏ i này, chúng ta
nhậ n thấ y có mộ t số điể m tư ơ ng đồ ng vớ i
múa đổ ng trong nghi lễ lên đồ ng hầ u bóng
củ a ngư ờ i Việ t như sau:
- Múa bóng cũng là mộ t nghi thứ c cầ u
thầ n và tái hiệ n lạ i hình ả nh các thầ n. Khi
thự c hành nó cũng cầ n m ộ t không gian
thiêng (sân đề n). Điệ u múa không phả i để
phô bày tài nghệ củ a ngư ờ i múa (múa đư ơ ng
đạ i) mà để diễ n đạ t ý nguyệ n và th ể hiệ n sự
hiệ n diệ n củ a thầ n linh-, đây là điề u hoàn toàn
giố ng trong lên đồ ng củ a ngư ờ i Việ t.
- Các điệ u thứ c múa về cơ bả n cũng
giố ng như trong m úa đồ ng (múa kiế m, múa
chèo thuyề n, múa nhả y ngự a, múa roi
(hèo)<3). Đặ c biệ t hơ n các độ ng tác nhả y
mộ t chân co, m ộ t chân duỗ i, dậ m hai chân
cùng mộ t lúc, nhấ n hai cổ tay, lư ợ n vòng
cánh tay... mà tác giả cuố n Văn hoá
Chămpa mô tả rấ t giố ng các độ ng tác trong
khi nhả y đồ ng củ a các giá chầ u Bà, Cậ u và
Cô bé Thư ợ ng.
Duy có điể m khác biệ t là trong m úa
bóng thì ngư ờ i múa đề u là các vũ nữ - tàn
tích củ a văn hoá Ấ n Đ ộ vớ i vai trò củ a các
vũ nữ chuyên phụ c vụ các thầ n củ a Ấ n Độ
giáo, còn trong lên đồ ng hầ u bóng củ a
ngư ờ i Việ t thì có cả nam và nữ . Tuy nhiên,
nế u quan sát kĩ, ta sẽ thấ y các đồ ng nam
củ a ngư ờ i Việ t khi lên đồ ng thì đề u hoá
trang thành gái (đánh phấ n, kẻ mày, mặ t
hoa da phấ n...) rấ t có thể đây là mộ t biế n
tấ u/cả i biên kiể u Việ t (mộ t biể u hiệ n củ a
tính linh hoạ t trong phư ơ ng châm ứ ng xử
củ a ngư ờ i Việ t). Đó là chư a kể đạ i bộ phậ n
các đồ ng nam củ a ngư ờ i Việ t đề u có đặ c
tính hoặ c cố tình tỏ ra mình là gái (nói năng
ỏ n ẻ n, ăn mặ c giố ng phụ nữ ...) hoặ c cố
hữ u từ khi sinh ra đã có đặ c điể m tâm lí,
tính cách giố ng nữ (pê đê).
Cũng như vậ y, trong cuố n Đạ o M ầ u ỏ
Việ t Nam, tác giả giả i thích thuậ t ngữ Bà
cố t chỉ dòng đồ ng thờ Thánh Mẩ u là có
nguồ n gố c từ thuậ t ngữ Bà cô tí (cô gái
nhỏ ) và theo Tavernier thì đó là cách gọ i
tên nhữ ng phù thuỷ ở Đàng Ngoài(4).Chúng
ta thấ y mộ t sự ngẫ u nhiên thú vị : nế u như
Bà cô tí là chỉ các cô gái nhỏ làm việ c hầ u
Thánh, thì trong m úa tôn giáo củ a ngư ờ i
Chăm cũng là các vũ nữ : "Trong suố t buổ i
lễ ngoài các nghi thứ c tôn giáo như đọ c
kinh, mờ i các chư thầ n về dự hộ i là biể u
diễ n múa củ a nhữ ng vũ nữ . Vũ nữ đự ơ c
chọ n là nhữ ng phụ nữ xinh đẹ p có năng
khiế u múa... các vũ nữ múa chà già (múa
TẠ P CHÍ VHDG s ố 3/2009 59
vớ i hai chiế c khăn), múa piđiề n (múa quạ t),
múa hoa kề (chèo thuyề n)" (Ngô Văn
Doanh, 1994). Như vậ y là, về cơ bả n, các
điệ u thứ c m úa đồ ng và m úa bóng giố ng
nhau, duy có múa chà già đư ợ c tác giả giả i
nghĩa là múa vớ i hai chiế c khăn cũng khiế n
chúng tôi liên hệ vớ i điệ u múa thêu hoa dệ t
lụ a trong giá Cô Chín trong múa đồ ng củ a
ngư ờ i Việ t hiệ n nay.
Đó là chư a kể đế n mộ t số môtíp thờ
ông lố t (thờ rắ n) trong điệ n thờ Tứ phủ củ a
ngư ờ i Việ t cũng cho thấ y rấ t nhiề u điể m
tư ơ ng đồ ng vớ i tụ c thờ rắ n củ a ngư ờ i
Chăm. Việ c dùng bó hư ơ ng tẩ m dầ u để đố t
thành ngọ n lử a to để tẩ y trầ n trong nghi
thứ c lên đồ ng khi Thánh giáng cũng gợ i lên
mố i liên hệ vớ i điệ u thứ c Tandava củ a thầ n
Siva khi thầ n mong m uố n "cơ n cuồ ng
phong củ a vũ điệ u Tandava Tam asic sẽ
giả i phóng linh hồ n con ngư ờ i khỏ i mọ i ràng
buộ c thự c tạ i" (Ngô Văn Doanh, 1994). Mặ c
dù trong m úa bóng, tác giả X ứ trầ m hư ơ ng
nổ i tiế ng (xuấ t bả n năm 1970 tạ i Sài Gòn)
có cho biế t: "ngư ờ i múa toàn là con gái, áo
xiêm rự c rỡ , đầ u độ i cỗ hoa tư ơ i, có ngư ờ i
thì đèn lồ ng ngũ sắ c, đèn và hoa chồ ng
cao như ngọ n tháp, vũ nữ múa theo điệ u
đàn, điệ u trố ng, quay lộ n nhị p nhàng dư ớ i
ánh đuố c, ánh đèn... cả nh tư ợ ng vô cùng
ngoạ n mụ c"(5) không tìm thấ y trong múa
đồ ng, song nế u quan sát kĩ cách các giá
đổ ng củ a ngư ờ i Việ t phụ c trang trên đầ u
cũng không kém phầ n xa hoa rự c rỡ : cũng
khăn màu lấ p lánh đính rấ t nhiề u hoa lá
trang kim, m ĩ kí vớ i nhữ ng sắ c màu lộ ng
lẫ y, sẽ thấ y rấ t có thể đây lạ i là mộ t biế n
tư ớ ng kiể u ngư ờ i Việ t khi thâu nhậ p văn
minh Chàm mà không có mộ t môi trư ờ ng
đào tạ o chuyên nghiệ p như xóm bóng(5>
củ a ngư ờ i Chăm và các đèn lồ ng đã thay
bằ ng nhữ ng điệ u múa mồ i bậ p bùng đuố c
lử a? Điề u đó cho thấ y dù không giố ng hệ t
nhau trong cách thứ c biể u diễ n vũ điệ u
trong nghi lễ , song về cơ bả n ý nghĩ tâm
linh củ a hai nghi lễ là giố ng nhau. Từ nhữ ng
căn cứ này cho thấ y mố i liên hệ khá mậ t
thiế t giữ a múa bóng (Chăm) và múa đồ ng
(Việ t), song vẫ n chư a đủ luậ n cứ để trả lờ i
cho câu hỏ i đặ t ra: vậ y ai là chủ thể chính
củ a nhữ ng vũ điệ u tôn giáo đặ c biệ t này.
Sự thậ t lị ch sử về sự tồ n tạ i củ a vư ơ ng
quố c cổ Chăm pa đã đư ợ c các,biên niên sử
Trung Hoa, Đạ i Việ t nhắ c đế n vớ i nhiề u tên
gọ i khác nhau: Lâm Ấ p, Hoàn Vư ơ ng,
Chiêm Thành, X ứ dừ a... đề u để phả n ánh
mộ t hiệ n thự c về sự tồ n tạ i củ a vư ơ ng quố c
hay madala ở khu vự c Đông Nam Á vào
giai đoạ n sớ m (thế kỉ II - VIII) và phân bố
dọ c theo vùng miề n Trung Việ t Nam từ núi
đế n biể n vớ i cư ơ ng vự c từ Đèo Ngang đế n
đèo Cả - Đạ i Lãnh có độ c lậ p và liên lậ p,
có m ộ t tổ ng th ể văn hoá chung mà cũng có
sắ c thái văn hoá vùng<7). Nhiề u công trình
nghiên cứ u củ a các họ c giả phư ơ ng Tây và
Việ t Nam sau này cũng đã chỉ ra mộ t sự
thự c, văn hoá Chămpa là văn hoá củ a mộ t
quố c gia Ấ n hoá (G. Coedes) vớ i nhữ ng
dẫ n chứ ng hùng hồ n về các ả nh hư ỏ ng củ a
Bàlamôn giáo, Ấ n Độ giáo (Thánh đị a M ĩ
Sơ n, Đồ ng Dư ơ ng, Dư ơ ng Lệ ...). Tấ t nhiên,
không loạ i trừ có cả nhữ ng yế u tô' Chàm
bả n đị a (mẹ xứ sở Nagar) như ng đó không
phả i là vấ n để chúng tôi bàn đế n ỏ đây, mà
điề u chúng tôi quan tâm là kế t luậ n củ a các
họ c giả Tây cũng như Ta đề u thố ng nhấ t
"Chămpa là mộ t trong nhữ ng quố c gia cổ
nhấ t ở Đông Nam Á, tiế p nhậ n nhiề u ả nh
hư ở ng củ a Ấ n Độ ". Điề u đó cũng có nghĩa
là, Chăm pa là mộ t trong nhữ ng quố c gia
chị u ả nh hư ở ng củ a văn hoá Ấ n Độ sớ m
nhấ t khu vự c Đông Nam Á. Trong khi phía
bắ c Việ t Nam còn đang chị u ách đô hộ củ a
60 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
phong kiế n Hán vớ i cuộ c chiế n chố ng Hán
hoá, thì miề n Trung (Chăm pa) gầ n như đã
Ấ n Độ hoá trên nhiề u phư ơ ng diệ n, đặ c
biệ t là đờ i số ng tâm linh (hàng loạ t các dẫ n
chứ ng về kiế n trúc đề n đài, điêu khắ c, tôn
giáo củ a ngư ờ i Chăm đề u mang dấ u tích
củ a văn hoá Ấ n Độ ). Các tài liệ u cổ sử củ a
Việ t Nam thờ i Đạ i Việ t hầ u như không ghi
chép gì về nghi lễ lên đồ ng ở phía bắ c, duy
có cuố n Thư ợ ng Kinh kí s ự (Lê Hữ u Trác)
mớ i để xuấ t đế n bóng dáng nghi lễ lên
đồ ng vớ i cái tên Tiệ c hát, và cũng qua tài
liệ u này chúng ta thấ y có ba lầ n tác giả đề
cậ p đế n tiệ c hát thì có tớ i hai lầ n khi tác giả
còn ở mạ n quê nhà (miề n Trung - nơ i mang
đậ m dấ u ấ n văn hoá Chăm ). Bả n dị ch Đạ i
Nam. nhấ t thố ng chí củ a Phan Kế Bính có
chi tiế t viế t về phong thổ tỉ nh Quả ng Nghĩa:
"tỉ nh Quả ng Nghĩa phía Nam giáp Bồ ng
Sơ n (Bình Đị nh) phía bắ c giáp Hà Đông
(Quả ng Nam) phong tụ c ư a đồ ng cố t, hát
xư ớ ng',(8).Cũng ở tài liệ u này trong mộ t mụ c
khác ghi chép về đề n Q uế Nư ơ ng ỏ phía
nam độ ng Tam Thạ ch thuộ c phủ Cam Lộ
(trấ n Thuậ n Hoá) như sau: "Quế Nư ơ ng là
ngư ờ i làng Ba Lăng, họ Hồ . Khi sinh thờ i
tính hay ư a hoa hư ơ ng và hay tô điể m.
Năm 17 tuổ i nhiề u ngư ờ i cầ u hôn mà
không lấ y ai, mộ t buổ i mộ t mình lủ i thủ i vào
độ ng, không thấ y về , ngư ờ i nhà tìm đế n
độ ng thấ y có mộ t giế ng sâu lắ m mà quầ n
áo củ a Quế Nư ơ ng thì bỏ cả ở bên cạ nh.
Dòm xuố ng không thấ y gì mà gọ i đâu
không thấ y, về sau ứ ng khẩ u cho ngư ờ i
ngồ i đồ ng tự xư ng là Quế Nư ơ ng Ngọ c Nữ .
Dân đó bèn lậ p đề n thờ nhiề u sự linh ứ ng,
nay khách thư ơ ng qua lạ i, thư ờ ng phả i
cúng lễ "(9). Căn cứ vào nhữ ng tài liệ u này
cùng vớ i thầ n tích, ngọ c phả về Mau Liễ u
(Phủ Giầ y - Nam Đị nh) mà hầ u hế t ngày
nay, trong giớ i nghiên cứ u đề u thố ng nhấ t
cho rằ ng thờ Mẩ u T ứ phủ chỉ có thể "lên
khuôn" vào thế kỉ XVII - XVIII. Như vậ y, giả
đị nh là lúc đị nh hình hoàn chỉ nh (thế kỉ XVII
- XIIX) đạ o Mầ u mớ i cầ n tớ i nghi lễ thì so
vớ i múa bóng thờ nữ thầ n củ a ngư ờ i Chăm
đã thụ t lùi tớ i gầ n mư ờ i thế kỉ . T ừ giả thiế t
này cùng vớ i các căn cứ về mố i liên hệ củ a
hai hình thứ c múa tôn giáo như đã phân
tích ở trên, chúng tôi cho rằ ng ngư ờ i Chăm,
văn hoá Chăm pa mớ i là chủ thể đầ u tiên
củ a nhữ ng vũ điệ u m úa đồ ng và ngư ờ i Việ t
chỉ là du nhậ p và cả i biế n mà thôi. Bên
cạ nh đó, tạ i vùng văn hoá Phủ Giầ y - quê
hư ơ ng Mau Liễ u vẫ n còn lư u tên Phủ Bóng
(biế n thái từ đề n Cây Đa Bóng) và theo cố
PGS. Nguyễ n Duy Hình thì từ đồ ng, bóng
là mộ t thuậ t ngữ song ngữ *10’.
Con đư ờ ng du nhậ p rấ t có thể từ nhữ ng
cuộ c chinh Chiêm thắ ng lợ i củ a các triề u
đình Đạ i Việ t để rồ i hàng loạ t các cư dân
Chàm vớ i thân phậ n củ a mình (bị coi là
chiế n lợ i phẩ m, là tù binh, bị phân phát chia
cho làm gia nô cho các quý tộ c; bị biệ t đãi
cho ở riêng m ộ t khu trong kinh thành
Thăng Long: thôn Bà Già, làng Cáo Đỉ nh
(nay là Xuân Đỉ nh, Kẻ Noi (Cổ Nhuế ), sấ u
Giá (Cổ Sở , Yên sỏ ). Trong bố i cả nh ấ y họ
phả i nư ơ ng tự a vào nhau và tìm đế n lố i
thoát cho đờ i số ng tinh thầ n củ a mình là tín
ngư ỡ ng cố quố c để mong muố n trố n thoát
khỏ i cuộ c đòi thự c, hay thậ m chí mư ợ n oai
linh thánh, thầ n để bả o toàn mạ ng số ng, vị
thế cuộ c số ng giữ a mộ t nề n văn hoá và
con ngư ờ i xa lạ . Trong quá trình số ng đó,
sự phát triể n các mố i quan hệ làm ăn, hàng
xóm đã dầ n dà khiế n ngư ờ i Việ t có điể u
kiệ n thâm nhậ p vào các nghi thứ c tín
ngư ỡ ng củ a ngư ờ i Chăm và vớ i sự tư ơ ng
đồ ng về thầ n chủ (cùng là nữ thầ n), sự hấ p
dẫ n đặ c biệ t củ a nghi lễ mà ngư ờ i Việ t đã
