TẠ P CHÍVHDG s ố 3/2012 7 5
TỤ C THỜ LINH THẦ N
CỦ A NGƯ Ờ I MƯ Ờ NG
THANH HÓA
CAO SƠ N HẢ I
heo hiể u biế t củ a chúng ta, cho đế n
nay, không có mộ t cộ ng đồ ng ngư ờ i
nào, mộ t dân tộ c nào lạ i không có tụ c thờ
linh thầ n. Thờ linh thầ n là mộ t sự tín
ngư ỡ ng. Nghiên cứ u tín ngư ỡ ng củ a mộ t
cộ ng đồ ng, mộ t dân tộ c cho ta thấ y đây là
mộ t phạ m trù văn hóa, ít ra là văn hóa tâm
linh. Tụ c thờ cúng củ a mộ t cộ ng đồ ng, mộ t
dân tộ c cho ta biế t cộ ng đồ ng đó ngư ỡ ng
vọ ng cái gì, tôn thờ ai, tin ai, tin vào cái gì,
sợ cái gì và m uố n cái gì; các thế lự c siêu
nhiên thầ n thánh, đấ ng tố i cao nào đó đư ợ c
thờ ở đâu, quy mô và thờ i gian thờ như thế
nào; lễ vậ t thờ cúng và lờ i khấ n nguyệ n như
thế nào... Tấ t cả nhữ ng điề u đó cho ta biế t
đư ợ c sự phát triể n củ a xã hộ i, nhữ ng khát
vọ ng, đứ c tin củ a con ngư ờ i trong mộ t cộ ng
đồ ng, mộ t dân tộ c. Ket quả nghiên cứ u bao
giờ cũng giúp cho ta hiể u sâu hon mộ t cộ ng
đồ ng, mộ t dân tộ c. Hơ n the, điề u đó còn
giúp ích cho nhà quả n lí trong việ c xây
dự ng đờ i số ng văn hóa như thế nào cho phù
hợ p. Xem ra đây là mộ t vấ n đề không nhỏ .
Song đáng tiế c rằ ng công việ c này chư a
đư ợ c quan tâm đúng mứ c.
Hiệ n nay, việ c tìm hiể u, nghiên cứ u về
tụ c thờ linh thầ n củ a ngư ờ i Mư ờ ng - vấ n đề
ta đang bàn ở đây - còn sơ sài, chư a hệ
thố ng và cũng chư a có chiề u sâu. Cũng cầ n
phả i nói ràng, việ c nghiên cứ u tụ c thờ linh
thầ n củ a ngư ờ i Mư ờ ng nế u chỉ dự a trên
hiệ n trạ ng thì sẽ không đủ và có thể đi đế n
nhữ ng kế t luậ n phiế n diệ n, sai lệ ch. Bả n
thân chúng tôi cũng đã tiế p cậ n trên nhiề u
cách, sừ dụ ng nhiề u phư ơ ng pháp, đồ ng
thờ i dự a trên trả i nghiệ m củ a bả n thân
như ng cũng chư a dám chắ c sẽ thành công
trong việ c nghiên cứ u vấ n đề này.
Bây giờ , ta hãy xem xư a và nay, trong
nhà và ngoài làng, ngư ờ i Mư ờ ng thờ ai, thờ
ma gì và cách thờ như thế nào?
1. Tụ c thờ cúng thầ n linh trong nhà
7.7. Thờ gia tiên, thư ờ ng gọ i là ma nhà
Ma nhà đư ợ c thờ trên chiế c giư ờ ng thờ
bằ ng gỗ hoặ c bằ ng tre đư ợ c đóng chắ c
chắ n, có bố n chân, đặ t tạ i gian chính củ a
nhà sàn. Ngư ờ i M ư ờ ng thờ gia tiên gồ m
mấ y đờ i? Qua lờ i khấ n nguyệ n củ a ngư ờ i
đứ ng chủ thờ ta thấ y mờ i đế n năm đờ i: cồ
đà dá quang; ôông đớ i đà dá đớ i hơ ; ôông
cô mủ cố ; ôông mân mủ ; ôông chùa khoỏ c
mú ngoòc nhá.
Trong năm đờ i đư ợ c thờ thì cha mẹ quá
cố đư ợ c tôn là ngư ờ i chủ trong chố n gia
tiên củ a ngư ờ i M ư ờ ng và đư ợ c gọ i là “ôông
chùa khoỏ e mú ngoọ c nhá” tứ c ông chủ bà
chủ trong nhà. Mâm thờ đặ t trên giư ờ ng thờ
cạ nh chiế c cộ t cái cùa nhà sàn. Các vị tổ
tiên đư ợ c thờ ở đây đã đư ợ c tổ chứ c lễ mo
khi qua đờ i. Các ngài đã đư ợ c qua lễ chuộ c
sổ , xin đuóng (tuông) vớ i vua trờ i nên các
vị đã biế t “đư ờ ng đi, lố i về ” để có thể phù
hộ con cháu. Tuy nhiên, các vị chỉ có thể
đư ợ c tổ chứ c lễ mo nế u khi còn số ng luôn
làm điề u lành, hiề n từ , không gây hạ i cho
ai, nế u không khi qua cầ u Liêm La để
chuộ c số , xin đuông sẽ không thành. Ngư ờ i
Mư ờ ng luôn quan niệ m ràng “số ng cho ra
ngư ờ i, chế t nên kiế p ma” (khôồ ng rênh đớ i,
chế t rênh đuông). Ở đây, ta thấ y ngư ờ i
Mư ờ ng có xác tín: khi số ng làm điề u lành,
tránh điề u ác thì khi qua đờ i mớ i đư ợ c
76 Tư LIỆ U FOLKLORE
chuộ c số , đổ i kiế p và mớ i có thể đi về phù
hộ con cháu.
1.2. Thờ các thầ n linh trong nhà
Đó là các vị : vua bế p - thầ n trông coi
cùi lử a, an toàn trong nhà; thầ n Cun lang
chả ng dón - thầ n trông coi về sự an lành
củ a các vậ t nuôi trong nhà; thầ n Cun lang
chả ng khoong - thầ n trông coi, phù hộ việ c
đánh cá, săn bắ t muông thú. Hai vị thầ n
Cun lang chả ng dón và Cun lang cháng
khoong còn giám sát con ngư ờ i hằ ng ngày
có làm điề u tố t lành không và khi ngư ờ i
chế t qua thế giớ i bên kia muố n đư ợ c chuộ c
số , xin đuông vớ i vua trờ i phả i đư ợ c hai vị
thầ n này chứ ng giám.
Trong nhà ngư ờ i Mư ờ ng ở Thanh Hóa,
nhấ t là nhữ ng nhà ông ậ u, bà máy còn thờ
các vị thầ n Ba Vì, Tả n Viên. Trong lờ i khấ n
nguyệ n củ a ngư ờ i M ư ờ ng có câu: “Chắ p
tay tôi lạ y đế n đứ c mẹ vua bà, vua ông, vua
út, vua cả , vua hai, vua ba ở đề n đồ i cao núi
lớ n ở chố n Ba Vì, ở vùng đấ t Son T ây...” .
Ngư ờ i Mư ờ ng có nhiề u dị bả n về truyề n
thuyế t vua Ba Vì. Việ c thờ cúng là để tôn
vinh, nhớ on trị thủ y và các ông ậ u, bà
đồ ng thư ờ ng mờ i các vua Ba Vì làm tổ sư
hoặ c phù trợ tổ sư đi hái thuố c cứ u ngư ờ i,
phù hộ con ngư ờ i khỏ i bệ nh tậ t...
Các vị thầ n này đề u đư ợ c thờ ở giư ờ ng
treo, không thờ chung trên giư ờ ng thờ gia
tiên. Vua Ba Vì đư ợ c thờ ở chiế c giư ờ ng
treo cao đặ t ở gian ngoài.
Không có giư ờ ng thờ , không thờ
thư ờ ng xuyên như ng ngư ờ i Mư ờ ng ở
Thanh Hóa rấ t ngư ỡ ng vọ ng, tôn trọ ng vị
nữ thầ n mà dân gian gọ i là Mụ Dạ Dầ n.
Đây là vị nữ thầ n sáng tạ o ra trờ i đấ t, con
ngư ờ i, muôn vậ t, tình yêu và nghệ thuậ t.
Mụ theo con ngư ờ i từ lúc sinh ra đế n khi
già. Mụ Dạ Dầ n khi là Bà Mụ , khi là Bà
Cầ m Si, Giữ Sanh con ngư ờ i. Mụ có thể đổ i
số cho con ngư ờ i. Neu con ngư ờ i như cây
si, cây sanh về già, Mụ có thể kéo trở lạ i
đứ ng thẳ ng, không xiêu đổ , không héo lá,
giố ng như mộ t sự cả i lão hoàn đồ ng con
ngư ờ i. Tuy nhiên, ngư ờ i ta chỉ mờ i Mụ , thờ
Mụ ở các buổ i làm vía Mụ , làm vía Lộ t và
vía kéo si, kéo sanh.
1.3. Thờ các thầ n linh dư ớ i sân, ngoài
vư ờ n
Dư ớ i sân và ngoài vư ờ n ngư ờ i Mư ờ ng
thờ thầ n thổ công, còn gọ i là ông Đị hay
ông Tị (ông Đị a). Nhà thờ ông thổ công
thư ờ ng làm giữ a vư ờ n trư ớ c nhà, có nhiề u
ngôi nhà chi có mộ t cộ t. Thổ công là vị thầ n
trông coi sự an lành củ a mả nh đấ t.
Gia tiên và các vị thầ n linh nói trên
đư ợ c thờ vào các ngày lễ như Tế t Nguyên
đán, tế t mùng 5 tháng 5, lễ rừ a lá lúa tháng
7 và lễ com mớ i vào tháng 10 hằ ng năm. Lễ
vậ t không có gì đặ c biệ t: xôi, thị t, rư ợ u, trầ u
cau, nư ớ c lã.
Ngoài ra, trong khuôn viên nhà ở ngư ờ i
Mư ờ ng còn có thêm lễ cầ u yên. Vào thờ i kì
cuố i năm hoặ c khi nhà có sự không lành,
ngư ờ i ta còn làm lễ cầ u mát - còn gọ i là
“khôông nhá”. Lễ cầ u yên này do mộ t ông
mo đư ợ c chù nhà mờ i đế n làm lễ . Đây còn
đư ợ c gọ i là lễ cúng “ma may”, loạ i ma vô
chủ khi số ng bị “rắ n cắ n cọ p công, trôi sông
đắ m đò, sa cành ngã cộ i...”, khi chế t
thư ờ ng đi lang thang quấ y quả con ngư ờ i.
Lễ cúng là nhằ m cho “ma may” ăn để “đi
nơ i khác nư ớ c xa cho ngư ờ i ngôi nhà này
đư ợ c yên ấ m”. Bàn cúng không đư a lên nhà
mà đặ t dư ớ i mái che cầ u thang nhà sàn. Lễ
vậ t, ngoài cơ m, gạ o nế p, muố i, còn có mộ t
con chó đư ợ c luộ c để nguyên con đặ t trên
mộ t tấ m đan gọ i là waleo. Lễ xong, tấ m
waleo đư ợ c giắ t lên mái che cầ u thang.
77
2. Tụ c thờ thầ n linh trong làng, trong
mư ờ ng
2.1. Thờ các thiên nhiên thầ n
Đế n nhữ ng năm 50 củ a thế kỉ trư ớ c, ở
các núi cao, núi thiêng vẫ n còn có miế u thờ
như núi Bù Rinh (Giao An, Lang Chánh),
đồ i Lai Li Lai Láng (Thiế t Ố ng, Bá Thư ớ c),
đồ i Chu (Thạ ch Yế n, Thạ ch Thành), núi
Nư a (Xuân Du, Như Thanh)... Đặ c biệ t là
tụ c thờ thầ n hổ tạ i nhiề u làng ở vùng
Mư ờ ng. Đen đầ u thậ p ki 60 củ a thế kỉ trư ớ c
vẫ n còn thấ y miế u thờ thầ n hổ ở Thạ ch
Lâm, Thạ ch Tư ợ ng (Thạ ch Thành), cẩ m
Lư ơ ng (Cẩ m Thủ y), Vân Am (Ngọ c Lặ c)...
Tụ c thờ thầ n hổ có hai loạ i: thờ hổ - thờ
tinh nhữ ng con hổ dữ vì đã ăn thị t nhiề u
ngư ờ i (ngư ờ i Mư ờ ng gọ i là Suớ trĩ) để đỡ
quấ y quả hạ i ngư ờ i và thờ nhữ ng ngư ờ i bị
hổ ăn thị t trở thành ma để đỡ quấ y quả
ngư ờ i và phù hộ ngư ờ i khỏ i bị hổ làm hạ i.
Thầ n nư ớ c đư ợ c thờ ở nhiề u làng, chủ
yế u là nhữ ng nơ i có vó nư ớ c, ngọ c nư ớ c,
nư ớ c ngầ m chả y ra. Đen nay, ở cẩ m Thủ y
còn thấ y thờ thầ n nư ớ c ờ các xã cẩ m Liên,
Cẩ m Lư ơ ng, cẩ m Quý. Gắ n vớ i nhữ ng đị a
điể m thờ thầ n nư ớ c này có nhiề u truyề n
thuyế t mà chủ yế u là Truyệ n ông Cụ t ông
Dài. Đen thờ thầ n nư ớ c ở vó nư ớ c làng
Chiề ng (Cẩ m Quý, c ẩ m Thủ y) trư ớ c đây
đư ợ c xây dự ng khá lớ n. Thầ n đư ợ c ba đạ o
sắ c phong dư ớ i triề u Lê và triề u Nguyễ n
vớ i danh hiệ u Thủ y Phủ Long Vư ơ ng.
Vào tháng ba âm lị ch hằ ng năm, nhiề u
lả ng, nhiề u dòng họ ngư ờ i Mư ờ ng còn có
tụ c cúng tế thầ n sấ m, thầ n sét và cúng tế
vua trờ i. Có nơ i gọ i là lễ nộ p thuế vua trờ i
hoặ c nộ p thuế Đinh. Buổ i lễ diễ n ra trang
nghiêm, trị nh trọ ng. Phả i là nhữ ng thầ y mo
có tiế ng mớ i đư ợ c đứ ng lễ này. Thầ y mo và
chủ tế phả i ăn chay nằ m mộ ng trư ớ c đó ba
ngày. Lễ đư ợ c thự c hiệ n trư ớ c nhà thờ họ
hoặ c đàn đư ợ c lậ p trong làng. Ngoài hư ơ ng,
TẠ P CHÍVHDG s ố 3/2012
nế n, đáng chú ý lễ vậ t ở đây đề u là nhữ ng
đồ số ng, bao gồ m: ba thúng gạ o nế p nguộ c
(loạ i gạ o không đư ợ c vò, đạ p từ thóc bằ ng
chân mà phả i lấ y nhữ ng đóm lúa đư a vò cố i
giã trự c tiế p rồ i đem sả y, sàng để gạ o đư ợ c
sạ ch và tinh), ba quan tiề n đồ ng, ba chai
rư ợ u siêu, ba tấ m vả i, ba cành lá cây vả i, ba
gói lá mư ớ t, ba đọ t măng hèo, mộ t buồ ng
cau, mộ t đùm trầ u. Nhữ ng lễ vậ t này đặ t ở
hàng trên. Hàng bên dư ớ i có mộ t dón gạ o
nế p, mộ t nậ m rư ợ u và mộ t con gà trố ng
(đang số ng). Lễ vậ t hàng trên có cành lá cây
vả i, cây măng hèo m à nhiề u ông mo cũng
không giả i thích đư ợ c ý nghĩa.
Lễ nộ p thuế vua trờ i là mộ t lễ lớ n củ a
ngư ờ i Mư ờ ng. Đây cũng là mộ t lễ cầ u yên,
mong đư ợ c trờ i và các thầ n nhà trờ i phù hộ .
2.2. Thờ các nhân thầ n
Thờ thành hoàng
Tụ c này mớ i xuấ t hiệ n ở các vùng thấ p
như Thạ ch Thành, cẩ m Thủ y, mộ t phầ n
Ngọ c Lặ c. Nơ i thờ là đình làng. Các vị
thành hoàng phầ n lớ n là ngư ờ i khai hoang,
lậ p làng hoặ c là ngư ờ i đầ u họ . Vị thành
hoàng làng Thái Bình (Cẩ m Tú, cẩ m Thủ y)
đư ợ c phong là Đạ i vư ơ ng tố i linh thầ n và
đư ợ c ban nhiề u đạ o sắ c phong củ a triề u
Hậ u Lê và triề u Nguyễ n vì đã có công khai
khẩ n đồ ng ruộ ng, dạ y dân làng cày cấ y, săn
bắ t, tạ o lậ p thuầ n phong, mĩ tụ c.
Thờ các vị anh hùng có công vớ i nư ớ c,
vớ i dân
Ở Ngọ c Lặ c có đề n Tép thờ Lê Lai -
ngư ờ i có công lớ n trong cuộ c khở i nghĩa
Lam Sơ n. Ngoài đề n Tép còn có mộ t đề n
thờ Lê Lai ở làng Lai thuộ c xà Minh Sơ n.
Đen này trư ớ c đây đư ợ c xây dự ng khá lớ n.
Làng Lai thờ Lê Lai làm vị thành hoàng
làng. Ở Điề n Trung (Bá Thư ớ c) có đề n thờ
quậ n công Hà Công Thái và thờ Hà Văn
Mao - mộ t trong nhữ ng lãnh tụ c ầ n Vư ơ ng
chố ng Pháp nhữ ng năm cuố i thế kỉ XIX.
78 Tư LIỆ U FOLKLORE
Trư ớ c Cách mạ ng tháng Tám năm
1945, ở làng Trung Sơ n (Cẩ m Thủ y) có mộ t
đề n thờ to, đẹ p đặ t bên bờ sông Mã. Nơ i
đây thờ mộ t nữ thầ n nguyên là công chúa
Chiêm Thành, sinh thờ i có công giúp dân,
khi chế t hiể n thánh giúp vua Lê dẹ p giặ c
phía tây và đư ợ c triề u đình Hậ u Lê phong
tặ ng bố n chữ Trang Tiế t Phư ơ ng Nghi và
nhiề u đạ o sắ c.
2.3. Thờ thầ n linh các tôn giáo mớ i
Mộ t số tôn giáo bên ngoài xâm nhậ p
vùng Mư ờ ng như Phậ t giáo, Đạ o giáo,
Thiên chúa giáo. Phậ t giáo đế n sớ m hơ n cả
như ng chỉ mớ i có mộ t số chùa, chủ yế u là
chùa trong hang đá như chùa Trặ ng, chùa
Mộ ng, chùa Rồ ng (Cẩ m Thủ y), chùa Mèo
(Lang Chánh), chùa Ràm (Ngọ c Lặ c). Đa
số các chùa không có sư , thờ tự sơ sài.
Việ c thờ bà chúa Liễ u ở Thanh Hóa
xuấ t hiệ n nhiề u nơ i như ng ở vùng Mư ờ ng
mớ i có sáu làng ở Thạ ch Thành như Phố
Cát, Ngọ c Trạ o...
Thiên chúa giáo đã có ở mộ t số nơ i như
Thạ ch Thành, cẩ m Thủ y và đã lậ p xứ đạ o
Phong Ý. Nơ i đây có nhà thờ khá lớ n.
Kế t luậ n
Qua khả o cứ u về tụ c thờ linh thầ n củ a
ngư ờ i Mư ờ ng Thanh Hóa, ta có thể thấ y nổ i
lên mộ t số điể m sau:
Thứ nhấ t, ngư ờ i M ư ờ ng ở Thanh Hóa
thờ cúng đa thầ n song nổ i bậ t nhấ t vẫ n là
tụ c thờ gia tiên. Trong thờ cúng gia tiên có
mộ t nghi lễ đặ c trư ng là mo. Thử hai, trong
tôn thờ các linh thầ n, các loạ i ma, ngầ m suy
về lẽ số ng chế t, còn mấ t, ngư ờ i Mư ờ ng có
mộ t xác tín khá đặ c trư ng và bề n vữ ng, đó
là khi số ng ở đờ i phả i thư ơ ng ngư ờ i, gầ n
điề u lành, xa điề u ác thì khi từ giã cõi đờ i
mớ i có đư ợ c mộ t kiế p khác, có thể đi về
phù hộ con cháu. Đó là xác tín thấ m đẫ m
chấ t nhân văn. Thứ ba, sự ngư ỡ ng vọ ng, tôn
thờ và niề m tin củ a ngư ờ i Mư ờ ng có mố i
liên hệ khá mậ t thiế t vớ i ngư ờ i Kinh gầ n
như trong suố t quá trình tiế n triể n củ a lị ch
sừ , nhấ t là thờ i kì đầ u. Tụ c thờ Tả n Viên là
mộ t minh chứ ng. Thứ tư , do trình độ phát
triể n xã hộ i Mư ờ ng còn thấ p và chậ m chạ p,
đờ i số ng kinh tế còn nghèo nàn nên quy mô
thờ tự , nghi lễ còn sơ khai, đơ n giả n.n
C.S.H
M Ắ M TÂY N AM B ộ
(Tiế p theo trang 74)
1. N g u y ễ n C ô n g B ình, Lê X u ân D iệ m , M ạ c
Đ ư ờ n g (19 9 0), Văn h ó a và c ư d â n đ ồ n g b ằ n g
sô n g C ừ u L o n g, N x b . K h o a h ọ c x ã h ộ i, H à N ộ i.
2. T rầ n P h ỏ n g D iề u (2 0 06 ), Đ ặ c trư n g vãn
h óa âm th ự c N a m B ộ , T ạ p c h í V ăn h ó a n gh ệ
th u ậ t, số 9.
3. N g u y ễ n H ữ u H iệ p (2 0 0 3 ), A n G ia n g văn
h óa m ộ t vù n g đ ấ t, N xb . V ăn h ó a - T h ô n g tin, H à
N ộ i.
4. N g u y ễ n T hị D iệ p M ai (2 01 1), s ắ c thá i
vă n hó a sô n g n ư ớ c vù n g Ư M in h , N x b . D ân trí,
H à N ộ i.
5. P h a n T h an h N h à n (1 99 3 ), R ừ n g u M inh -
d ấ u ấ n và c ả m thứ c, H ộ i V ăn n g h ệ K iê n G ian g .
6. N h iề u tác g iả (2 0 0 0 ), Văn hó a ầ m th ự c và
cá c m ó n ă n Việ t N a m , X u ân H u y sư u tậ p v à giớ i
thiệ u, N xb . T rẻ , T h à n h p hố H ồ C h í M inh.
7. N h iề u tác g iả (2 00 5), N a m B ộ đ ấ t &
n g ư ờ ỉ , tậ p 3, N xb . T rẻ , T h àn h p h ố H ồ C hí M inh.
8. N h iề u tá c g iả (2 0 0 6 ), H ư ơ n g v ị q u ê n hà,
B áo S à i G òn tiế p th ị - N x b . T rẻ , T h à n h p hố H ồ
C h í M in h .
9. N h iề u tác g iả (2 0 05 ), Văn h ó a dâ n gia n
Đ ồ n g T há p, tậ p 1, H ộ i V ăn h ọ c ng hệ th u ậ t Đ ồ n g
T h áp .
10. Đ in h V ă n L iên (2 0 0 9 ), M ắ m tro n g đ ờ i
số n g , N xb . V ăn h ó a - T h ô n g tin , H à N ộ i.