Mỹ thuật Việt Nam - những nẻo đường
Điều đầu tiên cần ghi nhận, nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại được bắt đầu từ những
ông thầy người Pháp - với trường Mỹ thuật Đông Dương mở ra ở Hà Nội năm
1925 - và chịu ảnh hưởng trực tiếp truyền thống mỹ thuật kinh điển phương Tây.
Từ đó đến nay có thể nói mỹ thuật phương Tây là vùng ảnh hưởng truyền thống
của mỹ thuật Việt Nam. Điều này hoàn toàn dễ thấy qua thực tế là ở phương Tây
có bao nhiêu khuynh hướng nghệ thuật thì ở Việt Nam dường như có đủ – từ
khuynh hướng hồn nhiên cổ đại, khuynh hướng tôn giáo trung cổ đến các khuynh
hướng hiện đại với những hậu ấn tượng, lập thể, biểu hiện, siêu thực, trừu tượng...
kể cả hậu hiện đại với những nghệ thuật sắp đặt (Installation), nghệ thuật thực địa
(Land Art) v.v...
Tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí
Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa mỹ thuật Việt Nam là bản sao tĩnh lược nền Mỹ
thuật phương Tây. Sự ảnh hưởng, hay tiếp thu, tùy thời, đều có tính chất và ý nghĩa
khác nhau.
Trở lại với các họa sĩ thời trường Mỹ thuật Đông Dương, dễ thấy, ngay từ đầu các
họa sĩ như Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Phan Chánh,
Nguyễn Đỗ Cung... đã làm một cuộc xé rào đối với truyền thống mỹ thuật phương
Tây đang được tiếp thu để tìm kiếm các cội nguồn cảm xúc của mình. Sự tìm kiếm
bắt đầu từ tư duy hình tượng cho đến chất liệu, kỹ thuật - và các họa sĩ đã nhanh
chóng đạt đến sự thống nhất trong tư duy nghệ thuật - tự do biểu xúc tình cảm và
thẩm mỹ riêng. Ngày nay, xem lại tranh các bậc tiền bối này, mọi người phải thừa
nhận, họ đã tiếp thu phương Tây chủ yếu ở kỹ pháp tạo hình và chất liệu - ứng
dụng hồn nhiên cấu trúc không gian vật lý; sử dụng hồn nhiên chất liệu sơn dầu,
đồng thời bác học hóa các chất liệu dân gian như sơn mài, lụa, tranh khắc - còn về
tinh thần thuần chất Việt Nam - phi lý trí hóa - hoặc biểu hiện các cảm xúc trữ tình
hồn nhiên trước cuộc sống bao quanh từ cảnh, vật đến người, hoặc biểu hiện các
cảm thức siêu hình bàng bạc trong nhân gian ảnh hưởng từ đạo Phật, đạo Lão, đạo
Nho phương Đông. Nói chung, các họa sĩ thời "Đông Dương" đã thành tựu với sự
thật: mọi tiếp thu, ảnh hưởng từ bên ngoài, trong nghệ thuật, chỉ có ý nghĩa khi
được chắt lọc - thống nhất hóa, xuyên suốt hóa trong tính liên tục của tư duy vốn dĩ
có bối cảnh và phương thức tự thích ứng riêng.
Nền Mỹ thuật Việt Nam hiện đại từ khởi đầu đến cuối những năm 1980, về đại thể
không có biến chuyển nào đáng kể về nghệ thuật.
Tranh Nguyễn Sáng
Ở miền Bắc, sự tìm tòi ngôn ngữ nghệ thuật mới ở một số họa sĩ chỉ là thể nghiệm,
nghiêng về hình thức. Nền mỹ thuật Cách mạng thực chất vẫn là sự tiếp tục dòng
mỹ thuật Việt Nam mới được thiết lập từ các họa sĩ tiền phong ở trường Mỹ thuật
Đông Dương với một tinh thần mới đặt nền trên các xúc cảm trữ tình mang tính
công dân và thế sự. Trong số họa sĩ Cách mạng, có lẽ duy nhất Nguyễn Sáng là
người tiếp xúc được với hiện thực lịch sử - xã hội với những tác phẩm giàu tính
khái quát và cảm xúc mạnh (như Giặc đốt làng tôi, Kết nạp Đảng ở Điện Biên,
Thanh niên thành đồng). Còn lại tuy hiện diện trong phương thức tả thực nhưng
phần lớn các họa sĩ đều là những họa sĩ lãng mạn - hoặc mang tinh thần Cách
mạng xã hội hoặc mang tinh thần dân tộc.
Tranh Nguyễn Phước