1
Tr−êng ®¹i häc v¨n hãa hμ néi Khoa b¶o tμng *********
PH¹M THÞ BIÓN
T×M HIÓU DI TÝCH ChïA DI£N PhóC (Th«n Khª Ngo¹i, x· V¨n Khª, huyÖn Mª Linh, TP. Hμ Néi)
Khãa luËn tèt nghiÖp Ngμnh b¶o tμng Ng−êi h−íng dÉn: Th.s. TrÇn §øc Nguyªn
HÀ NỘI – 2010
2
Môc lôc
MỞ ĐẦU.. .............................................................................................................................. 1 1. Lý do chän ®Ò tμi ........................................................................................................... 4 2. Môc ®Ých nghiªn cøu ................................................................................. 5
3. §èi t−îng vμ ph¹m vi nghiªn cøu ............................................................. 6
4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ........................................................................... 6
5. Bè côc cña kho¸ luËn ................................................................................. 6
CHƯƠNG 1:Chïa Diªn Phóc trong diÔn tr×nh lÞch sö ......................................... 8 1.1. Tæng quan vÒ vïng ®Êt Khª Ngo¹i n¬i di tÝch tån t¹i ......................... 8
1.1.1. VÞ trÝ ®Þa lý vμ ®iÒu kiÖn tù nhiªn ..................................................... 8
1.1.2. D©n c− .............................................................................................. 10
1.1.3. §êi sèng kinh tÕ ............................................................................... 11
1.1.4. V¨n ho¸ - X· héi.............................................................................. 13
1.2. LÞch sö x©y dùng vμ qu¸ tr×nh tån t¹i cña di tÝch chïa Diªn Phóc .. 22
CHƯƠNG 2:Gi¸ trÞ V¨n hãa nghÖ thuËt của chïa Diên Phóc......................... 25 2.1. Gi¸ trÞ v¨n hãa vËt thÓ .......................................................................... 25
2.1.1. Kh«ng gian c¶nh quan .................................................................... 25
2.1.2. Bè côc mÆt b»ng tæng thÓ ................................................................ 28
2.1.3. KÕt cÊu kiÕn tróc .............................................................................. 29
2.1.3.1. Tam quan ..................................................................................... 29 2.1.3.2. TiÒn ®−êng ................................................................................... 33 2.1.3.3. Thiªu h−¬ng ................................................................................. 35 2.1.3.4. Th−îng ®iÖn ................................................................................. 36 2.1.3.5. Nhμ tæ .......................................................................................... 37 2.1.3.6. Th¸p ............................................................................................. 38 2.2. Gi¸ trÞ nghÖ thuËt .................................................................................. 39
2.2.1. NghÖ thuËt trang trÝ kiÕn tróc ......................................................... 39
2.2.1.1. Trang trÝ ë TiÒn ®−êng ................................................................. 39 2.2.1.2. Trang trÝ ë Thiªu h−¬ng ............................................................... 42
3
2.2.2. NghÖ thuËt ®iªu kh¾c ...................................................................... 43
2.2.2.1. T−îng thê ..................................................................................... 43 2.2.2.2. C¸c di vËt tiªu biÓu ...................................................................... 60 2.3. Gi¸ trÞ v¨n hãa phi vËt thÓ ................................................................... 66
2.3.1. LÔ PhËt ®¶n ...................................................................................... 66
2.3.2. LÔ Vu Lan ........................................................................................ 67
2.3.3. Giç tæ ............................................................................................... 68
CHƯƠNG 3:B¶o tån vμ ph¸t huy gi¸ trÞ cña di tÝch chïa Diªn Phóc......... 70 3.1. Thùc tr¹ng di tÝch vμ di vËt chïa Diªn Phóc ...................................... 70
3.1.1. Thùc tr¹ng di tÝch ............................................................................ 70
3.1.2. Thùc tr¹ng c¸c di vËt ....................................................................... 72
3.2. Mét sè gi¶i ph¸p nh»m b¶o tån di tÝch chïa Diªn Phóc ................... 73
3.2.1. C¬ së ph¸p lý cho viÖc b¶o tån ........................................................ 73
3.2.2.Gi¶i ph¸p vÒ quy ho¹ch ................................................................... 75
3.2.3. Gi¶i ph¸p kü thuËt ........................................................................... 76
3.3. VÊn ®Ò t«n t¹o di tÝch............................................................................ 81
3.3.1. VÊn ®Ò c¶nh quan m«i tr−êng ........................................................ 82
3.3.2. VÊn ®Ò kiÕn tróc............................................................................... 83
3.4. Khai th¸c vμ ph¸t huy gi¸ trÞ cña di tÝch chïa Diªn Phóc ................ 85
KẾT LUẬN. ............................................................................................................................ 88 TÀI LIỆU THAM KHẢO
4
MỞ ĐẦU
1. Lý do chän ®Ò tμi
LÞch sö ViÖt Nam víi chÆng ®−êng dμi ph¸t triÓn tõ qu¸ tr×nh chinh phôc
tù nhiªn cho ®Õn qu¸ tr×nh dùng lμng, gi÷ n−íc, c¸c thÕ hÖ ®i tr−íc ®· ®Ó l¹i cho
mai sau mét kho tμng di s¶n v¨n hãa khæng lå, ®ã lμ c¸c di tÝch kh¶o cæ häc, c¸c
di tÝch lÞch sö v¨n hãa vμ danh lam th¾ng c¶nh…hiÖn ®ang n»m r¶i r¸c trªn kh¾p
c¶ n−íc. Trong ®ã, c¸c di tÝch thuéc lo¹i h×nh kiÕn tróc nghÖ thuËt nh−: §×nh,
®Òn, chïa, qu¸n, miÕu…chiÕm sè l−îng lín. Trong mçi di tÝch Èn chøa c¸c gi¸
trÞ ®Æc tr−ng tiªu biÓu, ®ã còng lμ mét b¶o tμng sèng vÒ kiÕn tróc, v¨n hãa nghÖ
thuËt vμ c¶ phong tôc tËp qu¸n cæ truyÒn cña céng ®ång c− d©n n¬i di tÝch tån
t¹i. §ång thêi, ®ã còng lμ n¬i ®Ó ng−êi d©n göi g¾m nh÷ng kh¸t väng −íc m¬ vÒ
mét cuéc sèng hßa b×nh, Êm no, h¹nh phóc vμ thÓ hiÖn lßng biÕt ¬n ®èi víi c¸c
vÞ thÇn ®· cã c«ng lao b¶o trî cho lμng x·.
Di tÝch lÞch sö v¨n hãa, ®Æc biÖt lμ c¸c c«ng tr×nh t«n gi¸o, tÝn ng−ìng
còng lμ n¬i diÔn ra c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa truyÒn thèng, n¬i thô häp cña c¶ d©n
lμng. Còng gièng nh− c¸c vïng quª thuéc ngo¹i thμnh cña thñ ®« Hμ Néi, th«n
Khª Ngo¹i, x· V¨n khª, huyÖn Mª Linh lμ mét vïng quª thanh b×nh víi nh÷ng
c¸nh ®ång lóa b¸t ng¸t bao bäc lÊy lμng vμ nh÷ng d¶i ®Êt b·i phï sa mμu mì
®em l¹i thuËn lîi cho ph¸t triÓn hoa mμu. §©y còng lμ n¬i l−u gi÷ kh¸ nhiÒu c¸c
gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng mμ tiªu biÓu lμ truyÒn thèng c¸ch m¹ng. Theo con
®−êng ch¹y däc kh¾p lμng cßn tån t¹i mét sè c¸c di tÝch nh−: §×nh C¶ thê ngò vÞ
®¹i v−¬ng lμ c¸c vÞ t−íng d−íi triÒu ®¹i vua Hïng thø VI, miÕu cæng Tr¹i thê
§«ng H¶i ®¹i v−¬ng cã c«ng gióp c¸c vÞ t−íng vua Hïng ®¸nh th¾ng qu©n giÆc.
§¸ng chó ý h¬n c¶ lμ di tÝch chïa Diªn Phóc víi tªn n«m lμ Khª Ngo¹i, lμ mét
di tÝch ®−îc x©y dùng l¹i vμo ®Çu triÒu ®¹i nhμ NguyÔn, ®ã lμ n¬i thê PhËt vμ
nh÷ng ng−êi cã c«ng lao trong viÖc x©y dùng ng«i chïa. Tuy ng«i chïa kh«ng
næi tiÕng bÒ thÕ vÒ quy m« vμ c¶nh quan nh− nh÷ng ng«i chïa kh¸c trong vïng,
song ë ng«i chïa nμy tiÒm Èn trong ®ã nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa, nghÖ thuËt ®¸ng
5
®−îc quan t©m nghiªn cøu, ®Æc biÖt lμ hÖ thèng t−îng thê (15 pho t−îng) mang
®Æc tr−ng phong c¸ch nghÖ thuËt cña thÕ kû XIX.
Víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh¾c nghiÖt cïng víi sù biÕn thiªn cña lÞch sö nh−
chiÕn tranh, sù thiÕu quan t©m cña con ng−êi ®· dÉn ®Õn hiÖn tr¹ng c¸c di tÝch
kh«ng cßn ®−îc nh− x−a, trong ®ã cã nhiÒu di tÝch ®· bÞ l·ng quªn theo thêi gian
vμ ®· trë thμnh c¸c phÕ tÝch. Trong ®iÒu kiÖn ®Êt n−íc hßa b×nh hiÖn nay, viÖc
qu¶n lý, khai th¸c di s¶n v¨n hãa ngμy cμng ®−îc quan t©m ®óng møc cho nªn ®·
®¹o ®iÒu kiÖn cho c«ng t¸c nghiªn cøu, t×m hiÓu c¸c gi¸ trÞ vμ gãp phÇn vμo viÖc
b¶o tån, ph¸t huy c¸c di s¶n v¨n hãa nμy mét c¸ch cã hiÖu qu¶ cao. Lμ mét sinh
viªn ®−îc ®μo t¹o theo chuyªn ngμnh B¶o tμng cña tr−êng §¹i häc V¨n hãa Hμ
Néi, víi mong mèn t×m hiÓu s©u s¾c vÒ lÞch sö cña vïng ®Êt V¨n Khª, ®−îc sù
®ång ý cña Ban chñ nhiÖm khoa vμ gi¶ng viªn h−íng dÉn khoa häc nªn em ®·
chän ®Ò tμi: “T×m hiÓu gi¸ trÞ kiÕn tróc - nghÖ thuËt chïa Diªn Phóc (th«n
Khª Ngo¹i, x· V¨n Khª, huyÖn Mª Linh, thμnh phè Hμ Néi)” lμm khãa luËn
tèt nghiÖp ®¹i häc.
2. Môc ®Ých nghiªn cøu
- T×m hiÓu kh¸i qu¸t vÒ th«n Khª ngo¹i, x· V¨n Khª, huyÖn Mª Linh,
thμnh phè Hμ Néi.
- Nghiªn cøu nh÷ng nguån t− liÖu ®· viÕt vÒ di tÝch ®ång thêi nghiªn cøu
trùc tiÕp di tÝch th«ng qua c¸c di vËt, hiÖn vËt, kiÕn tróc nghÖ thËt ®Ó x¸c ®Þnh
niªn ®¹i khëi dùng, qu¸ tr×nh tån t¹i cña chïa Diªn Phóc.
- Nghiªn cøu nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa vËt thÓ cña di tÝch th«n qua c¸c néi
dung c¬ b¶n: KiÕn tróc, ®iªu kh¾c,di vËt, nghÖ thuËt, ®Æc biÖt lμ nghÖ thuËt ®iªu
kh¾c t−îng thê.
- Nghiªn cøu nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa phi vËt thÓ cña di tÝch th«ng qua nh÷ng
ngμy lÔ chÝnh t¹i chïa: LÔ PhËt ®¶n, lÔ Vu Lan, giç tæ…
- Nghiªn cøu thùc tr¹ng di tÝch, tõ ®ã ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p b¶o tån vμ ph¸t
huy gi¸ trÞ cña di tÝch chïa Diªn Phóc
6
3. §èi t−îng vμ ph¹m vi nghiªn cøu
3.1. §èi t−îng nghiªn cøu: §èi t−îng nghiªn cøu chÝnh cña khãa luËn lμ
di tÝch chïa Diªn Phóc, x· V¨n Khª ngoμi ra cã thÓ më réng nghiªn cøu mét sè
di tÝch cã liªn quan kh¸c nh− ®×nh C¶, miÕu Cæng Tr¹i lμ c¸c di tÝch cã liªn quan
vÒ kh«ng gian v¨n hãa.
3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu:
- VÒ thêi gian: Víi gi¸ trÞ v¨n hãa vËt thÓ nghiªn cøu di tÝch chïa Diªn
Phóc tõ khi h×nh thμnh cho ®Õn nay. Gi¸ trÞ v¨n hãa vËt thÓ cô thÓ lμ gi¸ trÞ kiÕn
tróc, nghÖ thuËt, ®Æc biÖt lμ nghÖ thuËt ch¹m kh¾c t−îng thê…
- VÒ kh«ng gian: Nghiªn cøu di tÝch chïa Diªn Phóc trong kh«ng gian lÞch
sö v¨n hãa cña vïng ®Êt th«n Khª Ngo¹i.
4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
- Ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc cña chñ nghÜa M¸c - Lª Nin: Duy vËt lÞch sö
vμ duy vËt biÖn chøng.
- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngμnh: Sö häc, b¶o tμng häc, d©n téc häc,
x· héi häc, mü thuËt häc…
- Ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t, ®iÒn d· t¹i di tÝch ¸p dông c¸c kü n¨ng quan s¸t,
®o vÏ, miªu t¶, so s¸nh, chôp ¶nh…
5. Bè côc cña kho¸ luËn
Ngoμi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, phô lôc vμ tμi liÖu tham kh¶o, kho¸ luËn bao
gåm 3 ch−¬ng:
Ch−¬ng 1: Chïa Diªn Phóc trong diÔn tr×nh lÞch sö
Trong ch−¬ng nμy, kho¸ luËn giíi thiÖu kh¸i qu¸t vÒ vïng ®Êt n¬i di tÝch tån
t¹i vÒ lÞch sö, d©n c−, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi. §ång thêi nghiªn cøu t×m hiÓu t−
liÖu ®Ó x¸c ®Þnh thêi gian khëi dùng cïng c¸c lÇn trïng tu chïa.
Ch−¬ng 2: Gi¸ trÞ V¨n hãa nghÖ thuËt cña chïa Diªn Phóc
7
§©y lμ ch−¬ng chÝnh cña kho¸ luËn. Trong ch−¬ng nμy ng−êi viÕt tËp
trung chñ yÕu vμo kh¶o t¶ gi¸ trÞ kiÕn tróc, nghiªn cøu gi¸ trÞ v¨n ho¸ vËt thÓ,
nªu ý nghÜa cña hÖ thèng t−îng thê vμ c¸c di vËt tiªu biÓu cã gi¸ trÞ lÞch sö, mü
thuËt trong chïa.
Ch−¬ng 3: B¶o tån vμ ph¸t huy gi¸ trÞ cña di tÝch
Ch−¬ng nμy chó träng ®Õn ph©n tÝch thùc tr¹ng cña di tÝch, ®Ò xuÊt mét sè
gi¶i ph¸p nh»m t«n t¹o vμ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ cña di tÝch chïa Diªn Phóc.
Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ò tμi, em gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n vÒ nguån
tμi liÖu viÕt vÒ di tÝch song víi sù cè g¾ng cña b¶n th©n vμ sù gióp ®ì tËn
t×nh cña ®Þa ph−¬ng, nhμ chïa vμ ®Æc biÖt lμ sù gióp ®ì tËn t×nh cña Th¹c sü
TrÇn §øc Nguyªn cïng c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa nªn em ®· hoμn thμnh
khãa luËn tèt nghiÖp cña m×nh.
Lμ sinh viªn n¨m thø 4, em ch−a ®−îc tiÕp xóc nhiÒu víi thùc tÕ vμ vÉn
cßn cã nhiÒu tri thøc khoa häc cÇn ®−îc bæ sung thªm nªn khãa luËn kh«ng
tr¸nh khái thiÕu sãt, sai lÇm. V× vËy, kÝnh mong c¸c thÇy c« gi¸o, c¸c nhμ khoa
häc, c¸c nhμ nghiªn cøu ®ãng gãp ý kiÕn ®Ó hãa luËn ®−îc hoμn chØnh h¬n.
Xin ch©n thμnh c¶m ¬n!
90
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đặng Văn Bài (2006), Tu bổ và tôn tạo các di tích lịch sử và văn hóa là
hoạt động có đặc thù chuyên ngành, T/c Di sản văn hóa (2), tr.10 - 16.
2. Ban quản lý di tích và danh thắng tỉnh Vĩnh Phúc (1996), “Lý lịch di tích
chùa Diên Phúc”.
3. Trương Duy Bích (1998), Điêu khắc đình làng - Văn hóa dân gian những
lĩnh vực nghiên cứu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
4. Lâm Biền - Thế Hùng (2000), “Rồng trong tâm thức và nghệ thuật tạo
hình ở phương Đồng và Việt Nam nửa đầu thời tự chủ”. T/c Văn hóa nghệ
thuật (2), tr.63.
5. Trần Lâm Biền (1996), Chùa Việt, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội
6. Trần Lâm Biền (2001), Trang trí mỹ thuật truyền thống của người Việt,
Nxb Văn hóa dân tộc - Văn học nghệ thuật, Hà Nội.
7. Trần Lâm Biền (2003), Đồ thờ trong di tích của người Việt, Nxb Văn hóa
thông tin, Hà Nội.
8. Nguyễn Đăng Duy, Trịnh Thị Minh Đức (1992), Bảo tồn di tích lịch sử
văn hóa, trường đại học Văn hóa Hà Nội.
9. Trịnh Thị Minh Đức (chñ biªn), Ph¹m Thu H−¬ng (2007), Bảo tồn di tÝch
lÞch sö v¨n hãa, giáo trình dμnh cho sinh viªn §¹i häc vμ Cao ®¼ng ngμnh
B¶o tμng, Nxb §¹i häc Quèc gia, Hμ Néi.
10. Nguyễn Duy Hinh (1996), Tín ngưỡng thờ thành hoàng làng Việt Nam,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
11. Nguyễn Duy Hinh (1997), Kiến trúc cổ Việt Nam - 10 bài giảng, Nxb Đại
học Kiến trúc Tp.Hồ Chí Minh.
91
12. Phạm Mai Hùng (2003), Giữ gìn và phát huy di sản văn hóa dân tộc, Nxb
Văn hóa thông tin, Hà Nội.
13. Vũ Ngọc Khánh (1994), Tín ngưỡng làng xã, Nxb Dân tộc, Hà Nội.
14. Vũ Tam Lang (1999), Kiến trúc cổ Việt Nam, Nxb Xây dựng, Hà Nội.
15. Lịch sử Đảng bộ xã Văn Khê (1998), Nxb Văn hóa thông tin, tỉnh Vĩnh Phúc.
16. Luật Di sản Văn hóa sửa đổi và bổ sung (2009), Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội.
17. Ngô Huy Quỳnh (1998), Lịch sử Kiến trúc Việt Nam, Nxb Văn hóa,
Hà Nội.
18. Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phan Ngọc Long (1999), Chùa Việt Nam,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
19. Trần Nho Thìn (1991), Vào chùa thăm Phật, Nxb Công an Nhân dân, Hà Nội.
20. Ngô Đức Thịnh chủ biên (2001), Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt
Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
21. Nguyễn Đình Toàn (2002), Kiến trúc Việt Nam qua các triều đại, Nxb
Xây dựng, Hà Nội.
22. Trần Mạnh Thường chủ biên (1998), Đình chùa lăng tẩm nổi tiếng Việt
Nam, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.
23. Nguyễn Văn Tiến (2004), Chùa Thầy, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
24. Chu Quang Trứ (1970), Con rồng Việt Nam qua các triều đại, Khảo cổ
học, số 5, 6.
25. Chu Quang Trứ (2001), Di sản văn hóa dân tộc trong tín ngưỡng và tôn
giáo Việt Nam, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.
92
26. Chu Quang Trứ (2003), Kiến trúc dân gian truyền thống Việt Nam, Nxb
Mỹ Thuật, Hà Nội.
27.Lê Trung Vũ chủ biên (1992), Lễ hội cổ truyền, Viện Khoa học xã hội
Việt Nam - Viện văn hóa dân gian, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
