NỀN KINH TẾ TRI THỨC TĂNG CƯỜNG KHẢ
NĂNG ỨNG PHÓ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐỒNG
BẰNG SÔNG CỬU LONG
Hoàng Xuân Phương(*)
Như một sứ mạng lịch sử, tri thức hóa nền kinh tế diễn ra đúng lúc nhân loại
chịu 3 áp lực rất lớn là dân số tăng nhanh, tài nguyên cạn kiệt, và khí hậu biến đổi
thất thường. Quá trình tri thức hóa ở hầu hết các nước tiến triển rất nhanh và đang
tạo ra các giải pháp công nghệ mới đối phó với các vấn đề khác nhau của khu vực
cũng như toàn cầu. Đặc biệt công nghệ thông tin nổi lên như sợi chỉ xuyên kết các
giải pháp nhằm tăng cường khả năng ứng phó với các vấn đề phức tạp như biến
đổi khí hậu ở đồng bằng sông Cửu Long.
Đồng bằng sông Cửu Long chịu ảnh hưởng kép trong biến đổi khí hậu
Đồng bằng sông Cửu Long bị đe dọa bởi biến đổi khí hậu
Đứng hàng thứ 3 trong các châu thổ lớn bị đe doạ nghiêm trọng bởi biến đổi khí
hậu, đồng bằng sông Cửu Long chịu ảnh hưởng kép của nước sông hạ xuống với
nước biển dâng lên, của lũ lụt với hạn hán, xói lở với lấp dòng, và cả cơ hội làm
giàu đi chung với thiếu đói. Trong tháng 2/2010 tất cả các nước thuộc Ủy ban
sông Mê Kông (MRC) báo động nước sông xuống thấp kỷ lục do các đập chặn
nước bên phía Trung Quốc, bởi lượng nước mùa mưa giảm sút trong nhiều năm
liền, và do các rìa băng tuyết trên dãy Himalaya không còn đủ dày để tan ra điều
tiết dòng chảy cho hết mùa nắng. Lần đầu tiên một hội nghị thượng đỉnh các nước
tham gia MRC được tổ chức vào đầu tháng 4 để liên kết đối phó với vấn đề.
Thực ra con người đồng bằng sông Cửu Long mấy năm gần đây đã thấy nhiều
hơn thế và nhận ra rằng biến đổi khí hậu ảnh hưởng mạnh tới vùng châu thổ sớm
hơn đã tưởng. Bước vào đầu năm 2010, người dân đồng bằng cảm nhận ngay cái
nóng bức, cái khô hạn và lượng nước phải bơm cho ruộng lớn hơn, tiêu tốn nhiều
hơn mà chưa chắc đã cho năng suất cao. Một nhà báo đã phải thốt lên rằng thiên
nhiên hào phóng cho vựa lúa rồi sẽ đòi lại phần lớn diện tích trong vài chục năm
nữa; sinh kế của người Việt Nam đang bị đe dọa bởi những thay đổi toàn cầu; đó
là nỗi lo có thật phải tin và tìm cách ứng phó.
Mối đe dọa bắt đầu từ việc lão hóa dòng sông
Với chiều hướng trái đất nóng lên không thể đảo ngược hiện nay thì dù biến đổi
khí hậu diễn ra ở mức độ hay kịch bản nào cũng làm cho dòng sông ngoằn ngoèo
hóa già, và thay vì bồi đắp phù sa ra biển lại bị nước biển xâm lấn thu hẹp châu
thổ, bắt đầu bằng việc xâm nhập mặn hàng chục, hàng trăm cây số vào sâu trong
đồng làm mất diện tích canh tác. Hiện tượng lão hóa rất dễ nhận ra với việc dòng
nước tàn phá xói lở đôi bờ rồi đem đất đắp vào giữa sông cản trở lưu thông. Vốn
là cái nôi của nền văn minh sông nước, các hoạt động kinh tế xã hội nơi đồng bằng
châu thổ Cửu Long diễn ra trên các bờ sông bờ rạch, biến nơi đây thành địa điểm
nhạy cảm nhất của quá trình biến đổi khí hậu.
Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu (CTMTQG) phân
chia tác động của hiện tượng toàn cầu này làm 2 nhóm, nghiêm trọng và tiềm tàng.
Với đồng bằng sông Cửu Long tác động của mực nước biển dâng được coi là nghiêm trọng nhất và là nguyên nhân của việc lão hóa dòng sông, thay đổi diện
mạo châu thổ, bao gồm diện mạo mặt đất và diện mạo nhân văn do bởi tình trạng
di trú đến nơi ở mới. Trong 50 năm qua nước biển dâng cao 20cm, nhưng từ nay
đến năm 2050, mức nước dâng thêm sẽ là 30cm làm cho sự tàn phá đôi bờ mạnh
hơn, nhanh hơn và diện ngập lụt rộng hơn, dài tháng hơn. Điều này có nghĩa việc
quy hoạch và thiết kế phải đáp ứng điều kiện mới, nhất là đối với hệ thống đường
sá, đô thị cùng khu dân cư, và cả các khu công nghiệp.
Bệnh tật gia tăng cả về lượng và loại là tác động nghiêm trọng thứ hai. Tổ chức
Y tế Thế giới (WHO) cho rằng các nhà hoạch định chính sách quá chậm chạp đối
với mục tiêu sức khỏe con người và chất lượng cuộc sống trong khi trái đất mỗi
ngày một nóng lên với các thay đổi thời tiết đột ngột làm trầm trọng thêm tình
trạng suy dinh dưỡng ở trẻ, khả năng chống chọi của người già, và nhiều cái chết
thảm thương do bởi thiên tai dịch bệnh. Cuối cùng thời tiết cực đoan cũng đang trở
nên nghiêm trọng trên vùng châu thổ. Trước đây con người đồng bằng sông Cửu
Long mới chỉ biết đến lũ lụt, nhưng nay cả lũ lụt, hạn hán, và bão táp sẽ cùng đe
dọa. Mấy chục năm trước, các đôi trai gái thề thốt bằng câu ví von “bao giờ cạn
nước Đồng Nai”, nhưng nay nhiều kinh rạch lớn nhỏ trên hệ thống Cửu Long đã
bắt đầu khát nước.
Thích ứng nông nghiệp là nhu cầu cấp bách nhất
Sẽ không có hiệu quả trong việc đối phó với biến đổi khí hậu nếu bỏ qua yếu tố
nông nghiệp và biện pháp thích ứng cây trồng. Tác động xấu lên sản xuất lương
thực sẽ nhanh chóng làm cho các biện pháp đối phó hoặc thích ứng khác trở nên
vô nghĩa. Thích ứng cây trồng là biện pháp cần thiết để nền nông nghiệp có thể
đứng vững trước các biến đổi khí hậu. Nông dân sẽ gặp phải nhưng khó khăn mà
trước đó họ chưa có kinh nghiệm: Thời tiết thay đổi cực đoan, nhiệt độ trung bình
tăng cao, số ngày cực nóng và cực lạnh nhiều hơn, mùa vụ lại có khuynh hướng
rút ngắn, bức xạ mặt trời mạnh hơn, các áp lực về hạn, ẩm hay mặn ngày càng cao,
và sẽ xuất hiện các tập đoàn sâu hại cũng như các bệnh mới.
Từ đầu thế kỷ XXI nền nông nghiệp thế giới đã chuyển biến mạnh với việc áp
dụng kỹ thuật khai thác sa mạc, canh tác các dòng lương thực siêu sản, chuyển qua
tưới nhỏ giọt (drip feed) thay cho hệ thống mương máng tưới tiêu (irrigation), và
nhất là sẽ thay thế việc bón rải phân hóa học bằng các bộ phân của khoảng 300
loài vi khuẩn bón theo đường nước. Mỗi một quyết định trong đó đều cần kết quả
từ việc xử lý trên các máy tính và việc tin học hóa nền nông nghiệp được coi là
cuộc cách mạng xanh của thế kỷ nhằm nuôi sống nhân loại thông qua nền nông
nghiệp lập trình chính xác (precision agriculture).
Công nghệ thông tin phải là sợi chỉ xuyên kết giải pháp
Điều làm các người tham gia Diễn đàn biến đổi khí hậu đồng bằng sông Cửu
Long băn khoăn và được thể hiện trong nhận định của GS Nguyễn Ngọc Trân
nguyên Thứ trưởng bộ Khoa học Công nghệ rằng tổng hợp các đề án mới chỉ là
nhặt khoai bỏ chung vào bị, bởi ban soạn thảo CTMTQG đã không đề cập đến hệ
thống công nghệ thông tin như một sợi chỉ xuyên suốt các giải pháp. Hệ thống này
một mặt làm nhiệm vụ cung cấp đầy đủ thông tin dữ liệu cho mỗi giải pháp mỗi
dự án, mặt khác giúp chúng tương tác với nhau để chọn ra giải đáp hiệu quả tối ưu
cho mỗi bài toán, của mỗi ngành, mỗi địa phương. Nền công nghệ thông tin ở
nước ta tuy phát triển rất nhanh nhưng vẫn còn yếu, vẫn rời rạc và chưa biết khai
thác tính hệ thống vốn là sức mạnh bùng nổ của thứ kỹ nghệ thời đại này.
Để giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu phức tạp trên bình diện rộng của đồng
bằng sông Cửu Long, công nghệ thông tin không chỉ làm nhiệm vụ nâng cao nhận
thức như nhiều người quan niệm mà cần tích hợp trong cả 8 nhiệm vụ của
CTMTQG, bắt đầu từ đánh giá mức độ, xác định giải pháp, xây dựng chương trình
cho đến tổ chức thực hiện. Trong bối cảnh này việc đầu tư hệ thống hóa công nghệ
thông tin trở thành thiết yếu và cấp bách, bao gồm công tác tổ chức và đào tạo,
trang bị máy móc và lập trình chuyên dụng, vận hành hệ thống và kiểm tra hiệu
quả để từng bước nâng cao.
Cuộc chiến đối phó với biến đổi khí hậu không chỉ là dự án thay những bóng
đèn mà trước hết là việc thay đổi quan điểm lãnh đạo, bắt đầu bằng việc sử dụng
công nghệ thông tin như một hệ thống thống nhất xuyên suốt từ chiến lược đến các
chiến thuật, từ khâu chỉ huy đến thực hiện trên các địa bàn khác nhau. Không thể
ứng phó hiệu quả với vấn đề biến đổi khí hậu ở đồng bằng sông Cửu Long nếu
không sử dụng các thành quả công nghệ của cuộc cách mạng tri thức ngày nay bởi
chúng thực sự là thứ vũ khí sống còn cho toàn cuộc chiến.
(*) Hoàng Xuân Phương, TS Địa Chất
Hội KHKT Xây dựng Thành phố Hồ Chí Minh
Địa chỉ: 2/5D Hà Hoàng Hổ, TP Long Xuyên, tỉnh An Giang.
Điện thoại: 095 5297050 - E-mail: hoangxpag@hotmail.com
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN:
1. Tổng kết Diễn đàn Biến đổi khí hậu Đồng bằng sông Cửu Long lần thứ nhất
(Cần Thơ 12-13/11/2009):
http://vea.gov.vn/VN/tintuc/hoithaohoinghi/Pages/Di%E1%BB%85n%C4%91
%C3%A0n%20BDKH%20DBSCL.aspx
2. Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu (Hà Nội, tháng
7/2008):
http://www.noccop.org.vn/images/article/CTMTQG_27_07_08_a44.pdf
3. Đồng bằng sông Cửu Long - Điểm nóng về biến đổi khí hậu :
http://www.vfej.vn/vn/chi_tiet/19752/dong_bang_song_cuu_long___diem_non
g_ve_bien_doi_khi_hau
4. Nguyễn Ngọc Trân- Ứng phó với biến đổi khí hậu ở ĐBSCL: Cần sớm đi
vào cụ thể:
http://www.baodatviet.vn/Home/KHCN/Ung-pho-voi-bien-doi-khi-hau-o-
DBSCL-Can-som-di-vao-cu-the/200911/68577.datviet
