28 TRƯ Ơ NG DUY BÍCH
NGHỀ THỦ CÔNG M Ĩ NGHỆ
VIỆ T NAM: sự Đ A DẠ NG
VÀ Sự CHẬ M BIẾ N Đổ i
________■
______
■
TRƯ Ơ NG DUY BÍCH'*’
I. s ự ĐA DẠ NG
T h eo giá o s ư T r ầ n Q u ố c V ư ợ ng “n g a y
từ th ờ i tiề n sử đ á c ũ đ ã có í t n h ấ t 12
n g u y ê n liệ u đư ợ c d ù n g tro n g các sả n p h ẩ m
c ủ a co n n gư ờ i m à n g à y n a y c h ú n g ta gọ i là
s ả n p h ẩ m t h ủ c ôn g m ĩ n g h ệ ”(1).
L ị ch s ử n h iề u d â u b ể v à k h ó k h ă n vê tư
liệ u do tr o n g s u ô i h à n g n g h ìn n ă m p h o n g
k iế n n g h ê th ủ c ông v à n gư ờ i th ợ n g h ề th ủ
cô ng ở V iệ t N a m í t đư ợ c coi tr ọ n g (ng ư ờ i
là m n g h ê th ủ c ô n g xế p th ứ 3 tro n g b ả n g
xế p h ạ n g “tứ d â n ” - sĩ, n ô n g , công, th ư ơ n g).
S ử sá c h n h à n ư óc k h ô n g th ô n g k ê, ít g h i
ch é p vê n g h ề th ủ cô ng, n ê n k h ó có th ể b iế t
đư ợ c đ ã có b a o n h iê u n g h ê , là n g n g h ê h ìn h
th à n h , p h á t t r iể n v à lụ i tà n . L ầ n th e o d ấ u
tíc h , s à n g lọ c tư liệ u từ cá c th ư tị c h cổ v iế t
vê các v ấ n đê k h á c n h â n đ ấ y p h ả i n h ắ c đ ế n
n g h ề t h ủ c ông do có liê n q u a n , th ì có th ể
th ấ y rằ n g : n g h ề t h ủ c ô n g m ĩ n g h ệ tro n g
lị ch sử V iệ t N a m k h á đ a d ạ n g và p h o n g
phú.
H iệ n t ạ i th e o c o n sô th ô n g k ê c h ư a đ ầ y
đ ủ , V iệ t N a m đ a n g có k h o ả n g 3000 là n g
n g h ề t h ủ c ông , tr o n g s ố đó có k h o ả n g 150
n g h ê đ ư ợ c gọ i là n g h ề th ủ c ô n g m ĩ n g h ệ ?
S ự đ a d ạ n g c ủ a n g h ề t h ủ c ô n g m ĩ n g h ệ
ở V iệ t N a m đ ư ợ c h ìn h th à n h bở i n h iề u yế u
tô':
(*) T hS . V iệ n N g h iê n cứ u V ăn hóa.
- Đ ặ c đ i ể m t ự n h i ê n ' .
Đ ấ t nư ở c V iệ t N a m tr ả i d à i hơ n 300 0
k m từ B ắ c v à o N a m . Đ ị a h ìn h có n ú i cao,
gò đồ i, đ ồ ng b ằ n g v à v e n b iê n . Đ ặ c d iem
n à y đ e m đ ế n ch o V iệ t N a m n h iê u n g u ồ n tà i
n g u y ê n , k h o á n g sả n : đ ấ t, đ á , đ ồ ng, s ắ t,
v à n g , b ạ c v.v... v à n h iề u c h ủ n g lo ạ i cây , cỏ .
- Đ ặ c đ i ể m x ã h ộ i'.
V iệ t N a m là nơ i cư tr ú củ a 54 tộ c
ng ư ờ i. M ỗ i tộ c ngư ờ i đ ề u có m ộ t sắ c th á i
v ă n h o á r iê n g vớ i p h o n g tụ c, tậ p q u á n , n h u
c ầ u s ử d ụ n g m a n g tâ m lí, th ị h iế u k h á c
n h a u . N ê n k i n h tê V iệ t N a m s u ố t n g h ìn
n ã m p h o n g k iế n c ũ n g n h ư th ờ i b a o c ấ p là
n ê n k in h tê s ả n x u ấ t n h ỏ có t ín h tự cu n g,
tự c ấ p . G iao th ô n g g iữ a các v ù n g m iê n k hó
k h ă n , k é m p h á t t riể n . Bở i v ậ y n h u c ầ u tự
đ á p ứ n g c ủ a các đ ị a p h ư ơ n g là t h iế t th ự c và
c ấ p th iê t. Đ â y c h ín h là n g u y ê n n h â n h ìn h
th à n h n ê n cá c n g h ê ở m ỗ i v ù n g , m iên , v à in
đ ậ m d ấ u ấ n đ ị a p h ư ơ n g .
C h ú n g ta có th ể th ấ y ở k h ắ p m ọ i m iề n
trê n đ ấ t nư ớ c V iệ t N a m đ ê u có các là n g
n g h ề gố m : V ạ n N in h , Đ ông T riề u (Q u ả n g
N in h ), P h ù L ã n g , T h ổ H à (B ắ c N in h ),
H ư ơ n g C a n h (V ĩn h Y ên ), B á t T r à n g (H à
N ộ i), C ậ y, Q u a o (H ư n g Y ê n), C h u Đ ậ u (H ả i
D ư ơ n g), Q u ế Q u y ể n (H à N am ), B ồ B á t
(N in h B ìn h ), B ô n g (N g h ệ A n), P h ư ớ c P h ú
(H u ê), B àu T rú c ( B ìn h T h u ậ n ), B iên H oà,
Đ ồ n g N a i v.v...
T ư ơ n g tự v ậ y ng hê' sơ n, c hi t r ê n p h ạ m
vi đ ồ n g b ằ n g c h â u th ổ S ô n g H ồ n g , x u n g
q u a n h T h ă n g L o n g - Đ ô n g Đô đã có tớ i 4
là n g n g h ề sơ n d a n h tiế n g : Đ ìn h B ả n g (B ắ c
N in h ), B ìn h V ọ ng , H ạ T h á i, S ơ n Đ ồ n g (H à
T â y), C á t Đ ằ n g (N a m Đ ị n h ), v à n g h ê làm
tr a n h là: Đ ô n g H ồ (B ắ c N in h ), K im H o à n g
(H à T ây ), C h èm , Y ên P h ụ , H à n g T rô n g (H à
N ộ i).
N g h iê n c ú n tra o đ ổ i 29
N g h ế làm v à n g m ã tru y ề n th ô n g Đ ô ng H ố ,
Th u ậ n T h à n h , B ắ c N in h. Ả nh: Minh Tân
T rìn h độ k ĩ t h u ậ t c ủ a n g h ệ n h â n các
là n g n g h ề , v ù n g n g h ề s à n s à n n h ư n h a u .
N é t k h á c n h a ụ đư ợ c h ìn h t h à n h t ừ đ ặ c th ù
c h ấ t liệ u tạ o s ả n p h ẩ m , n h u c ầ u sử d ụ n g
c ủ a n gư ờ i tiê u d ù n g tro n g v ù n g n g h ề v à th ị
h iế u th ẩ m m ĩ, c ũ n g n h ư p h o n g tụ c tậ p
q u á n c ủ a v ù n g cư d â n ấ y.
T ro n g n g h ề gôm c ác là n g n g h ề H ư ơ n g
C an h , P h ù L ã n g , T h ổ H à, Q u a o , C ậ y
c h u y ê n d ù n g đ ấ t s é t v à n g là m n g u y ê n liệ u
s ả n x u ấ t, s ả n p h ẩ m c h ín h là đồ g ia d ụ n g
p h ụ c v ụ c ho n h ữ n g n g ư ờ i n ô n g d â n th ư ờ n g
n g ày , n ê n s ả n p h ẩ m l à đ ồ s à n h n â u , s ả n
p h ẩ m th ư ờ n g d à y , b ề n c h ắ c . T ro n g k h i đó
gố m C h u Đ ậ u , B á t T rà n g , c h u y ê n d ù n g lo ạ i
đ ấ t s é t t rắ n g , s ả n x u ấ t đồ gia d ụ n g , đồ
tr a n g tr í có h o a v ă n t r á n g m e n m à u , đôi
tư ợ n g p h ụ c v ụ c h ín h là n g ư ờ i k ẻ ch ợ v à
x u ấ t k h ẩ u n ê n h ìn h th ứ c s ả n p h ẩ m th a n h
th o á t, m ỏ n g, n h ẹ .
T h ể h iệ n rõ n é t n h ấ t sắ c th á i v à p h o n g
cá ch là n gh ê' tra n h . D òn g t r a n h Đ ô ng H ồ ,
K im H o à n g là d ò n g tr a n h s ả n x u ấ t ở là ng,
đố i tư ợ n g p h ụ c v ụ c h ín h là n ô n g d â n n ê n
đê' tà i tro n g tr a n h c h ủ y ế u là c ả n h s in h
h o ạ t n ơ i th ô n d ã , là n h ữ n g con v ậ t n u ô i
tro n g n h à ... (c ả n h ch ồ n g c ầ y vợ cấ y, co n trâ u
đi b ừ a , e m bé ôm g à, e m bé c h ă n t râ u , lợ n
đ à n , h ứ n g d ừ a , đ á n h g h e n ...). M à u sắ c
tro n g t r a n h c h ế b iế n từ t h ả o m ộ c (m à u đ e n
c ủ a lá tr e , m à u x a n h c ủ a lá c h à m , m à u
v à n g c ủ a h o a h iê n , đỏ v à n g củ a h o a hoè)
gợ i vẻ m ộ c m ạ c , ấ m áp . N é t v ẽ tr o n g tr a n h
k h ú c c h iế t, k h o ẻ k h o ắ n , k h u ô n k h ổ tra n h
n h ỏ , th iê n vê' b ố cụ c n g a n g (th íc h hợ p vớ i
n h à tr a n h , m á i rạ ).
D ò ng tr a n h H à n g T rô n g s ả n x u ấ t ở n ơ i
ph ô' th ị , đ á p ứ n g n h u c ầ u t h ẩ m m ĩ c ủ a
n g ư ờ i kẻ chợ , đê' t à i tr o n g t r a n h th iê n h ẳ n
vê' d iễ n t ả t h i ê n n h iê n (L í n g ư v ọ n g n g u y ệ t,
tứ b ìn h , tứ q u ý...) n é t vẽ tro n g t r a n h th a n h
m ả n h , óng ả , t in h tế . M à u sắ c sử d ụ n g là
p h ẩ m c h ế từ k h o á n g v ậ t, tư ơ i th ắ m , tư n g
b ừ n g , k íc h th ư ố c t r a n h d à i, rộ n g có k h u n g
đê tre o , g ắ n c h ỉ n h tra n g .
- S ự g i a o l ư u v ã n h o á .
S ự giao lư u v ă n h o á c ũ n g là m ộ t đặ c
đ iể m đ e m đ ế n s ự đ a d ạ n g c ủ a n gh ê' th ủ
côn g m ĩ n g h ệ V iệ t N am . D ấ u ấ n th ể h iệ n rõ
n é t n h ấ t là v ă n h o á H á n ở n gư ờ i V iệ t,
n g ư ờ i D ao, T à y , N ù n g . V ă n h o á Â n ỏ ’ n gư ờ i
C hă m . Đ iề u n à y th ể h i ệ n k h á rõ tr o n g các
s ả n p h ẩ m g ố m ở B iê n H oà , H ộ i A n , tro n g
các tư ợ n g đ á ở các đ ề n t h á p c ủ a n gư ờ i
C h ă m s u ố t dọ c d ả i m iề n t r u n g V iệ t N a m từ
H u ế đ ổ v ào đ ế n N h a T ra n g .
II. S ự CHẬ M BIẾ N ĐỔ I CỦ A NGHỀ THỦ
Cổ NG MĨ NGHỆ VIỆ T NAM
S ự c h ậ m b iế n đổ i là n é t n ổ i b ậ t củ a
n g h ê th ủ côn g m ĩ n g h ệ V iệ t N am , nó th ể
h iệ n rõ ở n h ữ n g k h â u cơ b ả n n h ư :
* T ư d u y v à q u y m ô s ả n x u â t
K h ô n g g ia n s ả n x u ấ t c ủ a n ghê' th ủ
cô n g m ĩ n g h ệ V iệ t N a m n h ỏ b é, m a n h m ún .
30 TRƯ Ơ NG DUY BÍCH
G ia đ ìn h nơ i ă n , ở đ ồ ng th ờ i là nơ i sả n x u ấ t
giao tiế p vớ i k h á c h h à n g . Đ iề u n à y k h ô n g
ch ỉ rõ ở các là n g n g h ề (nơ i th ô n d ã ) m à
n g a y cả vớ i nơ i ph ô' th ị . N é t k h á c c ủ a n g u ờ i
th ợ n g h ề nơ i k ẻ chợ ch ỉ là: p h ía trư ớ c là n ơ i
giao tiế p , b á n h à n g , p h ía sa u là nơ i ă n ở ,
xư ở ng th ợ . V iệ c đ ầ u tư n g u ồ n vô'n ch o s ả n
x u ấ t k h ô n g cao. T ư d u y s ả n x u ấ t k ế t h ợ p
vớ i k in h d o a n h đô'i vớ i n g ư ờ i th ợ n g h ề ,
n g h ệ n h â n là n g n g h ê là r ấ t h iế m . Sự đ ầ u
tư c ủ a h ọ c h ủ y ế u là c ô n g sứ c v à th ờ i g ia n
n h ư n g c ũ n g k h ô n g m a n g tư tư ở n g to à n
tâ m , to à n ý. P h ầ n lớ n th ợ n g h ề v ẫ n coi việ c
c a n h n ô n g là c h ín h . V iệ c là m n g h ề là t r a n h
th ủ th ờ i g ia n n h à n rỗ i, m ụ c đ íc h là m n g h ề
là k iế m th ê m “đ ồ n g r a đ ồ n g và o ” ch o n g à y
tư n g à y tế t, p h ụ c v ụ ch o “tiề n kh ó c, tiề n
cư ờ i”, ch ứ k h ô n g coi đ ấ y là n g u ồ n sôn g
c h ín h . Do v ậ y m à n h i ề u là n g n g h ề có tiế n g
tro n g d â n g ia n , tiế n g đồ n x a rộ n g n h ư n g sô'
n g h ệ n h â n th ợ n g h ê c h ỉ c h iế m từ 15 đ ế n
20% d â n sô' tr o n g c ộ n g đ ồ n g . (L à n g H ạ
T h á i, S ơ n Đ ồ n g trư ớ c n ă m 19 54, là n g tạ c
tư ợ n g H à C ầ u , là n g đ ú c đ ồ n g Đ ạ i B ái, là n g
đ á n h v à n g , b ạ c q u ỳ K iê u K ỵ v.v...) c ôn g c ụ
s ả n x u ấ t có tí n h ch u y ê n d ù n g n h ư n g h ế t
sứ c sơ g iả n.
* P h ư ơ n g t h ứ c h à n h n g h ê
P h ư ơ n g th ứ c h à n h n g h ề c ủ a n g h ề th ủ
cô ng m ĩ n g h ệ V iệ t N a m có h a i loạ i:
- H à n h n g h ê t ạ i g i a : Đ â y là n h ữ n g
n g h ề m à n g u y ê n liệ u s ả n x u ấ t n ặ n g , p h ả i
k h a i th á c tạ i ch ỗ , k h ô n g g ia n p h ụ c v ụ cho
s ả n x u ấ t đò i h ỏ i r ộ n g n h ư : n g h ê g ô m , n g h ê
đ ụ c đá...
- H à n h n g h ề d i đ ộ n g : Đ â y là h ìn h
th ứ c h à n h n g h ề m a n g t ín h p h ổ b iế n ch o các
th ợ ng h ề , n g h ệ n h â n th ủ c ô n g m ĩ n g h ệ V iệ t
N a m . H ọ tổ chứ c th à n h từ n g h iệ p (3 đ ế n 5
ngư ờ i) k h ă n gói, ... đồ d o n g đ u ổ i t r ê n đ ư ờ ng
tìm v iệ c, đ â u m ư ợ n th ì đế n , ai th u ê th ì là m ,
giá cả là s ự th o ả t h u ậ n g iữ a đôi b ê n (ch ủ ,
thợ ). C â u c h â m n g ô n d ư ó i đ â y là lờ i r ă n
d ạ y c ủ a th ê' h ệ th ợ n g h ề đi trư ỏ c vở i th ợ
n g h ê lớ p s a u :
L à m tra i hỏ i vợ
L à m th ợ x in đ á m
D ù là h à n h n g h ề t ạ i g ia, h a y d o n g d uổ i
tro n g th iê n h ạ t h ì t ư d u y lấ y c ông là m lãi
“B ói rẻ h ơ n v ê k h ô n g ” c ủ a h ọ v ẫ n m a n g
tín h c h i p h ô i cơ b ả n .
* P h ư ơ n g t h ứ c t r u y ề n d ạ y n g h ê
P h ư ơ n g th ứ c d ạ y n g h ề tr u y ề n th ô n g
c ủ a n g h ề .th ủ c ông m ĩ n g h ệ V iệ t N a m là
tr u y ề n d ạ y q u a th ự c v iệ c, trọ n g th ự c h à n h
h ơ n lí th u y ế t. N g ư ờ i m u ô n b iế t n g h ề v ừ a
là m n g h ề v ừ a họ c q u a s ự c h ỉ v ẽ c ủ a n gư ờ i
th ợ cả , b ả o b a n th ê m c ủ a th ợ b ạ n . P h ầ n lí
th u y ế t h ế t sứ c đ ơ n g iả n , cụ th ể k h ô n g có
tí n h b a o q u á t. V í d ụ m ộ t n g ư ờ i th ợ cả n g h ê
m ộ c - c h ạ m d ạ y ngư ờ i họ c v iệ c c u n g cá ch
đụ c, th a o tá c k h i đ ụ c n h ư sa u “g ió n g m ộ t,
rồ i lạ i gió n g h a i, n g h e v ừ a v u i ta i, lạ i d ai
cô n g việ c ” (n g h ĩa đ ạ i ý rằ n g : cứ k h o a n th a i,
b ì n h tĩn h , c h ắ c c h ắ n h iệ u q u ả cô n g việ c sẽ
đ ạ t đư ợ c”, h a y k ĩ t h u ậ t tạ o tá c m ộ n g là
“n g o à i se tó c, tr o n g cóc n g ồ i”.
C á ch tr u y ề n d ạ y n à y cụ th ể , ngư ờ i họ c
việ c n ắ m c h ắ c k ĩ th u ậ t , k ĩ x ả o họ c tớ i đâ u
b iê t tớ i đ ấ y , n h ư n g m ấ t n h iê u th ờ i g ia n và
n gư ờ i họ c v iệ c r ấ t h ạ n c h ê tr o n g k h ả n ă n g
b a o q u á t tư d u y n g h ề . Đ ây là m ộ t tr o n g
n h ữ n g lí do d ẫ n tớ i vì sa o n g h ề th ủ cô n g m ĩ
n g h ệ r ấ t h iế m có n g h ệ n h â n có k h ả n ă n g
s á n g tá c m ẫ u .
* S ự c h ậ m b i ế n đ ô i c ủ a p h ư ơ n g
t i ệ n v à k ĩ t h u â t s ả n x u ấ t
S ự c h ậ m b iê n đổ i c ủ a c ô n g cụ sả n x u ấ t
v à k ĩ t h u ậ t s ả n x u ấ t là m ộ t tr o n g n h ữ n g
n é t n ổ i b ậ t c ủ a n g h ề t h ủ c ôn g m ĩ n g h ệ V iệ t
N am . Đ ây là m ộ t tr o n g n h ữ n g y ế u tô' c ă n
b ả n h ạ n ch ê' k h ả n ă n g p h á t tri ể n c ủ a n g h ề
N g h iê n c ứ u tra o đ ổ i 31
th ủ cô ng m ĩ n g h ệ . X in đư ợ c n ê u m ộ t sô' ví
d ụ cơ b ả n ở m ộ t sô' n g h ề tiê u biể u :
- N g h ê d ệ t :
N g h ề d ệ t là m ộ t n g h ề m a n g t ín h p h ổ
th ô n g ở V iệ t N am . (B ìn h th ư ờ n g là d ệ t v ả i,
cao cấ p là d ệ t lụ a là , g ấ m vóc, th e , n h iễ u ).
Bở i n g o ài việ c c a n h n ô n g đ ể là m ra c ái ă n ,
việ c tr ồ n g d â u , n u ô i tằ m , d ệ t v ả i là đ ể là m
ra c ái m ặ c n h ằ m đ á p ứ n g n h ữ n g n h u c ầ u
k h ô n g th ê th iế u c ủ a co n ng ư ờ i. N ó là cô n g
việ c c ủ a cá c b à, các cô p h ả i b iế t v à p h ả i
giỏ i. Đ òi h ỏ i ấ y n a y v ẫ n coi là p h o n g tụ c ,
tậ p q u á n đô'i vớ i đ à n b à co n g ái ở m ộ t sô tộ c
ng ư ờ i cư t r ú ở v ù n g cao: ng ư ờ i M ư ờ ng ,
ng ư ờ i T h á i, ng ư ờ i C h ă m , ng ư ờ i Ê Đ ê...
Vị trí, v a i tr ò c ủ a n g h ề d ệ t lớ n la o là
vậ y n h ư n g c ô n g c ụ s ả n x u ấ t cơ b ả n n g h ìn
n ă m v ẫ n c hỉ là lo ạ i k h u n g cử i “co n cò” (d ệ t
ra lo ạ i vả i v u ô ng ). V à ch o tớ i t ậ n đ ầ u t h ế kỉ
th ứ 20 k h i m à n g à n h d ệ t c h â u  u đ ã có
bư ớ c tiế n d à i tr o n g cuộ c c ác h m ạ n g cơ kh í,
th ì đ â y đó tr o n g m ộ t v à i là n g d ệ t ở V iệ t
N am m ớ i x u ấ t h iệ n lo ạ i k h u n g cử i “b a
tă n g ” d ệ t r a lo ạ i vả i tâ'm (có k h ổ rộ n g hơ n ).
Cứ n h ư th ê n g h ê d ệ t t h ủ cô n g V iệ t N a m lế t
n h ữ n g b ư ớ c đ i c h ậ m rã i, cự c n h ọ c c ho tở i
n h ữ n g n ă m 80 c ủ a th ê ' k ỉ 20, h à n g d ệ t côn g
n g h iệ p p h á t tr i ể n (đ ặ c b iệ t là sứ c ép c ủ a
h à n g d ệ t m a y g iá rẻ T ru n g Q uố c) đ ã c h ín h
th ứ c b óp c h ế t n g h ề d ệ t th ủ côn g tr o n g là n g
xã n ô n g th ô n V iệ t N am .
- N g h ê g ô m :
T à i liệ u k h ả o cổ họ c đ ã xác m in h từ
th ò i tiề n sử ng ư ờ i V iệ t N a m đ ã b iế t cá ch
chê' tá c gô'm. T ừ h ìn h th ứ c n ặ n gô'm b ằ n g
ta y , đ ế n v iệ c n ặ n , v u ố t gô'm t r ê n b à n xo ay
v à đ ố t gô'm tro n g các lò k h o é t v ào lò ng d ấ t.
T ừ n g à y sơ k h a i đ ế n n a y , c h ú n g ta v ẫ n g ặ p
cá ch th ứ c n ặ n gô'm b ằ n g ta y ở chợ B ôn g
(N g hệ A n), B à u T rú c (B ìn h T h u ậ n ) . V à cái
b à n x oa y v ẫ n là h ìn h ả n h c ă n b ả n c ủ a n g h ê
gô m V iệ t N a m . Lò đ ố t gô'm ít n h iề u có b iế n
đổ i vớ i các k iể u lò cóc, lò rồ n g n h ư n g cơ b ả n
v ẫ n m a n g tín h t h ụ đ ộ n g. V à tớ i tậ n đ ầ u th ê'
kỉ th ứ 20 m ớ i có m ộ t sô là n g n g h ề , tr u n g
tâ m gố m lớ n (B á t T rà n g , B iê n H o à, Đ ồ n g
N ai) đ ư a gố m v à o đ ố t b ằ n g lò ga.
- N g h ê s ơ n :
K h ô n g m ấ y k é m n g h ề gô'm vê tu ổ i tá c,
di v ậ t tìm th ấ y tro n g các n g ô i m ộ cổ đư ợ c
k h a i q u ậ t ở H ả i P h ò n g , H à T â y đ ề u cho
th ấ y nó có các h n g à y n a y h à n g v ạ n n ă m .
T h e o sự đ á n h g iá c ủ a c ác n h à n g h iê n c ứ u
th ì d ụ n g c ụ là m n g h ê sơ n ở th ờ i k ì đ ầ u công
n g u y ê n đ ã k h á đ ầ y đủ : “k h ả o cổ họ c còn
ch o c h ú n g ta b iế t m ộ t bộ d ụ n g c ụ là m đồ
sơ n h o à n c h ỉ n h c ủ a n gư ờ i x ư a tr o n g ngôi
m ộ cổ Đ ư ờ ng D ù (h u y ệ n T h u ỷ N g u y ê n , H ả i
P h ò n g ) n h ư b á t đ ự n g sơ n có ta y c ầ m h ìn h
đ ầ u vị t, c h ổ i q u é t v à v é t sơ n, m ỏ vầ y ,
th é p ... đ ư ợ c x ế p c h u n g v ào m ộ t n h ó m k h á c
là d ù i, đ ộ t, đ ụ c b ằ n g , đ ụ c vu ỗ m , vờ i, cư a,
k h o a n ta y ... đ ã ch o c h ú n g ta n g h ĩ đ ế n sự
tà i b a c ủ a n g h ê n g h iệ p , h a y m ộ t sự h o à n
c h ỉ n h k h é p k ín c ủ a m ộ t ng ư ờ i th ợ sơ n các h
c h ú n g t a n g ó t 2 0 0 0 n ă m trư ớ c đ ây. V à n g h ề
sơ n đ ã t ừ n g đư ợ c đ á n h g iá là có n h ữ n g tiê n
bộ v ư ợ t bậ c vào th ờ i k ì p h o n g k iế n độ c lậ p
tự c h ủ ở V iệ t N am . N ó đ ã góp p h ầ n là m
đ ẹ p , là m s a n g ch o b iế t b a o n h iê u c u n g đ iệ n ,
đ ề n , c h ù a , m iế u m ạ o. Đ ó là n h ữ n g tiế n bộ
về kĩ th u ậ t th ể h iệ n c ủ a các n g h ệ n h â n , ơ
p h ư ơ n g d iệ n côn g c ụ s ả n x u ấ t n g ư ờ i ta v ẫ n
th ấ y m ộ t sô d ụ n g c ụ cơ b ả n là: b à n v ặ n sơ n,
b á t đ ự n g sơ n, m o sừ n g , m ỏ v ầ y . N ó có th ể
đư ợ c h o à n th iệ n h ơ n c h ứ k h ô n g có sự th a y
đổ i cho tớ i n g à y n a y . B ả n g m à u c ủ a c h ấ t
liệ u là m n ê n n h ữ n g s ả n p h ẩ m m a n g tín h
m ĩ th u ậ t cao n à y cho tớ i trư ớ c n ă m 1930
c ũ n g v ẫ n ch ỉ có m ộ t sô m à u cơ b ả n sa u :
đ e n , đỏ , v à n g , t r ắ n g (v à n g , t r ắ n g là m àu
c ủ a k im lo ạ i v à n g , bạ c đư ợ c đ ư a vào p h ôi
d ụ n g - th ế p v à n g , th ế p bạ c). S ự th ử n h iệ m
32 TRƯ Ơ NG DUY BÍCH
th à n h cô n g c ủ a c ác n g h ệ n h â n , h o ạ sĩ ở
trư ờ n g m ĩ th u ậ t Đ ôn g D ư ơ n g n h ữ n g n ă m
30 c ủ a t h ế k ỉ 20, đ ã bố ’ s u n g ch o b ả n g m à u
c ủ a n g h ề sơ n tr u y ề n th ô n g nơ i các là n g
n g hề . N ó tạ o n ê n n h ữ n g b iế n đôi k ĩ t h u ậ t
ch o n g h ề . Đ â y là cu ộ c cá c h t â n h iê m h oi,
g iú p n g h ề sơ n vư ợ t r a n g o à i sự ỳ trệ , đơ n
đ iệ u ké o dài. Đ ư a c h ấ t liệ u sơ n tru y ề n
th ô n g c h u y ê n d ù n g ch o m ĩ n g h ệ trở t h à n h
m ộ t c h ấ t liệ u h ộ i h o ạ .
* M â u m ã s ả n p h ă m
T h ị trư ờ n g t ra o đ ổ i s ả n p h ẩ m h ẹ p , kém
sự lư u th ô n g . C ác h th ứ c đ à o tạ o m a n g tín h
tra o tr u y ề n k in h n g h iệ m , là n h ữ n g h ệ q u ả
trự c tiế p c ủ a sự c h ậ m b iế n đôi m ẫ u m ã s ả n
p h ẩ m tro n g cá c là n g n g h ề th ủ cô ng m ĩ
n g h ệ V iệ t N am . M ỗ i là n g n g h ề th ư ờ n g chỉ
có m ộ t số m ặ t h à n g t ru y ề n th ô n g , n h ằ m
đ á p ứ n g n h u c ầ u sử d ụ n g , th ị h iế u chơ i
d ù n g c ủ a m ộ t v ù n g , ví d ụ n h ư P h ù L ãn g ,
T h ổ H à, H ư ơ ng C a n h , Q uao , C ậ y , Q u ê
Q u y ế n... c h u y ê n s ả n x u ấ t: ch u m , v ạ i, ấ m ,
chén , c h ậ u , lo n, tiể u , s à n h ... vớ i đ ặ c điể m
b ề n c h ắ c và c ũ n g đ ồ n g n g h ĩa vớ i sự th ô ,
n ặ n g . K h i p h ả i đ ôi m ặ t vói sự ra đờ i c ủ a đồ
n h ự a cu ố i n h ữ n g n ă m 80 c ủ a th ê kỉ 20, v à
h à n g gố m “c ấ p t h ấ p ” củ a T ru n g Q uố c các
là n g n g h ê tr ê n lậ p tứ c k h ô n g đ ủ k h ả n ă n g
c h u y ê n đôi đ ê du'a ra c ác m ẫ u m ã s ả n
p h ẩ m m ớ i th a y t h ê c ác s ả n p h ẩ m cũ , lậ p
tứ c lâ m v ào đ ì n h đó n v à k h ô n g í t là n g đ ã
n g ừ n g s ả n x u ấ t n h ư H ư ơ n g C a n h , Q u ao ,
C ậ y, n h ữ n g là n g còn h o ạ t đ ộ n g c ũ n g c h ỉ là
th o i th ó p c ầ m chừ n g : P h ù L ã n g , Q uê
Q u y ể n . L à n g gô'm d u y n h ấ t ở p h ía B ắ c V iệ t
N am , đ ủ sứ c vư ơ n lên tồ n tạ i là g ố m B á t
T r à n g , bở i tín h p h o n g p h ú c ủ a s ả n p h ẩ m
vô'n có từ xa xư a , p h á t h u y th ô m ạ n h củ a
m ìn h , B á t T r à n g lu ô n đ ư a ra đư ợ c n h ữ n g
m ẫ u h à n g m ở i k ế t hợ p vố i lợ i t h ế giao
th ô n g , tín h n ă n g độ ng vố i th ị trư ờ n g . B á t
T rà n g trở t h à n h đ iể m s á n g n h ấ t c ủ a n g h ề
gố m V iệ t N a m . B à i h ọ c từ n g h ề sơ n, n g h ề
t r a n h c ũ n g tư ơ n g tự n h ư n g h ề gố m .
- N g h ê s ơ n .
S ả n p h ẩ m cơ b ả n c ủ a n g h ề sơ n tr u y ề n
th ô n g là c h ế tá c đồ th ờ tự , tr a n g t r í n ộ i t h ấ t
d in h th ự , đ ìn h , đ ề n , m iế u m ạ o n h ư : h o à n h
p h i, câu đôi, ta m sơ n , n g ủ n h ạ c , n g a i, k iệ u ,
b ìn h p h o n g , t r á p q u ả ... M ộ t k h i x ã h ộ i có
b iế n đ ộ n g: c h iế n t r a n h , c h ín h sá c h b à i tr ừ
p h o n g k iế n , m ê tín d ị đ o a n ... C á c m ặ t h à n g
tr ê n k h ô n g nơ i tr e o , g ắ n lậ p tứ c cá c là n g
n g h ề sơ n: H ạ T h á i, C á t Đ ằ n g , Sơ n Đ ồ n g
lâ m v à o t h ê la o đao , đ ìn h đ ô n v à đ ấ y cũ n g
là n g u y ê n n h â n d ẫ n đ ế n sự m ấ t n g h ê củ a
là n g n g h ề sơ n B ìn h V ọ ng .
- N g h ê l à m t r a n h .
ơ p h ầ n tr ê n tô i có nó i tớ i sự đa d ạ n g
c ủ a n g h ê là m t r a n h ở lĩn h vự c: k ĩ th u ậ t
k h ắ c n é t, c h ê m à u , in , vẽ , tô , vờ n m à u củ a
các là n g n g h ề , ph ô' n g h ề tra n h . N g h ê n à y
đ ã tồ n tạ i n o n 50 0 n ă m , s ả n p h ẩ m có đư ợ c
sự ư a th íc h , m ế n m ộ c ủ a n g ư ờ i ch ơ i d ù n g
v à là n iề m tự h à o c ủ a n g h ệ t h u ậ t t r a n h
d â n g ia n V iệ t N am . N h ư n g p h ầ n lố n các
là n g tr a n h , ph ó' tr a n h ấ y đ ã t h ấ t tru y ề n
(K im H o àn g , H à n g T rô n g ). L à n g tr a n h
Đ ô n g H ồ c ũ n g c h ỉ cò n h a i g ia đ ìn h n g h ệ
n h â n : N g u y ễ n H ữ u S a m , N g u y ễ n Đ ă n g
C h ê là m n g h ê . N g u y ê n n h â n d ẫ n tớ i k ế t
cụ c tr ê n là sự c h ậ m b iế n đổ i củ a n g h ê ỏ
n h iề u p h ư ơ n g d iệ n . T ôi c h ỉ xin đi và o p h à n
tíc h h a i y ế u tô 'c ă n b ả n :
* N g h ê t r a n h k h ô n g t h e o k ị p t â m l i
t h ị h i ế u x ã h ô i
H ơ n 80% d â n sô' V iệ t N am h iệ n n ay
v ẫ n là n ô n g d â n , sô n g ỏ n ô n g th ô n , làm
n g h ề trồ n g t rọ t. N h ư n g tâ m lí th ị h iế u c ủ a
ngư ờ i n ô n g d â n n g à y n a y đ ã có n h iề u đổ i
k h á c so vói th ê h ệ trư ớ c , d o c uộ c sô n g k in h
tê, v ă n h o á đ ã có n h iề u t h a y đổ i ng ư ờ i n ô n g