2 6 NGHIÊN CỨ U* TRAO ĐỔ I
NGHỆ THCIỘ T KIẾ N
TRÚC VÀ ĐIÊCI KHRC
LĂNG M ộ TH Ế KỈ
XVII, XVIII - TRCIỜ NG
HỢ P LỒ NG M ộ
P H 0M ĐÔ N NGHỊ
QUÁCH THỊ NGỌ C AN
1. N g h ệ th u ậ t k iế n tr ú c v à đ iêu k h ắ c
lăn g m ộ th ể k ỉ X V II, X V III
Lăng m ộ là m ộ t loạ i h ìn h di tích không
chỉ có chứ c năng tư ở n g niệ m ngư ờ i đã
khuấ t, m à còn ph ả n á nh nhiề u k hía cạ nh:
bố i cả nh lị ch sử , trình độ x ã hộ i, nhân sinh
quan, thế giớ i q uan củ a ngư ờ i đư ơ ng thờ i
về sinh tử ... N go ài ra, v iệ c x ây cấ t lăng còn
ph ả n ánh các giá trị ng hệ thuậ t điê u khắ c v à
kiế n trúc củ a triề u đạ i đư ơ ng thờ i. N ghệ
thuậ t lăng m ộ đ ã có sự kế th ừ a và p hát triể n
từ nhiề u thế k ỉ tron g suố t các thờ i kì lị ch sử
m ĩ th uậ t cổ V iệ t N am . Đ ây là loạ i công
trình nghệ th uậ t tô n giáo, tín ngư ỡ n g có bộ
m ặ t đa dạ ng n hấ t tro ng th ế kỉ X V II, X V III,
diệ n m ạ o củ a nó luồ n thay đổ i q u a từ ng m ô
hình. T uy vậ y, số lư ợ ng lăng giai đoạ n này
còn lạ i tớ i nay k hô ng nhiề u và n g ay ở m ỗ i
lăng, nhiề u chi tiế t, bộ ph ậ n đã b ị thấ t lạ c,
hư hoạ i.
C ũng nh ư nh iề u dân tộ c trên thế giớ i,
đố i vớ i ngư ờ i V iệ t N am , việ c xây dự ng m ồ
m à cho ngư ờ i đã khu ấ t v à lo “h ậ u sự ” củ a
bả n th ân n gay từ kh i còn số ng là m ộ t điề u
h ế t sứ c hệ trọ ng. N h ân d ân ta rấ t trọ ng nơ i
"an nghỉ cuố i cùng" này, có ngư ờ i còn số ng
nh ư ng đã tự ch uẩ n bị cho m ìn h ho ặ c do con
cháu lo trư ớ c cái gọ i là "sinh phầ n", hoặ c
chí ít là m ộ t cỗ áo quan. N h iề u câu tụ c ngữ
thể hiệ n tậ p tụ c ấ y, n hư "số ng nh à thác m ồ ",
“số ng về m ồ về m ả , không ai số ng cả về bát
cơ m ”, "không m ả đố ả lấ m nên"... H ọ xem
đấ t, ngắ m hư ớ n g rấ t kĩ, cho rằ ng nó q uan hệ
đế n tiề n đồ củ a con ch áu, củ a d òn g tộ c, có
đấ t p hát k h o a cử , có đ ấ t phá t quan trư ờ ng,
cũng có đấ t khu ynh gia bạ i sả n... nên việ c
chôn cấ t k hô ng th ể coi thư ờ n g. S ự chuẩ n bị
cho nơ i yên nghỉ cuố i cù ng củ a m ình h ay
củ a ngư ờ i th ân q u ả th ậ t h ế t sứ c ch u đáo. D o
đó, đ ế n nay, ch úng ta có m ộ t loạ i h ình di
tíc h lăn g m ộ k há phổ biế n vớ i q uy m ô và
giá trị khác nhau.
N gư ờ i càng giàu sang, p hú quý v à có
quyề n lự c thì việ c ch uẩ n bị cho h ậ u sự càng
lớ n, lăng m ộ càng đư ợ c x ây d ự ng công phu,
đẹ p đẽ v à b ề n vữ ng. C ác v u a chúa bao giờ
cũng lo tấ t cả n h ữ ng việ c n ày rấ t chu tấ t, có
khi là ngay từ k hi m ớ i lên ngôi. C ác quan
lạ i cũng theo đó m à làm khi trong tay có đủ
qu yề n lự c v à v ậ t c h ấ t... B ở i vậ y, n g ày nay,
nói đế n lị ch sử k iế n trú c lăng m ộ V iệ t N am
là phả i nói đế n các lăng m ộ củ a vua, hoàng
hậ u, công chúa, quan lạ i các triề u, vua đã
từ ng tồ n tạ i trê n đấ t nư ớ c ta nh ư Lý, Trầ n,
Lê, N g u y ễ n ...
Ph ả i từ th ờ i T rầ n, k iế n trúc lăng m ộ
m ớ i hình thành dầ n, như ng chỉ có thể nhậ n
dạ ng q ua dấ u tích kh ả o cổ , qua tiề m thứ c
dân đị a phư ơ ng v à phầ n nào qua thư tị ch.
Tron g các lăng m ộ đờ i Trầ n , điêu khắ c đá
chủ yế u là tư ợ n g ngư ờ i, tư ợ ng thú chầ u có
vẻ đẹ p trầ m m ặ c v à sinh độ ng làm thầ n
canh giữ cho th ế giớ i vĩn h v iễ n cù a ông
vua. Tư ợ n g hổ ở lăng T rầ n T hủ Đ ộ , tư ợ ng
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 4/2011 2 7
trâu v à chó ở lăn g T rầ n H iế n T ông, tư ợ ng
quan hầ u ở lăng T rầ n A nh T ông là lố i điêu
khắ c lăng m ộ đầ u tiên ở V iệ t N am , m à cách
tạ o hìn h lu ôn g ắ n vớ i sự xác đ ị nh trong
không gian q uầ n thể kiế n trúc lộ thiên.
T ừ thế kỉ X V trở đi, ng hệ th u ậ t k iế n
trúc lăng m ộ V iệ t N am c òn để lạ i nhữ ng
diệ n m ạ o thự c củ a nó. Ở đó có k há đủ
tư ợ ng đư ợ c giữ ng uy ên vị trí từ n gày khỏ i
tạ o. Các tư ợ n g quan h ầ u đ ề u ở thế đứ ng
chầ u nghiêm trang, còn tư ợ n g thú, d ù đứ ng
hay nằ m đề u tro n g tư th ế ng hiêm túc, hai
nử a cân đố i gầ n n hư đăng đố i. Có thể nói,
tư ợ ng lăng m ộ , d ù là ng ư ờ i hay th ú đề u gợ i
cành chầ u h ầ u v à canh giữ lăng m ộ để tăng
uy thế cho ngư ờ i n ằ m dư ớ i m ộ .
B ắ t đầ u từ th ờ i L ê - T rị n h v à nhấ t là
dư ớ i thờ i Lê m ạ t, tư ợ ng lăng m ộ củ a các
quậ n công đề u đư ợ c làm lớ n, ít nh ấ t tư ơ ng
tự ngư ờ i th ậ t trở lên. L ăng m ộ các quan lạ i,
dư ờ ng n hư đề u là thái giám , ở thờ i Lê -
Trị nh có số lư ợ ng k h á nhiề u, điể n h ình như :
lăng Q uậ n Đ ăng, lăng N guy ễ n V ăn N g hi,
lăng Q uậ n Thạ c (T h anh H óa), lăng N g uy ễ n
Công Triề u, lăng H uệ L inh, lăng H iể n L in h
(H à N ộ i), lăng V ũ H ồ n g L ư ợ n g (H ư ng
Y ên), lăng họ N gọ , lăng D inh H ư ơ n g (B ắ c
G iang), lãng họ Đ ỗ , lăn g N g u yễ n D iễ n (B ắ c
N inh), lăng Phú Đ a (V ĩnh Phúc), lăng Phạ m
H uy Đ ĩnh (T hái B ình)... Ở đây, n ế u quy m ô
các lăng thờ i Lê sơ , dù củ a vua hay b à
hoàng đ ề u nhỏ , th ì sang thờ i Lê - T rị nh,
lăng m ộ tuy ch ỉ là củ a các quan thái giám ,
như ng đã k h á lớ n. V à nó i chung, cùng vớ i
quy m ô lăng lớ n lên th ì k ích thư ớ c các
tư ợ ng cũng tăng theo, để g iữ thế cân đố i
frong toàn cả nh. T rừ tư ợ ng qu an h ầ u ở tư
thế đứ ng ng hiêm theo q uy các h tuợ ng chầ u
trong các lăn g m ộ từ thờ i Lê sơ , cò n tư ợ ng
các con th ú đề u trong tư thế nằ m ngh ỉ rấ t
tho ả i m ái, lớ n n h ư th ú thậ t, song dư ờ ng như
để ừ a n g trí cho đẹ p c ả n h quan ch ứ k hông
phả i để chầ u hầ u.
N hữ n g tư ợ ng n ày đề u b ằ ng đá, m ộ c
m ạ c, rấ t th ự c, h ò a lẫ n v ào cả nh q uan chung,
tạ o cho kiế n trú c to àn c ả n h n h ư dàn h cho
sin h ho ạ t củ a ngư ờ i số ng chứ khôn g phả i
lăng m ộ củ a ngư ờ i chế t. D o đó, m ọ i ngư ờ i
có ấ n tư ợ n g nh ẹ n hõm về cái chế t, không
thê lư ơ ng, k hông m ấ t m át, đế n v iế n g m ộ tổ
tiên hay ngư ờ i thân m à n hư đế n th ăm nhau,
vì ở đấ y v ẫ n còn hơ i ấ m cuộ c số ng. K hông
gian đặ t tư ợ ng giai đo ạ n nà y v ẫ n là ở ngoài
trờ i, tron g các lăng m ộ , song toàn bộ các
thành phầ n k iế n trúc v à điêu khắ c có thể
kh ông x ế p th àn h h àn g ở h ai bên đư ờ ng thầ n
đạ o, kh ôn g theo m ộ t trậ t tự cứ ng nhắ c. Đ iề u
đó gắ n v ớ i tư th ế tư ợ ng và b iể u hiệ n m ộ t
quan niệ m triế t lí riêng, s ố lư ợ ng v à đề tài
các tư ợ ng trong lă ng m ộ thờ i này k hông
theo m ộ t quy đị nh ch ặ t chẽ nào.
K hông g ian n gô i ch ùa là để th ờ Phậ t v à
phụ c vụ các lễ ngh i tồ n giáo, không gian
ngôi đìn h dành để th ờ thành hoàn g làng và
các sinh ho ạ t củ a cộ ng đồ ng làn g xã, còn
khôn g gian c ủ a lăng m ộ đư ợ c tạ o ra nhằ m
đáp ứ ng m ộ t nh u cầ u h o àn toàn khác. Lăng
m ộ là n ơ i tư ở ng niệ m v à an tán g ngư ờ i
chế t, thư ờ ng là nhữ n g ngư ờ i có uy qu yề n v à
tiề n tài tro ng x ã hộ i. H ọ cho xây lăng m ộ
vừ a để đề cao u y q uyề n cá nhân , v ừ a đặ t
dấ u ấ n để thế hệ sau có nơ i ghi n hớ và
tư ở ng niệ m . L úc này, m ỗ i lăng m ộ là biể u
tư ợ ng củ a m ộ t co n ngư ờ i. N ó là hìn h thứ c
tư ợ ng trư ng cho m ộ t thế giớ i u y quyề n n hư
lúc chủ nh ân nó còn số ng.
V ớ i m ộ t công trìn h k iế n trúc cổ , vấ n đề
chọ n hư ớ ng, vị trí và th ế đấ t vô cùng quan
trọ ng. V ớ i lăng m ộ , vấ n đề n ày càng quan
trọ ng hơ n, vì lăng m ộ không chỉ là kh ông
2 8 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
gian dành h oàn toàn ch o ngư ờ i đ ã k huấ t m à
còn liên quan đế n ngư ờ i số ng. H ư ớ ng gió,
m ạ ch đấ t, nơ i đặ t m ộ , k ĩ thuậ t ch ọ n lự a áp
dụ ng phong thủ y v à n h iề u y ế u tố khác đư ợ c
nghiên cứ u vồ cùng chặ t chẽ . M ộ t ngôi m ộ
hộ i tụ đủ n hữ ng y ế u tố phong thủ y làm cho
ngư ờ i đ ã k hu ấ t đư ợ c an lòng, x ư ơ ng cố t g iữ
đư ợ c lâu b ề n hơ n v à con cháu tron g dòng
họ sẽ đư ợ c âm ph ù trợ , b an phúc.
“X em xét các lăng m ộ củ a vua, chúa,
hoàn g th ân quố c th ích, quan lạ i trong các
thờ i kì lị ch sử V iệ t N am , có thể thấ y h ầ u
hế t đề u nằ m trong hệ qu y chiế u vớ i các yế u
tố phong thủ y tiêu biể u:
1. H ư ớ ng
2. Thủ y (nư ớ c)
3. Tiề n án, hậ u ch ẩ m (núi án p h ía trư ớ c,
núi gố i p hía sau)
4. Tả long, h ữ u hổ (gò đấ t hai bên công
trình u ố n lư ợ n n hư h ình rồ ng, h ìn h hổ ” [1,
tr. 17],
N hư ng, xét v ề m ặ t v ăn b ả n còn lư u
truyề n lạ i m ộ t cách rõ ràng về cách chọ n
đấ t đặ t lăng m ộ thì đ ế n th ờ i L ê sơ , điề u n ày
m ớ i đư ợ c viế t rõ kèm vớ i n hiề u quy chế ,
đị nh chế khác tro ng việ c xây cấ t lăng m ộ .
“Là m ộ t triề u đình chuyên chế , vớ i n hiề u
tham vọ ng tạ o ra nhiề u m ô hìn h thố ng nhấ t
trong cư ơ ng tỏ a ph ong kiế n, quy ch ế xây
dự ng lăng m ộ thờ i L ê sơ đư ợ c đặ c biệ t chú
ý, chủ yế u gồ m các đặ c điể m sau:
1. C ân nhắ c phẩ m hàm củ a ngư ờ i q uá
cố để dự chi củ a cả i cho việ c xây cấ t lăng
m ộ ;
2. Thầ y tư ớ ng , th ầ y đ ị a lí qu a ng ày sinh
ngày m ấ t, tính toán c họ n giờ tố t để đ ư a m a,
hư ớ ng lăng và cả nh qu an đị a lí. C ác nguyên
tắ c cơ bả n là: “V ạ n niên cát đị a” - đấ t tố t
vạ n năm , “tiề n án h ậ u ch ẩ m ” - núi án p hía
trư ớ c, nú i gố i p h ía sau, “chi lư u huyề n
th ủ y” - nư ớ c chả y lặ ng lẽ , q uanh co hình
chữ chi;
3. D ự ng cấ u trúc lăng, tín h tỉ m ỉ bao
nhiêu h ạ n g m ụ c công trình: nơ i th ờ , bia, mộ
phầ n vớ i kích thư ớ c chi tiế t;
4. T ư ợ n g ng ư ờ i v à th ú từ ng đôi m ộ t sẽ
đư ợ c đặ t hai bên thầ n đạ o làm m ô hình tiể u
triề u đ ình nh ư khi v u a cò n số ng, b ả n thân
nhữ ng tư ợ ng đó cũng là “thầ n ” xua đuổ i tà
m a, chiế n đấ u cho ngư ờ i chế t đư ợ c an nghỉ ;
5. Đ ông kinh phía m ặ t trờ i m ọ c là nơ i đô
hộ i khi vua cai trị đấ t nư ớ c, Tây kinh phía m ặ t
trờ i lặ n nơ i vĩnh hằ ng củ a các bậ c đế vư ơ ng”
[2, tr. 125 -126].
T u y n hiên , từ các lăng v u a thờ i L ê sơ ở
Lam Sơ n thế kỉ X V đế n các lăng th ờ i L ê -
Trị nh, k iế n trúc và điêu k hắ c đ á củ a lăng
m ộ lạ i phát triể n theo m ộ t đư ờ ng hư ớ ng
khác. B ố i cả n h củ a x ã hộ i V iệ t N am thế kỉ
X V II, X V III là m ộ t giai đ oạ n lị ch sử đặ c
biệ t vớ i nộ i chiế n liên m iên. Lí tư ở ng
phon g kiế n suy sụ p k hiế n tầ n g lớ p qu an lạ i
thấ t vọ ng, tìm cách từ quan, hồ i hư ơ ng, lo
cho h ậ u sự . M ộ t trong số côn g việ c họ thự c
hiệ n vớ i sự đầ u tư đặ c b iệ t là x ây dự ng cho
bả n thân các lăng m ộ k ế t hợ p sinh từ . D o
đó, đặ c điể m củ a lăng m ộ giai đoạ n này
kh ôn g giố ng n h ư lăng m ộ các giai đ oạ n
trư ớ c. N ế u x ét n h ữ ng quy cách làm lăng m ộ
từ các vua Lê sơ ở L am K inh, thì lăng m ộ
và sinh từ b a th ế kỉ sau là X V I, X V II,
X V III có nhiề u đặ c điể m khác biệ t. Trư ớ c
hế t, ch ủ n hân c ủ a chúng là quan lạ i, không
đư ợ c ph ép làm h o àn h tráng nh ư vua chúa,
lăng m ộ không th ể có núi chầ u, núi á n v à
sông suố i bao b ọ c đư ợ c. M ặ c dù các lăng
vua thờ i Lê sơ đề u có cả n h q uan sông núi
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 4/2011 2 9
rấ t to và đẹ p, nh ư ng bả n th â n các lăng m ộ
thì lạ i nhỏ bé k hiêm tố n, tron g khi lăng m ộ
và sinh từ củ a các quan lạ i thờ i Lê - Trị nh
tuy khôn g có cả nh qu an n h ư vậ y, như ng
quy m ô thự c thể củ a lăng m ộ lạ i rấ t lớ n;
m ộ t số lăng m ộ x ây dự ng qu y m ô như m ộ t
cái thành trì n hỏ n hư lăng B ầ u, lăng h ọ N gọ
(Bắ c G iang), lăng Q uậ n C hâu, lăng Lê Thờ i
H iế n (T hanh H óa)... N h ư vậ y, để th ay cho
yế u tố th iên tạ o, m à các q uan lạ i k hó có th ể
lự a chọ n v à tạ o d ự ng đư ợ c thì họ dùng yế u
tố nhân tạ o.
M ặ t b ằ ng kiế n trúc củ a lăng m ộ thờ i Lê
- T rị nh cũng thay đổ i theo từ n g lăng, không
thố ng nhấ t nh ư ở L am Sơ n , sự kế t h ợ p giữ a
kế t cấ u m ộ phầ n v à nơ i th ờ cúng có tín h
ho ành trán g vớ i kh ố i công trìn h lộ th iên dẫ n
đế n loạ i kiế n trúc sinh từ - m ộ t biế n thể củ a
đề n lăng. Đ iêu kh ắ c đ á vớ i các tư ợ ng th ú
(voi, ngự a, chó, sấ u, nghê), các tư ợ ng ngư ờ i
(quan văn, quan v õ, thị giả , p hỗ ng chàm )
kế t hợ p vớ i đồ ng hi thứ c (bàn đá, hư ơ ng án,
sậ p đá) làm cho đ iêu kh ắ c thờ i n ày đa dạ ng.
C ùng vớ i lăng m ộ , sin h từ là m ộ t hình thứ c
kiế n trú c rấ t p hổ b iế n tro ng đờ i số ng ngư ờ i
V iệ t vùng đồ n g bằ ng và tru n g d u B ắ c B ộ ,
Trung Bộ xư a. C ông trìn h này dàn h riêng
cho việ c thờ cúng tổ tiên củ a m ộ t dòng họ
hay từ ng chi họ . Đ ó là n h ữ ng đ ề n th ờ số ng,
thư ờ ng đư ợ c k ế t hợ p vớ i lăng m ộ , đợ i khi
chính chủ quy tiê n thì trở th ành m ộ p h ầ n v à
nơ i th ờ tự vĩnh viễ n . Đ ây là loạ i hình kiế n
trúc đặ c b iệ t p hát triể n tro ng giai đ oạ n L ê -
Trị nh.
D o hoàn cả nh nộ i chiế n liên m iên, từ
thế kỉ X V II, X V III, N ho giáo v ừ a m ớ i đư ợ c
độ c tôn đã vộ i suy đồ i, nh iề u qu an lạ i giầ u
có lo cho cuộ c số n g ở th ế giớ i bên kia,
nhiề u hoàn g th ân q uố c th íc h bỏ tiề n “ lậ p
hậ u” , x ây dự ng đề n chùa. V ớ i hầ u h ế t các
quan lạ i cao cấ p thờ i L ê - T rị nh, xây dự ng
sin h từ là công việ c đ ư ợ c họ thự c hiệ n từ
khi còn số ng. T uy k h ông ng u y nga b ề thế
nh ư ng công trình lăng m ộ kế t hợ p sinh từ
giai đo ạ n nà y vẫ n đư ợ c b ố trí theo chu ẩ n
m ự c củ a m ộ t cu ng thấ t. V ớ i đư ờ ng thầ n đạ o
xu yên suố t từ cổ ng vào cuố i qu ầ n thể lăng,
các công trìn h kiế n trúc đề u đư ợ c sắ p xế p
đăng đố i hoặ c cân đố i th eo lọ i sắ p đặ t các
hạ ng m ụ c côn g trình tro ng h oàng cung. X en
kẽ vớ i nh ữ ng k iế n trúc đó, hai bên tả hữ u là
tư ợ ng hai hàng q uân canh gác củ a triề u
đìn h gồ m c ả lín h th ú v à quan hầ u. T ấ t cả
đề u đúng vị trí, ngăn nắ p, trậ t tự . C ác quan
hầ u th ì tran g p hụ c tề chỉ nh, tran g nghiêm ,
đúng tư thế củ a hàng cậ n thầ n. D ạ ng lăng
m ộ kế t h ợ p sinh từ n ày còn k h á nguyên vẹ n
cả về hệ thố n g k iế n trúc, đ iêu khắ c, th ể hiệ n
qu y m ô bề th ế và n ghệ th u ậ t x ây dự ng, tạ o
tác tin h tế .
Sin h từ và lăng củ a các quan lạ i Lê -
T rị n h xét v ề quy m ô củ a th àn h phầ n kiế n
trúc và các h iệ n v ậ t điêu khắ c c òn to hơ n cả
lăng củ a các vu a thờ i Lê sơ . H ọ xu ấ t thân
phầ n lớ n đ ề u là các võ quan, h oạ n quan
cầ m quyề n, tham g ia c hiế n trậ n, gầ n vu a
chúa, đuợ c ban thư ở ng nhiề u nên giầ u có,
đặ c biệ t là các võ qu an - h oạ n quan thu ộ c
thế kỉ X V III. Phầ n tiể u sử củ a các quan lạ i
đư ợ c chạ m kh ắ c trên các bia đ á trong lăng
đề u ghi rõ các chứ c q u an m à họ đư ợ c ban
tặ n g, p hầ n lớ n tro n g số các qu an thờ i L ê -
T rị nh là các ho ạ n q uan - võ quan. Q uậ n
công N g uyễ n N g ọ c T rì (sinh từ N guyễ n
N gọ c T rì - H à N ộ i) vừ a đư ợ c p h on g Q uậ n
công đô đố c, v ừ a có chứ c T ổ n g thái giám
chư ở ng th am tri g iám sự , Phư ơ ng Q uậ n
công N gọ C ông Q uế (lăng họ N g ọ - B ắ c
G iang) giữ chứ c T ả b in h phiên, B ắ c quân
đô đố c p hủ , đồ ng th ờ i là Đ ô thái giám ,
3 2 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
biể u cho hệ thố ng k iế n trú c và điêu k hắ c đá
này.
N hữ ng b iế n đ ộ ng lớ n là v ề x ã hộ i v à
nhữ ng n hậ n thứ c k h ông đầ y đủ tro ng thế kỉ
trư ớ c đẫ k hiế n cho nh iề u th àn h tự u văn h óa
bị phá hủ y, m ai m ộ t. V ì thế , việ c bào tồ n
nhữ ng giá trị đó là vô cùng cầ n thiế t. Đ ể
xây d ự ng m ộ t nề n v ăn h ó a m ớ i tiên tiế n
đậ m đ à b ả n sắ c d ân tộ c, c hú ng ta k hôn g thể
không q uan tâm đ ế n n hữ ng di sả n v ăn h óa
củ a ch a ông, trê n cơ sở đó kế th ừ a nhữ ng
tinh h oa và phá t h u y vào cuộ c số ng hô m
nay.
2. N gh ệ th u ậ t k iế n tr ú c v à điêu k h ắ c
lă n g P h ạ m Đ ôn N g h ị
N gư ờ i V iệ t N a m có tru yề n th ố n g luôn
coi trọ ng tổ tiên , coi trọ n g nơ i “ chôn rau cắ t
rố n” củ a m ình. B ở i vậ y, d ù có p hả i đi làm
ăn, ph iêu bạ t ở n ơ i nào, giàu san g p h ú quý
đế n đâu, lúc chế t, ai cũng m u ố n đư ợ c trở về
yên nghỉ tạ i quê hư ơ n g - nơ i ô ng b à tổ tiên
m ìn h đ ã từ ng y ên nghỉ . V ì thế , lăng m ộ củ a
vua, qu an các triề u đạ i đề u đư ợ c đư a về
chôn cấ t ở quê hư ơ ng cùa dòn g họ m ình.
Trư ờ ng hợ p lăng P h ạ m Đ ô n N ghị cũng
khôn g p hả i là n g o ạ i lệ . T ron g vô số các
lăng m ộ quan lạ i đ ư ợ c xây dự ng tro ng thế
kỉ X V III, lăng Phạ m Đ ôn N g hị - m ộ t q uậ n
công thờ i L ê - T rị nh (1592 - 1788) - là m ộ t
di tích đẹ p, k há ngu yên v ẹ n còn tồ n tạ i đế n
ngày nay. N ằ m trê n x ã Lạ i Y ên, huy ệ n H oài
Đ ứ c, tỉ n h H à T ây, lăng đư ợ c x ây dự ng cách
đây gầ n 300 năm . C ông trìn h k iế n trúc nghệ
thuậ t độ c đáo này đư ợ c x em là k h u qu ầ n thể
lăng m ộ thế kỉ X V III đẹ p n hấ t ở H oài Đ ứ c.
V iệ c xây lăng m ộ là m ộ t tru y ề n thố n g
lâu đờ i tro ng nghệ th u ậ t k iế n trú c cổ V iệ t
N am . N ế u lăng m ộ từ thờ i Lê sơ về trư ớ c
dư ờ ng n h ư chỉ có vua hay các b à hoàng
m ớ i đư ợ c xây lăng, rấ t h ã n h ữ u m ớ i có lăng
đạ i th ầ n (n h ư lăng T rầ n T hủ Đ ộ ), thì sang
thờ i L ê - T rị nh lạ i có chiề u hư ớ ng ngư ợ c
lạ i. G iai đ oạ n này, tro ng hệ thố ng q uả n lí
quố c gia, bên cạ n h vua L ê lạ i có th êm chúa
Trị nh, đán g ra sẽ có cả h ệ th ố ng lăng m ộ
củ a v u a Lê v à c húa Trị nh . N h ư ng th ự c tế
các lăng m ộ còn lạ i đế n ngày n a y v ớ i n iên
đạ i th ò i H ậ u L ê có số lư ợ ng rấ t ít. M ộ t vài
lăng có quy m ô h ơ n cả n h ư lăng chúa T rị n h
D oanh (N ga M i, T h anh H ó a - thế kỉ X V III)
lạ i c àng h iế m . V à trên m ộ t cơ sở nào đó
quy m ô củ a lăng m ộ n ày có p hầ n tư ơ ng tự
hoặ c lớ n hơ n khô ng nhiề u so v ớ i các lăng
quan lạ i. Đ iề u n ày đư ợ c các nh à n ghiên cứ u
giả i thích trên quan điể m lị ch sử đấ t nư ớ c
tro ng h oàn cả n h nộ i ch iế n, v à bở i sự tiế m
qu yề n lẫ n n hau tro ng x ã hộ i, vua Lê bù
nhìn v à chúa T rị nh n ắ m q uy ề n thế . C ác thế
lự c này khô n g th ể quan tâm m ộ t cách sâu
sắ c đế n việ c x ây lăng m ộ cho chín h bả n
thân m ình. H ơ n n ữ a việ c trả thù c á nhân
củ a các triề u đạ i tiế p sau rấ t có thể kh iế n
vua chúa có lăng như ng k hô n g thể tồ n tạ i
đế n bây giờ , h o ặ c x ây lăng như ng lạ i ẩ n
danh như trư ờ ng hợ p lăng chúa T rị nh
D oanh p hả i lấ y tên b à T hái p h i N gọ c D iệ m .
M ặ t khác các q u an đ ạ i th ầ n nắ m g iữ quiyề n
lự c trong tay , để củ ng cố đị a vị , đã tự xây
dự ng lăng m ộ cho m ìn h tạ i quê hư ơ ng bả n
quán. Có lẽ ở thế k ỉ X V III, việ c xây cấ t
lăng m ộ đ ã trở thành p h o n g trào. N ó cũng
giố ng như v iệ c cúng tiề n để x ây đình, chùa,
đặ t làm tư ợ n g hậ u để thờ , ý nghĩa củ a việ c
lư u danh h ậ u thế đ ã k h iế n ngư ờ i ta k hông
dè x ẻ n tiề n củ a. V ậ y n ên các lăng quậ n
cô ng xuấ t h iệ n ch iế m m ộ t số lư ợ ng lớ n
như : lăng P hạ m M ẩ n T rự c (H à T ây -1 7 1 3 ),
lăng quậ n T hạ c (T h an h H ó a - 1716), lăng
D inh H ư ơ ng (B ắ c G iang - 1729), lăng họ