NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl

62

những bước tiến mối cả về kĩ thuật và nghệ thuật, thu hút được nhiều khách hàng trong nước.

NGHỆ THUẬT TRẠNH GÔM CỦA LÀNG NGHÊ

BÁT TRÀNG

NGUYỄN MỸ THANH

Tranh gôm là một thể loại gốm trang trí thiết diện mỏng, có thể treo hoặc dán Ốp trên tường, cũng có thể gắn trên nền nhà hay trong các bể bơi... Tranh gốm có ưu điểm chịu được mưa, nắng ngoài trời và gần chục năm gần đây, tranh gốm ở Bát Tràng đã có bảng màu phong phú như màu sơn dầu. Tuy nhiên, nhược điểm của tranh gôm là khi treo trong nhà thường bị bóng (lóa), nhất khi có ánh đèn chiếu vào.

hiều sử sách, tư liệu cho biết địa danh (tên gọi) Bát Tràng có từ thế kỉ xrv. Đặc biệt, cuốn Dư địa chí Nguyễn Trãi [3, tr. 33] đã khẳng định vào thế kỉ XV, làng Bát Tràng đã có nghề gốm và kĩ thuật làm gốm ở đây đã đạt được trình độ nhất định, có thể “cung ứng” đồ cống cho Trung Quốc. Vì thế, cho đến nay, nhiều hiện vật gốm Bát Tràng trước thế kỉ XIX đang được lưu giữ trong các bảo tàng và sưu tập cá nhân cho thấy kết quả của một quá trình hoạt động, phát triển của một làng nghề gôm trong suốt chặng đường hơn năm thế kỉ qua.

Từ năm 1986 đến nay (dù mới chỉ 1/4 thế kỉ), trong cơ chế kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, làng gốm Bát Tràng có nhiều biến đổi cơ bản về hoạt động nghề trong sự tác động của xã hội, vắn hoá, kinh tế. Đặc biệt, những hợp đồng xuất khẩu đã góp phần thay đổi cách nghĩ, cách làm, sự sáng tạo của nghệ nhân, thợ gốm, thúc đẩy làng nghề phát triển giao thương vói các nước và xây dựng một thương hiệu làng nghê' truyền thống. Trong vài năm gần đây, do nền kinh tế thế giới suy thoái, khi việc sản xuất hàng gốm xuất khẩu kém đi thì những người thợ gốm Bát Tràng mới thực sự bước vào thị trường trong nước, đưa ra nhiều m ẫu mã gốm mới, chất lượng cao, đáp ứng được nhu cầu của người dân. Trong nhiều mặt hàng gốm, loại hình tranh gốm đã có Làng gốm Bát Tràng bắt đầu sản xuất tranh gốm từ những năm 60 của thế kỉ XX, khi hợp tác xã Hợp Thành liên kết vối các họa sĩ, giảng viên khoa Gôm của Trường Đại học mĩ thuật công nghiệp để có thêm nhiều mẫu gôm . mới và nâng cao tính thẩm mĩ trong mỗi loại hình sản phẩm. Trong thời gian này, tranh gốm chỉ có kích thước 20cm X 30cm và 30cm X 40cm, làm theo kích thước của viên gạch lát mà làng Bát Tràng vẫn thường sản xuất. Họ không thể làm kích thưổc lổn hơn vì nung bằng lò hộp, bao thơi lốn nhất cũng chỉ đến 50cm - 60cm. Các họa sĩ Trưồng Đại học mĩ thuật công nghiệp đã sáng tác những bô' cục có hình đơn giản bằng cách khắc nét, đắp nểi... trên bề mặt những “phơ”(1) đất được dạt phẳng, những ngưdi thợ gốm Bát Tràng giủp họ xử lí kĩ thuật men và nung. Các kĩ thuật phủ men lúc ấy như khắc sâu hay đắp nặn trước rồi phủ men, vẽ bằng men màu... cũng đã tạo nên những hiệu quả nghệ thúật khác nhau. Tuy nhiên, trong giai đoạn này, men màu còn nghèo, nhiều hạn chế. Phần lớn, người vẽ tranh chỉ sử dụng những màu men: xanh cô- ban, trắng, nâu, đen... Vẽ xong, họ phải

TẠP CHÍVHDG s ố 1/2011

63

phủ lớp men kính tạo độ bóng, trong và nếu trộn màu vổi men kính rồi thì người vẽ chỉ việc phủ lóp men bóng trước khi đem nung.

các góc tương đối đều nhau để khi nung ở nhiệt độ cao, những tấm này không bị cong, vênh, xé vỡ. Đó là do kĩ thuật ép và làm khuôn, phải ép đều; độ đặc, lỏng của đất cũng quyết định độ liên kết đất. Thời gian đầu, những người vẽ tranh gốm cũng gặp nhiều khó khăn: Các cốt đất vẽ muôn khổ rộng hơn, khi nung thường bị cong vênh nếu làm mỏng, làm dầy thì tranh sẽ nặng, khó treo. Hiện nay, độ dày các tấm vẽ chỉ từ 0,4cm - l,5cm.

- Một sô" loại tranh gốm

Từ những năm 1998 - 2000, làng gốm Bát Tràng đã có cuộc chuyển đổi dần về kĩ thuật từ việc nung gốm bằng lò hộp sang lò ga, giúp người thợ gôm làm chủ được nhiệt độ, đưa mẫu mã sản phẩm ngày một phong phú hơn và chất lượng hàng gốm được nâng cao. Đặc biệt, các sản phẩm gốm nung trong lò ga được xếp trên các tấm kê và có các trụ kê đ3, nên kích thước sản phẩm không còn bị hạn chế nhiều như trước. Hiện nay, các tấm “phơ” để vẽ kích thước lớn nhất có thể đến 1,9m X 2,8m. Tuy nhiên, những tấm “phơ” lớn càng đòi hỏi người thợ phải có tay nghề cao trong kĩ thuật đổ khuôn.

- Cách làm các tấm “phơ” để vẽ

+ Tranh vẽ trên một tấm thường có kích thưổc trung bình 40cm X 50cm hoặc 60cm X 80cm. Phần lổn tranh có kích thước lớn hơn được làm theo đơn đặt hàng của khách. Loại tranh này để treo trang trí trong các căn phòng nhỏ, vừa hay treo trên tường ngoài trdĩ ồ những không gian không’quá rộng, tầm nhìn vừa phải (ngưòi Bát Tràng gọi là tranh sứ, do có độ bóng, đanh của chất liệu và nung ỏ nhiệt độ 1250°C). Tranh vẽ trên tấm khổ lớn có hai loại: tranh đơn sắc và tranh vẽ nhiều màu, nhiều sắc độ. Tranh đơn sắc là loại tranh chỉ thể hiện hình thể, không gian bằng sự tương quan đậm nhạt như tranh giấy gió, chủ yếu sao chép tranh hoa điểu, phong cảnh... của Trung Quốc.

Nguyên liệu làm các tấm “phơ” để vẽ bằng đất thông thường, không có độ tinh lọc cao như loại đất làm hàng gôm mỏng, cao cấp. Người thợ làm những chiếc khuôn bằng thạch cao có độ rỗng tương ứng với độ dày của tranh. Trên mặt khuôn được trổ một số lỗ thủng để đặt Ống hình trụ. Người ta đổ “hồ” (đất làm cốt gốm pha với nưổc) qua cấc ống, hồ chảy xuống sẽ dàn đều trong khuôn và hồ thừa sẽ dâng lên các ống. Trong quá trình liên kết bề mặt, các tấm “phơ” hút tiếp hồ thừa và nưóc ỗ ống, để lại phần đất. Khi quá trình liên kết đã đủ, hồ ở ống sẽ dừng lại, người thợ phải để cho khuôn thạch cao hút nước, làm khô các tấm “phơ” trong khoảng 50 phút đến 60 phút, đến khi đất tách khỏi khuôn mối bóc khuôn và để thêm một thời gian cho tấm “phơ” khô hẳn.

Cái khó khi đổ khuôn những tấm đất lổn làm sao cho đều, phẳng, độ liên kết ở Trong hai, ba năm gần đây, loại tranh vẽ nhiều màu của Bát Tràng rất phong phú: tranh phong cảnh, tranh tĩnh vật, tranh bô" cục... Do người thợ gôm đã nhập được màu công nghiệp chịu nhiệt từ nưốc ngoài, với bảng màu phong phú như màu sơn dầu, như: Đài Loan (có trên 20 nhóm màu), Đức (có trên 50 nhóm màu).... Loại màu này khi sử dụng được trộn với men gô"c màu trắng để có độ bám vào cô"t đất, khi nung màu không bị cong, tróc. Chúng tôi rất ngạc nhiên khi các

NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl

64

nhiều nghệ nhân ồ Bát Tràng, Nguyễn Tiến Khang không học qua trường lớp chuyên nghiệp, xuất phát từ ngưdi có năng khiếu vẽ, được một số thầy trong Trường Đại học mĩ thuật công nghiệp “kéo đi” làm gốm và sau nhiều năm lăn lộn làm thuê, nghệ nhân đã lựa chọn làm tranh gốm để tích lũy kinh nghiệm, tiền bạc và trở thành ông chủ lò tranh gốm. Những năm 90, Bát Tràng mới chỉ có vài nhà làm tranh gốm đơn sắc, tức là chỉ có một màu lam chì, nâu với các sắc độ đậm nhạt để tạo nên những bức như tứ quý, phong cảnh... Sâu đó, nghệ nhân Khang và một số đồng nghiệp khác đưa bảng màu vào và người dân mới làm quen dần với thể loại tranh gôm. Nghệ nhân Khang cũng đã tìm ra cách tạo độ ráp trên bề mặt tấm vẽ giông như ganh vải thô vẽ sơn dầu, cho màu bám dễ hơn và giảm độ bóng của mặt tranh.

Năm nay, nghệ nhân Nguyễn Tiến Khang đã được chọn là người đảm nhiệm phần kĩ thuật xử lí màu theo ma-két và nung hoàn thiện bức tranh gôm lớn ỏ đền Hùng, cao 9m và dài 72m, có tiêu đê' “Ngày hội non sông trên đất Tổ” của tác giả Lê Ngọc Hân và Mai Văn Kế được gắn trên bức tường đá dầy l,8m, bệ cao 4,6m, dựng ỗ khán đài B, đồi Phần Đậu, khu di tích lịch sử quốc gia đền Hùng, tỉnh Phú Thọ. Đây sẽ là bức tranh lịch sử lớn nhất thể hiện bằng gôm, được ghép lại từ nhiều tấm có kích thước 60cm X 90cm, dầy l,2cm. Một nhóm sinh viên trường Đại học mĩ thuật công nghiệp thể hiện hình, màu bằng bút vẽ và phun màu men. nghệ nhân gốm đã vẽ nên những bức tranh phong cảnh, tĩnh vật... có độ chuyển màu rất tinh tế như vẽ bằng sơn dầu. Họ có thể chép được những bức tranh khó như tranh phong cảnh của Lêvitan, một họa sĩ người Nga và một số họa sĩ trong, ngoài nước khác. Ngoài năng khiếu vẽ, cảm thụ như các họa sĩ sử dụng chất liệu khác, cái khó của người vẽ tranh gốm là phải hiểu, cảm nhận được độ chuyển màu khác nhau của màu công nghiệp khi qua lò nung ở nhiệt độ 1200 - 1250°C. Họ gọi đó là cách đọc được màu “ậm bản”, có nghĩa là phải thuộc được độ biến màu sau nung để tưởng tượng ra những sắc độ mình định vẽ, như màu vàng nhạt qua nung nhiệt độ cao thành màu đỏ, màu đen thành xanh, màu đồng pha màu hơi hồng thành màu xanh lá cây. Người họa sĩ vẽ tranh sơn dầu chỉ việc pha màu, xử lí các kĩ thuật vẽ bằng bút, bằng bay để thể hiện cảm xúc của mình trên toan. Nhưng người vẽ gốm lại phải tưỏng tượng và thể hiện biểu cảm bằng màu mình định vẽ qua những sắc độ màu khác mà mắt nhìn thấy. Nếu họ vẽ đúng mặt trời đỏ, qua nung sẽ thành màu đen, màu xanh tròi, sẽ thành màu trắng. Vì thế, nhiều họa sĩ sang Bát Tràng vẽ tranh phải qua một thời gian luyện cách nhìn màu mới thể hiện được những bức tranh gần đúng ý tưỏng của mình. Bút dùng vẽ gốm cũng khá đặc biệt, không được quá mềm hay quá cứng. Màu khi vẽ lên tấm “phơ” phải dàn mỏng và lên màu dần, nếu đắp màu nhanh, dầy thì màu sẽ bị bong khi ra lò.

Số nghệ nhân vẽ được tranh gôm chất lượng cao ở Bát Tràng chỉ có hai, ba ngưòi, tiêu biểu như nghệ nhân Nguyễn Tiến Khang, người Hải Phòng, gắn bó vối nghề gôm ở đây từ năm 1990. Cũng như + Loại tranh gôm khắc nét, đắp nổi, tô màu gần như phù điêu có kích thưốc 40cm X 40cm hoặc 50cm X 50cm đang được nhiều ngưòi ưa thích. Nội dung của tranh thường là bô" cục ngưòi, phong cảnh, tranh trừu tượng, tranh thể hiện

TẠP CHÍ VHDG s ố 1/2011

65

định, khai thác được cái hay trong sự mộc mạc, thô ráp của chất liệu gôm cho một tác phẩm nghệ thuật.

theo phong cách hồn nhiên, ngây thơ... Tranh đắp nổi cũng sử dụng những tấm “phơ” lớn hay nhỏ tùy theo kích thước tranh hoặc có loại ghép các hình với nhau theo chủ ý của tác giả và’ bản thân các đường ghép nôi tạo hiệu quả nghệ thuật trên tranh.

Cách thể hiện: Thường sử dụng nền sành nâu, bề mặt được khắc nét, đắp nổi và tô màu men trên những hình đắp nổi. Có tranh chỉ ,để các nét khắc chìm và điểm màu một số mảng chính. Phần đắp nổi, người thợ gốm trộn trưòng thạch với đất, sau đó cho vào nhộng tuýp bóp men (giông dụng cụ tranh trí kem trên bánh ga tô) tạp các đưồng nổi gờ trên mặt phẳng. Các đường đắp nổi trên tranh không dày quậ 4cm, vì nếu đắp cao, khi nung, những đường nổi này sẽ bị nổ. Nếu đắp cao đến 5cm thì người thợ phải châm kim phía đằng sau để khi nung sẽ thoát được hơi nước và phần đắp nổi liên kết được vối nền. Loại tranh này mang chất thô mộc, dân dã, khá phù hợp với chất sành, gôm, thường có màu trầm ấm, những màu tương phản trên tranh chỉ là những điểm nhấn.

+ Tranh ghép gô'm là loại tranh có thể làm khổ lớn theo ý muô'n bằng cách ghép các miếng gôm nhỏ, mang chất trang trí công nghiệp. Tranh được thể hiện phần lớn là những hình mảng đơn giản, màu tươi sáng hay tương phản mạnh để trang trí trong những căn phòng diện tích rộng hay ở các sảnh lổn. Đe thể hiện loại tranh này, người họa sĩ vẽ một bô' cục phác thảo trên giấy, họ tính phóng to tùy theo dự định, hoặc kéo dài 6.000m, cao 2m như bức “Con đường gô'm sứ” được ghép dọc bồ đê sông Hồng, trên đường đi đến Bát Tràng. Khi thực hiện, ngưồi họa sĩ vẽ trên những tấm “phơ”, sau đó dùng máy khía rãnh thành các miếng bằng nhau và đánh sô' để khi ghép không bị nhầm. Sau khi nung, người thợ bẻ các miếng gốm theo rãnh đã khía. Khi ghép các miếng nhỏ để có được bô' cục tranh lớn thì các khe ghép đã tạo thành các đường kẻ ca rô là hình thức tạo chất trên bề mặt gốm, đây là nét đẹp riêng của tranh ghép gô'm. “Con đường gô'm sứ” - một dự án được thực hiện vối sự tham.gia cửa nhiều họa sĩ trong và ngoài nước, là một công trình mang tính xã hội, cộng đồng, làm đẹp cảnh quan, hoành tráng về kích thước nhưng yếu về ý tưỏng, thiếu sự thông nhất, dễ dãi trong bô' cục, nội dung, hình thể. Công ty gôm sứ Quang Minh thuộc làng Giang Cao, xã Bát Tràng đảm nhiệm phần kĩ thuật bức tranh gôm này, là một trong những công ty phát triển mạnh về gô'm ứng dụng.

Tóm lại, nghệ thuật tranh gô'm của làng nghề Bát Tràng đã có những bước tiến dài trong nhiều loại hình tranh. Xét về kĩ thuật: Nhd có lò ga, tranh gôm Bát Tràng đã đạt được kích thước tương đôì Hiện nay, loại tranh gôm đắp nổi ở Bát Tràng đang khá phát triển, do hình thức bô' cục và màu sắc dễ trang trí trong nhà hay sân vưdn bởi màu nâu chủ đạo của tranh không phá vỡ không gian màu sắc của những đồ nội thất tương đồng và chất đất cũng được bộc lộ phô diễn trong sự đơn giản, hồn nhiên. Tuy vậy, trong chợ gốm hạy các cửa hàng báp gôm ở Bát Tràng không có nhiều bức tranh đắp nổi đẹp. Do dễ sao chép, nhiềự bức tranh biến tấu hình, bô' cục không chuyên nghiệp nên trông ngây ngô, dễ dãi. Cũng có một sô' bức có bô' cục tương đối chặt chẽ do sao chép đúng của các họa sĩ hay chính họa sĩ sáng tác đã đạt hiệu quả nghệ thuật nhất

NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl

66

TRAO ĐỔI CHUNG QUANH...

(T iếp th eo tr a n g 77)

CHÚ THÍCH

(1) . Còn trong trưòng hợp hiểu  m nhạc dân tộc học là ngành khoa học nghiên cứu về âm nhạc dân tộc, th ì từ này lại không m ang tín h chất của m ột khoa học liên ngành vốn là bản chất của Ethnomusicologie. Đó là chưa kể những b ất cập của khái niệm “âm nhạc dân tộc" khi xét ỏ một sô' góc độ khác cũng như trong mối liên quan vối Ethnomusicologie và ngay cả với Musicologie. (Để không sa đà vào những nội dung không nằm trong trọng tâm chính của bài viết này, xin không bàn sâu vào vấn đề vừa được nhắc tói).

sự

tối

dẫn

h ìn h

th à n h

(2) . Tuy ỏ đây không bàn sâu vào nguồn gốc của Ethnomusicologie, song - theo th iển kiến của ngưdi viết bài này, sự ra đời của nó, dường như để bù đắp sự th iếu h ụ t kiến thức về âm nhạc của các dân tộc ngoài châu Âu và chính cả về âm nhạc dân gian của ngay các dân tộc tại châu Âu.

lớn và có bảng màu phong phú như màu sơn dầu, tạo những biến đổi trên bề mặt ngày một đa dạng, v ề nghệ thuật: Khi có kĩ thuật hỗ trợ, nhd tay nghề cao và cảm quan tinh tế của ngưòi thợ gốm, Bát Tràng đã cho ra nhiều bức tranh đạt hiệu quả nghệ thuật cao, có độ chuyển màu tinh tế, trong trẻo, làm ngưòi xem dễ nhầm tưỏng tranh vẽ bằng chất liệu sơn dầu. Tranh gốm tuy có yếu điểm là nặng và bị bóng khi ánh đèn hắt vào nhưng có độ bền hơn các chất liệu khác, có thể treo được ngoài trời, chịu được mưa, nắng, ẩm. Đặc biệt, tranh gốm có thể đáp ứng, phục vụ cho những công trình xây dựng lớn, có tính hoành tráng mà chất liệu khác không thể làm được mà vẫn đảm bảo những yêu cầu trong' sáng tạo nghệ thuật. Nghệ thuật tranh gôm Bát Tràng đang mỏ ra những cánh cửa mới của sự sáng tạo, vì vậy nó cũng cần có sự giúp sức của các họa sĩ chuyên nghiệp, đưa ra những mẫu tranh có bô' cục, màu sắc hình thể chắc chắn, mang tính thẩm mĩ cao, giảm thiểu sự sao chép dễ dãi vẫn đang tồn tại trong làng nghề gốm Bát Tràng. □

(3) . Liên quan tới vấn đề nghiên cứu Dân tộc nhạc học ỏ Việt N am , tôi đã có dịp ph át biểu tạ i Hội thảo về D ân tộc nhạc học ứng dụng do ICTM tổ chức tạ i H à Nội hè vừa qua và trìn h bày trong th am lu ận Giới thiệu âm nhạc cổ truyền Việt N a m với th ế giới tại Hội thảo S â n kh ấu và âm nhạc truyền thống Việt N a m với người nước ngoài tại H à Nội vào th áng 1 - 2005.

N.M.T

CHỨ THÍCH

(4) . Tham luận đã dẫn.

(5) . Tham lu ận đã dẫn.

(1) Cách gọi của người thợ gốm cho những hàng gôm chưa nung. Đôĩ với tra n h gôm lằ những tấm cốt đ ấ t được đổ khuôn.

TÀI UỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Đ ình Chiến (1996), “Trung tâm gôm B át T ràng”, Tạp chí M ỹ thuật, (16+17), T hành p h ố Hồ Chí M inh.

2. P han H uy Lê, N guyễn Đình Chiến, Nguyễn Q uang Ngọc (1995), Gốm B át Tràng th ế kỷ X IV -X IX , Nxb. T h ế giới, H à Nội.

3. Nguyễn T rãi (1960), D ư địa chí, Nxb.

Sử học, H à Nội.

(6) . Chẳng h ạn như tại Cơ sồ đào tạo sau đại học của Viện Nghiên cứu văn hóa, học viên được học thêm các môn như: Lịch sử văn hoá Đông Tây, M ột s ố vấn đề về lí luận văn hoá, L í luận văn hoá dân gian, Tiến trình vần hoá dân gian và Khoa nghiên cứu văn hoá dân gian Việt N am , Đại cương về văn hoá tộc người, Văn hoá dân gian người Việt, Văn hoá dân gian các dân tộc thiểu số, Làng xã Việt Nam , Không gian văn hoá, Tôn giáo tín ngưỡng dân gian, L ễ hội dân gian, Tri thức dân gian, N g ữ văn dân gian, Nghệ thuật tạo hình, Nghệ thuật biểu diễn dân gian (bao gồm: M úa rôĩ, Nghệ th u ậ t chèo, M úa dân gian, Đại cương về âm nhạc dân gian Việt Nam)

5. T rần Quốc Vượng, Đỗ Thị Hảo, (2009), Làng nghề, p h ố nghề Thăng Long • H à Nội, Nxb. Khoa học xã hội, H à Nội.