NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
Q0 0Ễ %⁄4M @?
2Ôy A4 ở %⁄ 94W 4Í (huyện Binh Lục, tỉnh Hà Nam)
NGUYỄN THỊ PHƯƠNG CHÂM?
I. MỞ ĐẦU
Theo quan điểm dân gian 3 việc được col là việc ]lớn của một đời người là: tậu trâu, cưới vợ, dựng nhà, 4 nghi lễ quan trọng nhất trong các nghỉ lễ vòng đời người là: quan, hôn, tang, tế. Việc hôn nhân, cưới hỏi luôn được xem là một nghi lễ quan trọng đánh dấu một bước chuyển của cuộc đời. Nghi lễ đám cưới là một hiện tượng văn hoá tổng thể liên quan đến hàng loạt các yếu tế văn hoá, xã hội, chính trị, kinh tế đặc thù của từng địa phương. Chính vì thế mà nghỉ lễ đám cưới là một để tài nghiên cứu hấp dẫn đã được nhiều nhà khoa học tiếp cận dưới các góc độ chuyên ngành khác nhau: nhân học, xã hội học, văn hoá học, kinh tế học,... và đây cũng là một chủ đề thú vị đối với tôi. Tháng 8 vừa rồi tôi đã may mắn được tham gia vào một nhóm nghiên cứu thuộc khoá đào tạo về phương pháp nghiên cứu liên ngành KHXH do Trung tâm KHXH và NV kết hợp với Hội đồng khoa học Hoa Kì tổ chức đi điền dã ở xã Trịnh Xá, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Trong khá nhiều nét văn hoá dân gian đặc sắc của xã tôi quan tâm hơn cả đến nghỉ lễ đám cưới. Ỏ những trang viết này tôi mong muốn tìm hiểu nghỉ lễ đám cưới ở giai đoạn từ sau Đối mới đến nay đã và đang được dân chúng Trịnh Xá thực
°' Thạc sĩ, Viện Nghiên cứu văn hóa dân ø1an.
ân hành như thế nào? Những đặc trưng nổi bật và quan điểm của dân chúng khi thực hành nghỉ lễ này ra sao?
Trước khi tìm hiểu nghi lễ đám cưới, một vài nét tổng quan về xã Trịnh Xá được chúng tôi điểm qua như những hậu cảnh về môi trường tự nhiên, kinh tế, văn hoá xã hội cho sự tồn tại của nghi lễ đám cưới ở đây. Diện tích tự nhiên của Trịnh Xá hiện nay là 608,12ha, đất canh tác là 483,19ha, dân số 5.500 người chủ yếu là người Kinh, có 60 hộ theo đạo Thiên Chúa tập trung ở ä xóm của thôn Tràng, Đôn, Nguyễn. Trước đây Trịnh Xá gọi là Ngô Xá (từ Thành Thái lục niên gọi là Trịnh Xá) gồm có ð thôn: Bùi, Nguyễn, Cát, Tràng, Thượng (gọi là Dộc) thuộc tổng Ngô Xá. Năm 1947, hợp nhất với xã An Thư và Đôn Thư gọi là Trịnh Xá gồm có 9 thôn: Bùi, Nguyễn, Tràng, Cát, Thượng, Hoàng, An, Đôn và Trung. Năm 1955, cắt thôn Cát về xã Thanh Bình (sau này nhập vào xã Định Xá), xã Trịnh Xá còn lại 8 thôn ổn định đến ngày nay là: Tràng, Thượng, Nguyễn, Bùi, Hoàng Xá, An Cư, Đôn Trung, Đôn Vượt. Chạy dọc xã theo hướng Bắc - Nam là tỉnh lộ 64 nối huyện Bình Lục với huyện Ý Yên, mạng lưới giao thông liên xã liên thôn hầu như được bê tông hoá cùng với mương máng dọc ngang tạo điều kiện thuận lợi cho sự giao lưu, phát triển kinh tế và văn hoá. Ngoài làm nông nghiệp dân trong xã có nghề phụ là mộc, thêu, ren trong đó nghề mộc ở làng Bài có truyền thống lâu đời với nhiều công trình kiến trúc cổ nổi tiếng như đình chùa làng, phủ Thiên Hương, Vân Cát (Phủ Giày),... Đời sống kinh tế của Trịnh Xá đang ngày càng khá lên. Năm 2002 năng suất lúa đạt 109,5 tạ thóc/ha/năm, tổng sản lượng đạt 4533 tấn, bình quân 820kg thóc/người. Là một trong 4 xã khó khăn của huyện, năm 2002 tỉ lệ hộ nghèo toàn xã là 9% (135 hộ). Theo điều tra mới 38
nhất của chúng tôi ở 2386 hộ gia đình trong toàn xã tháng 8/2005, thu nhập bình quân đầu người được chia mức từ 1 đến 5 (từ nghèo nhất đến giàu nhất, đơn vị tính là nghìn đồng): mức 1 là 739, 42/người/năm, mức 3 là 1,477,44/ngưở/năm, mức 3 là 2.102,84/ngưở/năm, mức 4 là 3.051,98/ ngườ/năm, mức 5 là 5.567,81/ngườ/năm. Trong 286 hộ ấy thì có 117 nhà kiên cố, 164 nhà bán kiên cố, 5 nhà tạm, 75 hộ có 1 xe máy, 5ð hộ có 2 xe máy, 12 hộ có bếp ga, 17 hộ có điện thoại, 19 hộ có tủ lạnh, 138 hộ có nồi cơm điện, 125 hộ có máy bơm nước sinh hoạt. Có 3 thôn được công nhận là làng văn hoá cấp tỉnh là An Cư, Thượng, Hoàng Xá. Việc học hành của các cháu được đặc biệt chú trọng thể hiện ở việc dân trong xã đã tích cực đóng góp xây dựng, tu sửa trường sở và động viên, tạo điều kiện cho con em mình đi học. Xã cũng đã có trạm xá với khu điều trị riêng. Cả xã có 5 dòng họ lớn, nhiều người thành đạt là: họ Đoàn, Đỗ, Trần Ngọc, Chu, Trần Hữu. Hệ thống di tích trong xã khá dày với những công trình kiến trúc nghệ thuật đặc sắc: đình Bùi là ngôi đình trưởng của xã đã được công nhận là di tích lịch sử, ngoài ra là đình An Thư. Đôn Thư, đình Tràng, đình Thượng, chùa Bùi, Phủ thờ Mẫu.... Thêm nữa còn có rất nhiều những ngôi từ đường cổ của các dòng họ, chẳng hạn riêng thôn Bùi hiện vẫn còn 19 ngôi từ đường như thế. Tất cả những di tích này còn lưu lại rất nhiều những hiện vật quý, những đồ thờ tự, tượng, những đường nét kiến trúc điêu khắc tỉnh tế và cả những câu chuyện liên quan đến các nhân vật được thơ, những hiện vật quý. Hiện nay có một bộ phận không nhỏ lực lượng lao động trẻ tuổi của xã đi làm ăn xa theo mùa vụ (186 người / 286 hộ được phỏng vấn), chủ yếu là làm những nghề lao động phổ thông ở các thành phố lớn, điều này có tác động không nhỏ đến đời sống, sự phân công
NGUYÊN THỊ PHƯƠNG CHÂM
lao động và eơ cấu kinh tế văn hóa của địa phương. Cùng với sự đổi mới đi lên của toàn xã hội, đời sống kinh tế văn hoá của Trịnh Xá ngày càng phát triển ổn định.
Với mục tiêu nghiên cứu như đã đặt ra, trong thời gian điền đã tại Trịnh Xá, chúng tôi sử dụng 3 phương pháp chính để thu thập thông tin về nghi lễ đám cưới như sau:
1. Điều tra bằng bảng hỏi cấu trúc: Với mối quan tâm của mình tôi đã thiết kế một hệ thống câu hỏi về nghi lễ đám cưới trong một bảng hỏi chung về khá nhiều lĩnh vực. Cách chọn mẫu của chúng tôi là chọn mẫu ngẫu nhiên theo danh sách hộ gia đình với bước nhảy là 4, tức là cứ 4 hộ gia đình thì chúng tôi chọn phỏng vấn 1 hộ. Trong hộ gia đình chúng tôi sẽ phỏng vấn chủ hộ thực tế trong độ tuổi lao động. Cuối cùng chúng tôi đã phóng vấn 286 hộ trong toàn xã. Nằm trong sự quan tâm của tôi ở bài viết này là 95 người tổ chức đám cưới trong khoảng từ 1987 đến nay. Các con số thống kê sử dụng trong bài được lấy từ kết quả cuộc điều tra này.
8. Phỏng uấn sâu: Tôi đã thực hiện 6 cuộc phỏng vấn sâu, mỗi cuộc trung bình 2h với đối tượng là 1 nam, 1 nữ mới tổ chức cưới, 2 bà mẹ và 9 ông bố mới tổ chức cưới cho con. Chọn đối tượng như vậy vì tôi mong muốn tìm hiểu về việc thực hành nghi lễ đám cưới từ cách nhìn nhận của cả các bậc cha mẹ và con cái.
3. Thdo luận nhóm tập trung: Chúng tôi thực hiện 3 cuộc thảo luận nhóm tập trung: 1 nhóm các ông bố vừa tổ chức cưới cho con, 1 nhóm các bà mẹ vừa tổ chức cưới cho con, 1 nhóm các anh chị làm đám cưới trong những năm gần đây. Mỗi nhóm từ 4 - 7 người, thảo luận trong khoảng 9h. Cùng chung lí do với việc lựa chọn đối tượng phỏng vấn sâu, trong thảo luận NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
nhóm tập trung chúng tôi cũng mong muốn có được những thông tin về việc thực hành nghi lễ đám cưới từ những nhân vật khác nhau đảm nhận những trọng trách khác nhau trong đám cưới với hi vọng sẽ đảm bảo độ tin cậy và tính nhiều chiều của thông tmm.
II. NGHI LỄ ĐÁM CƯỚI HIỆN NAY Ở
TRỊNH XÁ
1. Việc chuẩn bị cho đám cưới
Đám cưới ở Trịnh Xá thường được chuẩn bị rất chu đáo. Ngay từ khi đôi trẻ thống nhất xin phép gia đình cho tổ chức đám cưới thì công việc chuẩn bị đã thực sự bắt đầu. Từ lúc đó cả gia đình luôn có ý thức về việc tích trữ hoặc mua bán lương thực, nuôi gà lợn, sửa sang hoặc trang trí, xếp sắp lại nhà cửa,... Việc xem ngày giờ được tiến hành từ khá sớm, công việc này thường được nhà trai chủ động tiến hành nhưng để cho yên tâm thì nhà gái cũng đi xem và sau đó hai nhà sẽ thống nhất chọn ra những ngày đẹp nhất cho tất cả các lễ. Tuy vậy không phải tất cả các gia đình đều đi xem bói: có 46 đám cưới trên tổng số 94 người trả lời thông tin này (Từ đây tôi viết tắt số lượng/tổng số, xem thêm cách đọc số liệu ở cuối bài) có đi xem bói để chọn ngày tổ chức, chiếm 48.9% và không phải gia đình nào sau khi đi xem bói cũng thực hiện đúng theo ngày giở đã xem, theo lời một ông bố vừa tổ chức đám cưới cho con: "Cái xem ngày giờ thực ra là mang tính chất lấy lệ thôi, ổn định tư tưởng cho các cháu, cứ tiên thôi chứ không nhất thiết phải giờ chày gì, quan trọng là hạnh phúc của các cháu". Trong gia đình khi tổ chức đám cưới cho con cái cha mẹ thường là người quyết định tất cả những việc từ ngày giờ cho đến
29
hình thức hay quy mô tổ chức. Hầu hết những người cung cấp thông tin cho chúng tôi đều cho rằng việc bố mẹ quyết định những việc đó là thuận và hợp lí. Khi đám cưới chỉ còn khoảng vài ngày, gia chủ bắt đầu lo việc chuẩn bị thực phẩm. Ở Trịnh Xá bây giờ lo thực phẩm cho một đám cưới không còn là việc khó khăn như trước kia nữa, hệ thống dịch vụ đã ra đời, nếu gia chủ mổ lợn thì họ sẽ thuê người về nhà mổ và chế biến luôn (xay giò, làm chả,...), nếu gia chủ không mổ lợn thì có thể đặt toàn bộ những thực phẩm cần thiết: từ thịt gà, lợn, bò, chim bồ câu cho đến các loại rau đậu khác, họ thường đặt trước chủng loại, còn số lượng cụ thể thì đến tận sáng ngày cưới mới quyết định chính xác. Việc dựng rạp, trang trí được tiến hành vào ngày hôm trước hôm cưới. Người dân Trịnh Xá bây giờ cũng đã có thể thuê toàn bộ khâu này, cả dựng rạp, các thiết bị âm thanh, máy quay hình và trang trí phông bạt. Tuy vậy thuê trang âm hoặc máy thu hình cũng chưa phổ biến ở dây (29/93, chiếm 31.9%). Trong vài năm gần đây đã xuất hiện việc mời ban nhạc sống về hát trong đám cưới ở Trịnh Xá, mặc dù mới chỉ có trong 2/93 đám nhưng báo hiệu một cách tổ chức đám cưới kiểu mới ở xã này. Theo sự khảo sát của chúng tôi, tất cả các đám cưới ở Trịnh Xá đều vẫn được tổ chức tại riêng hai nhà, chưa xuất hiện hình thức nhà trai và nhà gái tổ chức chung tại một địa điểm (thuê hoặc mượn hội trường Uỷ ban hay một nơi nào đó). Những người cung cấp thông tin cho chúng tôi đều thống nhất cho rằng trong chuẩn bị đám cưới thì quan trọng nhất và được tiến hành cẩn thận nhất là họp bàn. Việc họp bàn thường được tiến 40
NGUYÊN THỊ PHƯƠNG CHÂM

hành theo 3 cấp đệ khác nhau: họp bàn trong gia đình giữa bố mẹ và con cái, họp bàn giữa gia đình với họ hàng và họp bàn giữa nhà trai và nhà gái. Họp bàn trong gia đình được tiến hành đầu tiên với nội dung chủ yếu là bàn về việc sẽ tổ chức thế nào, đặt thực phẩm, thuê hoặc nhờ dựng rạp, trang trí, mời aI và đi mời như thế nào, tiếp khách trong ngày cưới ra sao, thưa chuyện với họ hàng và nhà trai (hoặc nhà gái) thể nào, phân công công việc cụ thể cho các thành viên,... Một bà mẹ mới tổ chức cưới cho con năm 2008 nói: "Cái cuộc họp đó bàn trước hết về phần bố mẹ, về thực phẩm, ăn uống, gà lợn, bánh trái, làm bao nhiêu mâm, khách khứa thế nào, phần của các em thì lo việc trang điểm, thuê máy quay phim, hát nhạc, bố mẹ hỏi thì các em cũng trình bày nguyện vọng...". Sau khi đã thống nhất trong gia đình thì bế mẹ mời họ hàng đến họp bàn chủ yếu là báo cáo tình hình chuẩn bị và mời họ hàng tham gia vào các công việc tiếp theo như tiếp đón nhà gái (hoặc nhà trai), nấu cô, mời khách.... và nhờ luôn cụ thể từng người vào việc gì. Cuối cùng là việc bàn luận trong cuộc gặp gỡ giữa nhà trai và nhà gái, nội dung thường là thống nhất ngày làm lễ ăn hỏi, nạp tài và lễ cưới. Như vậy việc họp bàn trong gia đình người tổ chức đám cưới là quan trọng nhất. Chúng tôi có đặt một câu hỏi trong cả 3 cuộc thảo luận nhóm là chuẩn bị đám cưới như vậy có làm cho các bác (các anh chị) thấy mệt môi hay thấy quá rườm rà không? Câu trả lời là họ cảm thấy rất vui vẻ, không mệt mỏi, rườm rà gì và cần phải như thế, theo họ càng họp bàn cẩn thận chu đáo bao nhiêu thì việc tổ chức sẽ càng tốt đẹp bấy nhiêu.
9. Các nghỉ lễ chính
Vẫn thực hiện tương đối đầy đủ những ghi lễ truyền thống của đám cưới nhưng hầu hết các lễ đều đã được tiến hành đơn giản, gọn nhẹ, phù hợp với điều kiện kinh tế và văn hoá chung của làng xã. Có 88/95 đám cưới có đi đăng kí kết hôn, chiếm 92.6% chứng tỏ người dân đã có ý thức cao về thủ tục pháp lí của việc cưới hỏi song vẫn còn một số ít trường hợp tảo hôn hoặc chưa hiểu đúng ý nghĩa của việc đăng kí kết hôn. Tục thách cưới đã và đang được người dân Trịnh Xá bỏ dần, chỉ còn 8/94 gia đình, chiếm 8.5% còn thách cưới. Hầu hết các ông bố bà mẹ vừa tổ chức đám cưới cho con đều khẳng định tục thách cưới đã được bó từ khoảng 20 năm nay ở Trịnh Xá, nên bỏ tục này và điều đó cũng đã được đưa vào quy ước của một số làng trong xã khi xây dựng làng văn hóa. Có bà mẹ còn tỏ thái độ kiên quyết: "Mình tổ chức xây dựng hạnh phúc cho con chứ có bán con đâu mà thách". Không nặng về việc thách cưới nên lễ ăn hỏi diễn ra khá nhẹ nhàng, thường là đạm ngõ và ăn hỏi được làm vào cùng luôn một ngày. Đó là một ngày tốt trước đám cưới khoảng một tuần hoặc vài ba ngày, nhà trai cử một đoàn bao gồm bố mẹ anh chị em ruột chú rể, vài ông chú bà bác thân thích trong họ và có thể cả vài người bạn thân của chú rể sang nhà gái gọi là có cơi trầu ăn hỏi, thường nhà trai mang lễ chay bao gồm một vài cân bánh kẹo, mấy trăm quả cau, mấy cân chè, mấy tút thuốc, mấy chục hoặc trăm bánh, có thể bánh cốm, bánh nướng, bánh dẻo, một vài chai rượu... Số lượng các loại tuỳ theo nhưng phải là số lẻ. Trong ngày ăn hỏi ấy nhà trai thông báo và hỏi ý kiến nhà gái về ngày cưới, giờ làm lễ xin dâu, đưa dâu và quan trọng là hỏi nhà gái xem cần bao nhiêu lễ thắp hương NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
4I1


tổ tiên để nhà trai mang đến vào ngày nạp tài. Thương thì nhà gái nói tuỳ nhà trai. Sau đó, trước ngày cưới l1 ngày nhà trai mang lễ nạp tài đến nhà gái, thường là 1, 3 hoặc 5 lễ chay, mỗi lễ gồm có trầu cau, bánh kẹo, chè, thuốc, rượu số lượng cũng theo số lẻ và tuỳ thuộc từng gia đình. Theo xu hướng giản tiện hiện nay có gia đình thực hiện luôn 3 nghỉ lễ: đạm ngõ, ăn hỏi, nạp tài vào hôm trước ngày cưới hai ngày "cho nó tiện và đơn giản đi" như họ giải thích. Nhưng cũng có gia đình không quan tâm đến cả 3 lễ trên. Có 73/95 lễ cưới có nạp tài, chiếm 76.8% và 88/95 lễ cưới có ăn hỏi, chiếm 99.6%. Lễ xin dâu trước kia được thực hiện vào trước giờ đón đâu vài giờ (đại diện nhà trai mang đến nhà một cơi trầu, 1 bao thuốc xin phép cho đoàn nhà trai được đến rước dâu về) nhưng hiện nay lễ này được thực hiện luôn cùng lúc với lễ đón dâu, có 84/95 đám cưới thực hiện nghì lễ này. Trong khi đó tất cả các đám cưới đều thực hiện lễ đón dâu, một nghỉ lễ quan trọng nhất của đám cưới. Lễ này thường diễn ra vào buổi chiều, sau bữa ăn trưa nhà trai bắt đầu sửa soạn, sắp xếp một đoàn khoảng vài chục người, các ông bà nhiều tuổi đi trước, sau đó đến chú rể, rồi bạn bè, họ hàng thân thiết. Đến nhà gái, ông chú bà bác của chú rể (thường thì bố mẹ không đi đón dâu) chịu trách nhiệm thưa chuyện với nhà gái cho phép chú rể được thắp hương gia tiên cùng cô dâu rồi xin phép được đón đâu, đoàn đưa dâu về đông vui hơn trong cảnh chiều tà nơi thôn xóm. Trong cả lễ đón dâu và đưa dâu, khi ở nhà trai hay nhà gái không thể thiếu vắng vai trò của người chủ hôn. Hầu hết người chủ hôn thường là người thân thích trong họ (81/88, chiếm 92%) làm nhiệm vụ quan trọng là phát biểu, thưa chuyện với nhà trai (hoặc nhà
gái). Trong nghi lễ quan trọng nhất của đám cưới đó còn có vai trò tạo không khí vui vẻ của người dẫn chương trình, người này trước kia thường là người trong họ hay bạn bè có tài ăn nói nhưng hiện nay ở Trịnh Xá việc dẫn chương trình trong đám cưới đang dần trở thành một nshề, gia chủ có thể thuê người vào vị trí dẫn chương trình. Đây cũng là một nét mới trong cách thức tổ chức đám cưới hiện nay ở Trịnh Xá. Một chuỗi nghỉ lễ đám cưới khép lại bằng lễ lại mặt được tổ chức vào sau ngày cưới từ 1 - 3 ngày. Trong lễ này nhà trai mời đại diện nhà gái đến nhà mình ăn cỗ, nhà gái phải nói trước cho nhà trai biết nhà mình sẽ đến khoảng bao nhiêu người để nhà trai chuẩn bị, Đây là nét khác biệt của nghỉ lễ đám cưới ở Trịnh Xá: không phải cô dâu chú rể hoặc nhà trai đến nhà gái lại mặt mà lại là nhà gái đến nhà trai ăn cỗ lại mặt. Quan điểm của người dân Trịnh Xá về việc thực hành nghi lễ khá rõ ràng, họ cho rằng các lễ nên đơn giản hoá đi, có thể gộp một vài lễ vào làm một nhưng không thể bỏ đi bất cứ lễ nào vì nó đã rất đơn giản gọn nhẹ rồi. Khi được hỏi suy nghĩ thế nào khi thực hiện các nghi lễ trong đám cưới, một cô đâu vừa cưới đã nói với tôi: "cảm thấy thoải mái lắm, tuy có rườm rà đôi chút nhưng rất đẹp vì em nghĩ cả đời chỉ có một lần". Vẫn câu hỏi đấy một bà mẹ vừa cưới cho con gái lại nói: "mệt lắm, tôi phải lo đến nửa tháng trước ấy, xong hết các thủ tục, nghỉ lễ thì thở phào". Như vậy từng bước nghi lễ của đám cưới truyền thống vẫn được thực hiện nhưng cách thức thực hiện thì đã có những khác biệt, mang đặc thù địa phương của Trịnh Xá. 3. Trang phục
Trang phục của cô dâu chú rể và của cả những người tham dự đám cưới hiện nay ở Trịnh Xá đã có ít nhiều thay đổi. 42
Đổi Loại Số lượng tượng trang phục người sử dụng 1. Váy cưới hiện đại 16 16.8% Cô dâu
2. Áo dài truyền thống 3. Quần
áo bình | 76 80% thường
95 — 100%
1. Veston hiện đại 17 17.9%
Chúrể |2. Quân áo bình | 78 82.1% thường
Trang phục của cả cô đâu và chú rể vẫn là quần áo bình thường chiếm đa số, tuy vậy váy cưới cho cô dâu và veston cho chú rể đã không còn là chuyện hiếm trong đám cưới ở Trịnh Xá. Đi cùng với trang phục cưới hiện đại đó dịch vụ trang điểm đã dần trở nên quen thuộc: 18/94 cô dâu và 12/93 chú rể ở Trịnh Xá có thuê trang điểm. Ngoài ra phòng cưới cũng được chú trọng trang trí theo kiểu hiện đại. Không chỉ cô dâu chú rể mà khách dự đám cưới cũng ăn mặc đẹp, lịch sự, đã có một số người, nhất là các ông bà già mặc áo dài và veston. Phần lớn những người cung cấp thông tin cho chúng tôi một mặt cho rằng trang phục cô dâu chú rể hiện nay là đẹp, nên mặc vậy áo như thế cho lịch sự và có ý nghĩa nhưng mặt khác họ cũng nói đến sự lãng phí và rườm rà như phải thuê váy áo khá tốn và kéo theo bao nhiêu thứ như trang điểm, hoa, giày,... nhưng cuối cùng họ đều cho rằng việc ăn mặc váy áo hiện đại là nhu cầu chính đáng của lớp trẻ và sẽ ngày càng phổ biến.
4. Cỗ cưới
Cô cưới được xem là vấn đề quan trọng mà gia chủ tổ chức đám cưới đầu tư nhiều

NGUYÊN THỊ PHƯƠNG CHÂM
thời gian và công sức nhất. Để xem xét một đám cưới to hay nhỏ người ta thường căn cứ trước hết vào số lượng mâm cỗ. Chúng tôi đã thu được kết quả thống kê về số lượng mâm cô như sau:
20-40 mâm là số lượng mâm cỗ phổ biến ở mức trung bình trong đám cưới ở


Trịnh Xá, số đám cưới làm trên 40 mâm chưa nhiều. Khi được hỏi về lí do có các mức số lượng mâm cỗ như trên những người cung cấp thông tin cho chúng tôi cho rằng 20-40 là vừa với số lượng họ hàng, làng xóm ở đây, nếu làm nhiều hơn thì sẽ nhiều khả năng bị thừa cỗ, trừ những người nào có quan hệ thật rộng, bạn bè bên ngoài nhiều hoặc họ hàng quá đông thì mới làm đến trên 40 mâm. Giá trị mâm cỗ ở Trịnh Xá thường từ khoảng 70- 120.000đ/mâm, ổn định trong một mâm cỗ có đĩa thịt gà luộc, thịt bò xào, đĩa xôi (hoặc bánh dày, bánh chưng), đĩa giò (hoặc chả), bát canh, còn các món khác tuỳ từng nhà chuẩn bị. Hiện nay có một số đám cưới đã có thêm đĩa hoa quả tráng miệng giống như ở thành phố. Việc nấu cỗ trong đám cưới hoàn toàn do anh em họ hàng, làng xóm giúp, chưa thấy có việc thuê nấu cỗ ở đây. Công việc được gia chủ chú trọng nhất trong cỗ cưới là việc mời khách sắp mâm. Xuất phát từ việc sợ tiếng tăm chê trách của dân làng mà gia chủ luôn luôn cố gắng chu đáo đến mức tối đa ở việc mời khách vào mâm, trực tiếp gia chủ hoặc họ hàng thật thân cận ra tận cổng đón khách sau đó NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỐI
43
—=——---
đưa khách vào đến tận mâm, cố gắng xếp mâm cho thật hợp lí, các cụ già luôn được tôn trọng ngồi vào những vị trí trân trọng hơn, tuy vậy trong một số trường hợp do khách đến muộn giờ hoặc thiếu người vào mâm thì gia chủ lại có lời xin phép để con cháu (nhưng tuổi tác cũng không nên quá chênh lệch) được ngồi cùng các cụ. Tất cả những người được chúng tôi phỏng vấn đều cho rằng việc mời khách vào mâm là rất quan trọng, họ cho rằng nếu sắp được mâm theo vai vế, tuổi tác hợp lí thì tốt và nên làm nhưng trong đám cưới bây giờ do giờ giấc và số lượng người một mâm phải đủ nên cứ gia chủ có lời là các cụ cũng vul vẻ, thoải mái.
Chúng tôi đã được biết sau đám cưới khi dân trong làng, trong xã Trịnh Xá nhận xét hoặc bàn tán về một đám cưới nào đó thì cỗ cưới bao giờ cũng được đưa ra đầu tiên chứng tổ tâm quan trọng của những mâm cỗ truyền thống trong đám cưới.
ð, Khách mời
Đối tượng khách mời là yếu tố ít thay đổi ở tất cả các đám cưới. Một bà mẹ vừa tổ chức cưới cho con đã nói rõ cho chúng tôi về đối tượng khách mời trong đám cưới của gia đình bà: "Trong mời thì thứ nhất là anh em ruột thịt, thứ hai là họ hàng cha chú thân huân nhà mình, thứ ba là chơi bời thân quen, thứ tư là mởi làng". Đây cũng là những đối tượng khách mời của hầu hết các đám cưới ở Trịnh Xá. Tuỳ mối quan hệ của từng gia đình mà số lượng khách mời thuộc mỗi đối tượng trên nhiều hay ít. Điều đáng nói là việc mời ai được các gia chủ tổ chức đám cưới ở Trịnh Xá cân nhắc khá kĩ, họ hàng thường mời đông đủ nhưng bạn bè và người làng thì có sự chọn lọc: "ai mà phải chắc đi đến 80, 90% tôi mới mời"- lời một bà mẹ cô đâu, một chú rể vừa cưới cũng nói:

"em chỉ mời bạn bè thật thân và chắc đi đám cưới mình và mình cũng đã đi đám cưới họ hoặc mình sẽ đi được đám cưới hay công việc khác của nhà họ chứ mời tràn lan sau không đi trả được thì mặt mũi nào...". Vì được tính toán chọn lọc trước như vậy nên sự chêch lệch giữa khách mời và khách dự không nhiều, có gia đình đến 95% khách được mời đến dự. Như vậy việc mời khách trong đám cưới không chỉ là việc đơn giản mà nó còn thể hiện lối ứng xử hợp lí, trông trước trông sau trong cộng đồng làng xã.
6. Quà mừng
Trước kia ở Trịnh Xá những thứ đồ dùng cá nhân hoặc đồ dùng gia đình thường là những quà mừng phổ biến trong đám cưới. Từ sau Đổi mới đến nay tình hình có thay đổi, quà mừng bằng tiền ngày
càng nhiều. Kết quả thống kê của chúng tôi
Số lượng đám cưới
như sau:
Quà mừng nhận được nhiều nhất
Đồ dùng gia đình Tổng
Thứ khác Tổng
Nhìn vào bảng trên có thể thấy hiện nay quà mừng trong đám cưới ở Trịnh Xá vẫn bao gồm nhiều loại như tiền, đồ dùng gia đình, vật dụng cá nhân, đồ trang sức,... song những hiện vật ấy chiếm phần ít ỗi, xu hướng mừng tiền đang ngày càng trỏ nên phổ biến và chiếm ưu thế, đặc biệt là trong vòng 5 năm trở lại đây. Mức quà mừng trung bình phổ biến ở Trịnh Xá hiện nay là 20-50.000d. Chúng tôi đã cùng hỏi 1 câu cho cả 3 thảo luận nhóm là "Các bác 44
các anh các chị thích nhận quà mừng là tiền hay vật chất? " và họ đã tranh luận sôi nổi, kết quả là xu hướng mong muốn nhận quà mừng là tiền chiếm ưu thế với sự khẳng định tiền thì thiết thực, gọn nhẹ, dễ xử trí hơn đối với gia chủ và nó là hình thức giúp đỡ tiện lợi nhất nhưng vẫn có vài người kiên quyết bảo vệ ý kiến cho rằng "tiền thì tiêu vù cái xong, hiện vật mới là vật kỉ niệm lâu đài". Sự trao đổi quà mừng được thực hiện rất chu đáo và trỏ thành một quy định ngầm được kiểm soát hữu hiệu bằng dư luận cộng đồng. "Người ta đã đi đám cưới mình thì mình phải đi đấm người ta chứ, không đi thì người ta cười chết mà mình cũng mặt mo, giả sử người nhà người ta không còn đám cưới thì raình vân ghi cái tiền đó và trả người ta vào những việc khác như ốm đau hay việc hiếu". Có trường hợp một chú rể mới ra ở riêng còn khó khăn nhiều nhưng vẫn thực "có khi thì có tiền ngay, có khi thì lại phải vay hoặc bán bất cứ cái gì trong nhà đi để mừng trả". Việc mừng trả lại bao giờ cũng bằng hoặc hơn chứ không bao giờ là kém số tiền đã
hiện chu đáo việc "trả nợ" này:
nhận được. Ngoài quan điểm quà mừng như một sự trả nợ lẫn nhau, người dân Trịnh Xá còn cho rằng đó là hình thức giúp đỡ kiểu "vay không thời hạn", "vay trả dần" khiến cho những nhà nghèo cũng không quá lo lắng vì không có tiền tổ chức đám cưới. Nhìn chung tiền là quà mừng phổ biến hiện nay và quà mừng chính là hình thức trợ giúp thiết thực và thể hiện tình cảm cộng đồng. 7. Hạch toán binh tế
Đây là vấn đề được gia chủ tính toán, cân đối cẩn thận suốt cả quá trình tổ chức đám cưới, từ lúc chuẩn bị cho đến khi xong đám cưới và cả sau đó nữa. Kết quả điều
NGUYỄN THỊ PHƯƠNG CHÂM
tra của chúng tôi đã cho thấy về người chịu chi phí chính trong đâm cưới như sau:
T=“..— —Eh chính _—% 95 100%% nh 8 Tổng | 95 100%
Anh chỉ em m 1.1%


Người khác Tổng
Nhìn vào kết quả này chúng ta thấy bố
mẹ là người chịu chi phí chính trong đám cưới chiếm phần lớn (90.5%). Thông tin thu được trong phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm cũng phản ánh tình hình tương tự, họ cho rằng: "Cái chung ở đây là bố mẹ lo cho con, bao giờ bố mẹ cũng muốn lo cho con cho nó trọn vẹn (...), con cái khá giả thì tự mua sắm cho bản thân thôi còn tiền đám cưới cứ là bố mẹ". Mặc dù vậy cũng đã có đến 7.4% cô dâu chú rể đứng ra chịu chỉ phí chính cho đám cưới của mình. Đi tìm lời giải thích cho con số này tôi được biết những cô dâu chú rể phải chịu chỉ phí chính trong đám cưới của mình thường ở những gia đình bố mẹ mất sớm hoặc quá già yếu, khó khăn, hoặc những nhà con cái đi làm ăn xa thành đạt mang tiền về đưa cho bố mẹ để tổ chức đám cưới cho mình, nhìn chung phải là những trường hợp đặc biệt, còn lại thuận nhất và chung nhất ở Trịnh Xá là bố mẹ đứng ra lo và chịu kinh phí chính cho đám cưới của con cái. Khía cạnh kinh tế ngày càng được các gia chủ chủ tính toán cụ thể hơn do phải chỉ phí một khoản không nhỏ cho các khâu dịch vụ: thuê bàn ghế, bát đĩa, phông bạt, trang trí, trang âm, quay phim chụp ảnh, váy áo cưới, hoa, chế biến thực phẩm (xay giò chả,..), và có thể cả người dẫn chương trình. NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
45
======—EEECễẴẼễẼÃÄÖ TC]
Nếu một đám mà thuê hết tất cả các loại dịch vụ trên thì theo thời giá của tháng 8/2008 thì hết đến 1 triệu. Các loại dịch vụ ngày càng tham gia vào đám cưới nhiều hơn nhưng dân chúng lại không than phiền về điều đó mà ngược lại họ cảm thấy tiện lợi hơn và nhàn hơn khi làm đám cưới: "chỉ phải lo.kinh phí thôi còn cả nhà đều đỡ mất công, đổ mệt..." (li một cô dâu vừa cưới). Sự chênh lệch giữa chi phí cho đám cưới và quà mừng cũng là vấn đề quan tâm không chỉ của gia chủ mà còn là câu hồi được nhiều người trong làng xã quan tâm hỏi han nhau sau mỗi đám cưới. Đa số những người được phỏng vấn đều cho chúng tôi biết số tiền mừng đám cưới vừa đủ hoặc dư đả chút ít so với chỉ phí, theo họ đấm nào bị lỗ là do gia chủ làm mâm cỗ chất lượng cao hơn, thuê nhiều loại hình dịch vụ hơn hoặc dự trù quá xa với thực tế, trường hợp như. vậy không nhiều ở Trịnh Xá. Điều đặc biệt trong đám cưới ở Trịnh Xá là việc hạch toán kinh tế không chỉ được thực hiện bởi gia chủ mà hầu hết khách mời cũng tham gia vào việc giúp gia chủ làm việc đó. Phong tục ở Trịnh Xá tối hôm trước ngày cưới tất cả mọi người được mời đều đến đám cưới hoặc chơi hoặc mừng cho gia chủ, chỉ trừ những người ở xa không về kịp hoặc có việc bận đột xuất, những người đến chơi thì thôi, còn những người mừng thì hôm sau họ sẽ đến ăn cô, nếu vì một lí do gì đó mà hôm sau họ không thể đến được thì họ cũng sẽ xin phép gia chủ luôn. Vì thế vào khoảng 11h tối ngày đó gia chủ kiểm quà mừng, lên danh sách những người sẽ đến ăn cỗ ngày mai và mới định chính xác số mâm và điều chỉnh số lượng thực phẩm. Chính vì cách hạch toán hợp lí như thế mà hầu như không có hiện tượng thừa hoặc thiếu cỗ trong đám cưới ở đây. Ngược lại với các đám cưới ở thành phố hiện nay, người dân Trịnh Xá chỉ sợ thiếu cỗ vì chợ chỉ họp theo phiên nên để làm thêm được mâm cỗ
là khá khó khăn, mặt khác thiếu cỗ thì gia chủ sẽ không biết ăn nói thế nào với khách và sẽ bị khách chê là tính toán kém, thậm chí là keo kiệt, chỉ li, tính chắc quá,.. Tất cả những người cung cấp thông tin cho chúng tôi đều khẳng định rằng khía cạnh vật chất là không thể không tính đến khi tổ chức đám cưới nhưng đó không phải là yếu tố được đặt lên hàng đầu mà yếu tố tình cảm, đối đãi với khách mới là vấn đề quan trọng nhất quyết định việc đám cưới sẽ nhận được tiếng khen hay lời chê bai của dân làng.
HI. KẾT LUẬN
Trên đây là một số công việc chủ yếu đã và đang được thực hiện trong đám cưới của người dân Trịnh Xá hiện nay. Trong mỗi công việc đó phong tục tập quán cũng như nét đặc trưng văn hóa riêng của người dân Trịnh Xá đã được bộc lộ: Việc chuẩn bị đám cưới là khâu quan trọng được tiến hành thận trọng, kĩ lưỡng và chu đáo, Mặc đù vẫn thực hiện đầy đủ các nghỉ lễ truyền thống nhưng một số nghỉ lễ có xu hướng gộp vào nhau để đơn giản và gọn nhẹ, Cỗ cưới cũng được làm không quá cầu kì nhưng chú trọng đặc biệt đến việc mời khách sắp mâm, Khách mời có những sự chọn lọc nhất định để đảm bảo sự đi lại sau này, Quà tặng là tiền phổ biến nhưng chưa thay thế được hoàn toàn quà tặng là hiện vật, Cách thức hạch toán kinh tế rõ ràng, rành mạch và được sự ủng hộ, quan tâm chung của dân làng. Có một nét đặc trưng dường như đã xuyên suốt tất cả các yếu tố đã được phân tích ở trên là sự bình đẳng. Trong đám cưới hiện nay ở Trịnh Xá đã có sự bình đẳng trong việc họp bàn giữa bố mẹ và con cái, giữa gia đình và họ hàng để cùng nhau quyết định, bình đẳng giữa hình thức, quy mô tổ chức và cả tiền mừng đám cưới giữa nhà trai và nhà gái, bình đẳng về vị trí ngồi vào mâm cỗ trong đám cưới.... 46 NGUYÊN THỊ PHƯƠNG CHÂM



Điều này được tất cả những người cung cấp thông tin cho chúng tôi trực tiếp hoặc gián tiếp khẳng định. Nhìn chung có yếu tố truyền thống của nghỉ lễ đám cưới vùng châu thổ sông Hồng, có yếu tố hiện đại của nghi lễ đám cưới kiểu thành phố nhưng cũng lại có nét đặc trưng riêng trong nghĩ lễ đám cưới ở Trịnh Xá hiện nay.
Đi sâu vào tìm hiểu nghỉ lễ đám cưới ỏ Trịnh Xá còn khá nhiều vấn đề cần bàn mà trong khuôn khổ những trang viết này tôi chưa có điều kiện đề cập hết. Tuy vậy xuất phát từ nghiên cứu nhỏ này, tôi xin nêu ra một vài vấn đề như là những gợi mở cho nghiên cứu về đám cưới ở Trịnh Xá nói riêng và các vùng khác nói chung: mạng lưới xã hội và sự trợ giúp trong đám cưới, sự biến đổi của nghi lễ đám cưới qua các thời kì lịch sử, những nhân tố tác động đến cách thức tổ chức đám cưới, sự tham gia của các hình thức dịch vụ vào đám cưới ở nông thôn, tư duy biểu tượng trong đám cưới, cách thức tổ chức đám cưới từ góc nhìn của các nhân vật tham gia,...Hi vọng tôi sẽ có điều kiện để tiếp tục với những chủ đề hấp dẫn này.
A.. PC
Cách đọc số liệu: Những số liệu thống kê mà tôi không đưa vào bảng được đọc theo số lượng trên tổng số, ví dụ đi xem bói : 46/94 có nghĩa là có 46 người trả lời có đi xem bói khi tổ chức đám cưới trên tổng số 94 người được phỏng vấn có trả lời thông tin này. Những con số trong bảng được đọc theo cột và số phần trăm trên tổng số, tổng số ở đây là tổng số những người trả lời từng thông tin cụ thể, ví dụ trang phục của cô dâu là váy cưới hiện đại có 16 (chiếm 16.8%) trên tổng số 95 (100%) người trả lời thông tin về trang phục cô dâu. Tổng số mẫu là 95 nhưng không phải ở bất cứ thông tin nào cũng nhận được câu trả lời từ cả 95 người nên có một số thông tin tổng số chỉ là 93 hoặc 94.