Nhân vật lịch sử trong tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh từ góc nhìn văn hóa

Phùng Phương Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 105(05): 175 - 178<br /> <br /> NHÂN VẬT LỊCH SỬ TRONG TIỂU THUYẾT HỒ QUÝ LY<br /> CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA<br /> Phùng Phương Nga1*, Đoàn Đức Hải2<br /> 1<br /> <br /> Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên, 2Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh có “sở trường” đặc biệt về đề tài lịch sử với tác phẩm tiêu biểu: Hồ<br /> Quý Ly. Là tiểu thuyết đầu tiên (ở Việt Nam) về hình ảnh Hồ Quý Ly và các nhân vật lịch sử khác,<br /> tác phẩm đã cung cấp những điểm nhìn nhiều chiều về các nhân vật với sự đan bện giữa quá khứ<br /> và hiện tại; làm sống lại những giá trị khuất lấp, ẩn ngầm; lí giải lịch sử bằng cái nhìn khoan dung<br /> của văn hóa. Xây dựng vật Hồ Quý Ly không chỉ là một “kẻ phản loạn” mà còn là một hùng<br /> tướng, một nhà cải cách tài ba trên nhiều phương diện; các mệnh quan triều đình là những “kẻ sĩ<br /> tài danh” của Kinh thành đã tạo nên những “hấp lực” đặc biệt cho tác phẩm.<br /> Từ khóa: Nguyễn Xuân Khánh, Hồ Quý Ly, văn hóa, lịch sử.<br /> <br /> Trong bối cảnh văn học Việt Nam hiện nay,<br /> không có mấy người ở độ tuổi “thất thập cổ lai<br /> hy” còn làm xôn xao văn đàn nghệ thuật như<br /> nhà văn Nguyễn Xuân Khánh. Cái tên Nguyễn<br /> Xuân Khánh đã trở thành một hiện tượng nổi<br /> bật thu hút sự chú ý của nhiều người.*<br /> Tiểu thuyết Hồ Quý Ly có độ dày 802 trang<br /> được nhà văn viết xong vào tháng 4/1999 và<br /> xuất bản năm 2000 tại Nhà Xuất bản Phụ nữ.<br /> Đây là cuốn tiểu thuyết đầu tiên nhà văn được<br /> trả lại tên của mình và được kí Nguyễn Xuân<br /> Khánh ở cuối tác phẩm.<br /> Đọc Hồ Quý Ly độc giả như được sống lại<br /> một thời kì của quá khứ, thấy được những<br /> kiến giải mới mẻ của nhà văn về nhiều sự<br /> kiện, nhân vật lịch sử qua bức tranh văn hóa<br /> dân tộc. Tiểu thuyết Hồ Quý Ly đã đem đến<br /> sự hòa hợp giữa lịch sử và văn hóa dân tộc,<br /> đem đến sự đan bện giữa quá khứ và hiện tại,<br /> làm sống lại những giá trị khuất lấp, ẩn ngầm;<br /> lí giải lịch sử bằng cái nhìn khoan dung của<br /> văn hóa.<br /> Chân dung các nhân vật được nhà văn xây dựng<br /> trong tác phẩm không chỉ mang dấu ấn của lịch<br /> sử, mà còn là những con người văn hóa, để lại<br /> sự suy ngẫm lắng đọng cho người đọc.<br /> *<br /> <br /> Tel: 0915141514. Email: phungphuongnga@gmail.com<br /> <br /> Hồ Quý Ly - hùng tướng - nhà cải cách tài ba<br /> Trong con mắt của các sử gia chính thống, Hồ<br /> Quý Ly là một kẻ thoán nghịch, tiếm quyền,<br /> trong trường nhìn của những người tôn thất<br /> nhà Trần như Trần Nguyên Hàng, Trần Khát<br /> Chân thì Hồ Quý Ly là một kẻ tàn bạo, phản<br /> nghịch; nhưng dưới ngòi bút của Nguyễn<br /> Xuân Khánh nhãn quan văn hóa trở thành hệ<br /> quy chiếu để tạo dựng nhân vật nhân vật.<br /> Trong mắt người con – Hồ Nguyên Trừng –<br /> Hồ Quý Ly là một người cha văn võ song<br /> toàn, có nhiều cảm nhận tinh tế và sâu sắc.<br /> Trong ánh mắt và suy nghĩ của vợ ông - công<br /> chúa Huy Ninh thì Hồ Quý Ly là một người<br /> chồng luôn nén chặt tình cảm trong lòng. Ở<br /> góc nhìn của những người ngưỡng mộ ông<br /> như Nguyên Cẩn, Hồ Hán Thương thì Hồ<br /> Quý Ly là một bậc minh quân. Trong ông<br /> cũng luôn tồn tại những mâu thuẫn, những<br /> trăn trở giằng xé tâm can. Ông là một nhà<br /> chính trị nắm quyền lực tối cao nhưng thẳm<br /> sâu trong tâm hồn ông vẫn luôn thường trực<br /> nỗi cô đơn đau xót. Đó là nỗi đau đớn xót xa<br /> đối với con gái và đứa cháu nhỏ vì số mệnh<br /> sinh ra trong vương triều đã phải chịu cảnh<br /> trái ngang. Là sự cô đơn vô hạn trước “pho<br /> tượng trắng” của người vợ hiền.<br /> Ở nhân vật này hội tụ đầy đủ những phẩm<br /> chất của một người lãnh đạo, xoay chuyển<br /> tình thế bởi tầm nhìn xa trông rộng, tài thông<br /> kinh bác cổ, vốn văn hóa phong phú, cá tính<br /> 175<br /> <br /> 180Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Phùng Phương Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> mạnh mẽ, quyết liệt; lại cũng rất táo bạo<br /> Trước hoàn cảnh của đất nước triều đình nhà<br /> Trần đã mục ruỗng cần một sự “thay da đổi<br /> thịt”, bên ngoài giặc Chiêm Thanh, quân<br /> phương Bắc dòm ngó, tham vọng cải cách<br /> trong ông đã lớn dần. Trong khi hầu hết quan<br /> lại triều đình lo nhũng nhiễu, đục khoét của<br /> dân hòng ăn chơi sa đọa; còn lại thì bi ai, lánh<br /> dời và tìm cách nương nhờ cửa Phật thì Hồ<br /> Quý Ly đau đáu khát vọng muốn thay đổi, cải<br /> tổ triều đình. Xét cho cùng đó là một sự dũng<br /> cảm, sự thay đổi lớn về mặt nhận thức và tư<br /> tưởng. Nói như Hồ Nguyên Trừng thì: “sự<br /> tranh giành ấy cha tôi bảo là một điều lành<br /> mạnh…” [486, 2].<br /> Hồ Quý Ly can đảm, mạnh dạn thay đổi cục<br /> diện bằng những cải cách táo bạo về kinh tế xã hội như chính sách hạn điền, hạn nô, chủ<br /> trương dùng tiền giấy thay tiền đồng; “làm sổ<br /> hộ khẩu để biết thực lực số người trong<br /> nước..” [136, 2]. Hồ Quý Ly cũng là một nhà<br /> giáo dục xuất chúng. Trong ông thấm nhuần<br /> tư tưởng Nho gia. Ông cũng là người đầu tiên<br /> trong lịch sử phong kiến nước nhà đề ra<br /> những cải cách sớm nhất cả về kinh tế – xã<br /> hội, về giáo dục. Hồ Quý Ly rất đề cao việc<br /> học và rèn luyện nhân cách con người. Chính<br /> vì thế Hồ Nguyên Trừng mới lên tám tuổi ông<br /> đã gửi cho bố vợ là cụ lang Phạm Công vốn<br /> học rộng uyên thâm nho giáo dạy dỗ. Ông tự<br /> tay viết cuốn minh đạo, dịch cuốn “vô dật,<br /> nãi dật” trong Kinh Thi và giảng giải bốn chữ<br /> “vô dật, nãi dật” cho các con. Điều này cho<br /> thấy ông rất quan tâm tới việc dạy/ rèn người<br /> và nền giáo dục của đất nước.<br /> Với một kiến văn am hiểu về mọi mặt của đời<br /> sống cũng như lịch sử dân tộc, Nguyễn Xuân<br /> Khánh đã đưa ra một cách đánh giá công bằng<br /> hơn về một con người có thực trong lịch sử. Là<br /> nhân vật thất bại trong con đường chính trị<br /> song ông vẫn là một nhà cải cách tài ba.<br /> Kẻ sĩ tài danh đất Kinh thành<br /> Bên cạnh việc xây dựng thành công nhân vật<br /> trung tâm Hồ Quý Ly, Nguyễn Xuân Khánh<br /> cũng rất công phu trong việc phác thảo chân<br /> dung các nhân vật khác. Từ vua Thuận Tông,<br /> <br /> 105(05): 175 - 178<br /> <br /> nhà chép sử Văn Hoa cho đến Trần Khát<br /> Chân, Hồ Nguyên Trừng, kì nữ Thanh Mai…<br /> đã góp phần quan trọng vào cách nhìn và sự<br /> giải minh về lịch sử. Lịch sử không chỉ nằm<br /> ở sự kiện, ở quan điểm chính trị mà cả “lịch<br /> sử” làm người, sự sâu sắc của triết lý làm<br /> người, sự huyền vi của cuộc sống. Dưới ngòi<br /> bút tài hoa của tác giả, tất cả các nhân vật<br /> đều mang phong thái dáng vẻ của nghệ sĩ,<br /> của kẻ sĩ tài hoa chốn kinh thành. Họ có vẻ<br /> tài hoa của bậc văn nhân, say mê và mong<br /> muốn thưởng lãm cái đẹp; khí chất của<br /> những bậc “giai nhân; quân tử”, khí chất của<br /> bậc Nho gia.<br /> Hồ Nguyên Trừng là con trai cả của Hồ Quý<br /> Ly, một con người thông minh có tầm nhìn xa<br /> trông rộng, một văn nhân tài ba. Sinh ra trong<br /> thời tao loạn, ở Hồ Nguyên Trừng có nỗi khắc<br /> khoải khôn nguôi của một kẻ sĩ trước thời<br /> cuộc. Ông hiểu rất rõ về bản chất của đời<br /> sống cung đình nhưng cũng rất ý thức về<br /> trách nhiệm của cá nhân trước dòng tộc, về<br /> trách nhiệm của kẻ sĩ như ông trong thời loạn.<br /> Nguyên Trừng là một con người đa sầu đa<br /> cảm, không hứng thú với công việc chính<br /> trường và ông cũng dửng dưng trước những<br /> tham vọng quyền lực. Thú vui mà ông mong<br /> muốn tìm đến là một cuộc sống sinh hoạt văn<br /> hóa của kẻ sĩ, một cuộc sống tự nhiên yên<br /> bình với những thú chơi tao nhã và một tình<br /> yêu tràn đầy nhiệt huyết nhưng cũng hết sức<br /> tự nhiên chân thành. Nhớ thương người con<br /> gái mong manh, u sầu – Quỳnh Hòa, Hồ<br /> Nguyên Trừng gửi tấm tâm tình vào khúc<br /> nhạc Phượng hoàng hề. Họ đắm say nhau<br /> cũng bởi tiếng đàn và giọng hát trong trẻo<br /> ngân nga, lúc thăng hoa lúc trầm xuống.<br /> Nguyên Trừng là một kẻ sĩ kinh thành còn<br /> Thanh Mai cũng là một ca nữ nức tiếng vùng<br /> đất kinh kì, một tri âm tri kỉ có thể hiểu được<br /> tiếng đàn kẻ sĩ. Họ thực sự là cặp đôi đã làm<br /> cho bầu không khí trong tác phẩm trở nên sống<br /> động, hấp dẫn hơn. Dưới bút lực của Nguyễn<br /> Xuân Khánh, Hồ Nguyên Trừng hiện lên là một<br /> kẻ sĩ tài danh. Không chỉ là sự say mê nghệ<br /> thuật cầm, kỳ, thi, Hồ Nguyên Trừng còn là<br /> một danh họa nức tiếng đất Thăng Long. Ham<br /> <br /> 176<br /> <br /> 181Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Phùng Phương Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> mê sự yên bình của cảnh sắc thiên nhiên,<br /> nhân vật được miêu tả qua chi tiết thưởng<br /> thức hoa mai, vườn mai, chậu mai và cả<br /> những giò lan rừng trong khu vườn mai của<br /> thượng tướng Khát Chân. Là con trai thái sư<br /> Quý Ly nhưng Hồ Nguyên Trừng lại là bạn tri<br /> kỉ của Trần Khát Chân - một cột trụ sức mạnh<br /> của triều Trần - người đại diện cho phái bảo<br /> hoàng và đối đầu với thái sư. Hai nhân vật<br /> thuộc về hai tuyến đối lập nhau nhưng giữa<br /> họ lại có những cảm thông, những mối quan<br /> hệ và những tình cảm lạ kì. Đó chỉ có thể giải<br /> thích là những “kẻ đồng bệnh tương liên”,<br /> cùng say mê cái đẹp ở đời.<br /> Thượng tướng Trần Khát Chân vốn là một đô<br /> tướng được thái sư cất nhắc làm tướng quân<br /> trong trận bình Chiêm và đã lập được công<br /> lớn đánh đuổi được quân Chiêm, từ đó ông đã<br /> trở thành một đại thần trụ cột bảo vệ cho phe<br /> thủ cựu nhà Trần. Ông vốn thuộc dòng quan<br /> võ nhưng hình ảnh về vị tướng quân này qua<br /> trang viết của Nguyễn Xuân Khánh lại là một<br /> con người đầy văn nhã với những thú chơi<br /> hoa, thưởng rượu rất tinh tế, say mê cảnh sắc<br /> thiên nhiên và đã trang trí cho nơi ở của mình<br /> thành khu vườn mai thơ mộng, trứ danh. Một<br /> không gian đậm chất văn hóa, một vẻ đẹp<br /> tươi non của thiên nhiên. Khu vườn đó có tên<br /> là Trại Mai, ở đó ông trồng toàn những loại<br /> mai quý hiếm tạo nên một cảnh sắc đẹp mê<br /> hồn khiến mỗi ai tới đây không muốn rời<br /> chân. Cũng tại khu vườn mai này mà ông và<br /> Hồ Nguyên Trừng đã trở thành đôi bạn tri kỉ<br /> cùng thú thưởng hoa mai và rượu mai, sự say<br /> mê cái đẹp. Cái đẹp, cái sinh động rất người<br /> của nhân vật đã làm nhòe đi đường viền của<br /> lịch sử. Vẻ đẹp tinh khiết của những loài hoa<br /> rừng của những hương hoa thoáng nhẹ, những<br /> vị mặn nồng của trái mai, những bữa tiệc<br /> rượu mai để lại bao dư vị của những tấm lòng<br /> trọng tình nghĩa.<br /> Một trong những nhân vật hư cấu đặc biệt của<br /> Nguyễn Xuân Khánh trong tác phẩm là Sử<br /> Văn Hoa. Ông là một viên quan chép sử tâm<br /> huyết suốt đời đi tìm hồn núi, hồn sông đồng<br /> thời cũng là một nhà chiêm tinh giải mộng tài<br /> ba. Suốt đời ông sống với hoài bão sẽ hoàn<br /> <br /> 105(05): 175 - 178<br /> <br /> thành một cuốn quốc sử thật trung thực. Vì<br /> thế, dù trong ngục tù nhưng ông vẫn không<br /> lúc nào ngơi nghỉ, ông viết cả trong lúc ăn cả<br /> trong lúc ngủ. Sử Văn Hoa là một trong<br /> những nhân vật khách quan nhất trong tiểu<br /> thuyết. Ông không ngại nói thẳng, nói thật<br /> trước bất kể ai từ việc giải mộng cho đức vua<br /> Duệ Tông, thượng hoàng Nghệ Tông rồi cả<br /> người đa sát như Hồ Quý Ly dù biết nếu nói<br /> ra có thể ông sẽ mất mạng. Ông cũng không<br /> hề biết sợ khi dâng tấu biểu can ngăn thái sư<br /> việc dời đô với câu nói “cốt ở đức không cốt<br /> ở nơi hiểm trở” và cả khi viết đoạn “Minh<br /> đạo luận” Mặc dù bị Quý Ly hành hạ nhiều<br /> nhưng khi thượng tướng quân Khát Chân đề<br /> nghị ông viết một cuốn sách vạch ra những<br /> tội không có thực để vu oan cho Quý Ly thì<br /> ông đã thẳng thắn từ chối. Nhân vật Sử Văn<br /> Hoa hiện lên không chỉ với tư cách là một<br /> viên quan chép sử mà ông là người suốt đời đi<br /> tìm hồn núi, hồn sông cho dân tộc, giữ lại<br /> những tinh túy cho dân tộc, là khí phách của<br /> kẻ sĩ thấm nhuần tư tưởng Nho gia.<br /> Bên cạnh những nhân vật trên, cuốn tiểu<br /> thuyết cũng dành nhiều trang sách để đặc tả<br /> nhân vật Trần Thuận Tông, một ông vua “đạo<br /> sĩ” - con rể thái sư Quý Ly. Vì chán cảnh<br /> tranh quyền đoạt vị nơi kinh đô nên đã bỏ<br /> triều chính bỏ công việc chính sự lại cho thái<br /> sư lo toan và xuống chiếu truyền ngôi cho con<br /> trai là thái tử An mới lên ba tuổi rồi lên núi<br /> Yên Tử tu hành. Thuận Tông vốn là một ông<br /> vua hiền, lại có tư tưởng sùng bái Phật giáo<br /> hướng thiện. Ông luôn tôn sùng tín ngưỡng<br /> văn hóa truyền thống của dân tộc. Ông đi tu<br /> như để trốn lánh việc đời, cũng là mong nhận<br /> được niềm an lành mà Phật giáo đem lại. Ở<br /> nhiều trang viết, tác giả để Thuận Tông độc<br /> thoại trong dòng suy nghĩ của mình về triều<br /> đình, về thái sư Hồ Quý Ly, và tướng quân<br /> Trần Khát Chân. Kết thúc cuộc đời ông cũng<br /> một cái chết bi thảm. Với lịch sử là sự thất bại<br /> của một vương triều, nhưng trong cõi tâm<br /> thức tín điều đó là sự tìm kiếm cõi tĩnh, là<br /> mong muốn được giải thoát, là sự ra đi tất yếu<br /> của linh hồn yếu đuối. Âu đó cũng là cái giá<br /> phải trả cho một cuộc hóa sinh.<br /> 177<br /> <br /> 182Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Phùng Phương Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 105(05): 175 - 178<br /> <br /> 2. Nguyễn Xuân Khánh (2000), Hồ Quý Ly, Nxb<br /> Phụ nữ.<br /> 3. Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi<br /> (đồng chủ biên) (2009), Từ điển thật ngữ Văn Học<br /> Nxb Giáo dục.<br /> 4. Nguyễn Quang Ngọc (chủ biên), (2011), Tiến<br /> trình lịch sử Việt Nam, Nxb Giáo dục Việt Nam<br /> 5. Trần Ngọc Thêm, (2009), Cơ sở văn hóa Việt<br /> Nam, Nxb Giáo dục<br /> 6. Đỗ Lai Thúy (2011), Phê bình văn học con vật<br /> lưỡng thê ấy tư tưởng phê bình Việt Nam một cái<br /> nhìn lịch sử, Nxb Hà Nội<br /> 7. Đỗ Lai Thúy (2006), Theo vết chân những<br /> người khổng lồ Tân Guylivơ vở phiêu lưu ký về<br /> các lý thuyết văn hóa, Nxb Văn hóa Thông tin tạp chí Văn hóa Nghệ thuật Hà Nội.<br /> 8. Lê Ngọc Trà (2003), Văn hóa Việt Nam đặc<br /> trưng và cách tiếp cận, Nxb Giáo dục.<br /> <br /> Thông qua các góc nhìn và những kiến giải<br /> khác nhau về nhân vật lịch sử thời kì cuối<br /> Trần, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã góp<br /> phần quan trọng trong việc giải minh lịch sử.<br /> Hơn thế, đây còn là sự cách tân nghệ thuật ý<br /> nghĩa cho thể loại tiểu thuyết lịch sử. Khuynh<br /> hướng tự sự vĩ mô chủ yếu bởi các đại sự và<br /> vĩ nhân được thay bằng mảnh ghép cá nhân,<br /> trong đó chân lý lịch sử không mang tính<br /> tuyệt đối mà nằm ở giá trị nhân văn trong cái<br /> nhìn khoan dung của văn hóa. Văn hóa là lõi<br /> cốt của lịch sử./.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Nguyễn Đăng Điệp (chủ biên), Đoàn Ánh<br /> Dương, Đỗ Hải Ninh, (2012), Lịch sử và văn hóa<br /> cái nhìn nghệ thuật Nguyễn Xuân Khánh, Nxb Phụ<br /> nữ - Viện Văn học<br /> <br /> SUMMARY<br /> HISTORICAL CHARACTERS IN THE NOVEL “HO QUY LY”<br /> BY NGUYEN XUAN KHANH IN TERMS OF CULTURE<br /> Phung Phuong Nga1*, Doan Duc Hai2<br /> 1<br /> <br /> College of Sciences – TNU, 2Thai Nguyen University<br /> <br /> Nguyen Xuan Khanh, the writer has "forte" specially of historical themes, is the author of<br /> representative works Ho Quy Ly which is a first novel (in Vietnam) about the image of Ho Quy Ly<br /> and other historical person. It has provided multi-dimensional point of the characters with<br /> combination between past and present. It has relived the obscure and hidden values. It has<br /> explained the history by the view of cultural tolerance. The author has built the character of Ho<br /> Quy Ly not only is a "rebel" but also is a powerful generals, a reformer is talented in many ways.<br /> The officials of the imperial court who is the "talented artist" of the city has created "gravity"<br /> specifically for work.<br /> Key words: Nguyen Xuan Khanh, Ho Quy Ly, history, cultural<br /> <br /> Ngày nhận bài: 11/3/2013; Ngày phản biện: 17/4/2013; Ngày duyệt đăng: 06/6/2013<br /> <br /> *<br /> <br /> Tel: 0915141514. Email: phungphuongnga@gmail.com<br /> <br /> 178<br /> <br /> 183Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br />