NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l 2 7
NHỮ NG HIỆ N TƯ Ợ NG
VÃN HOÁ DÃN GIAN
CHUNG QUANH NHÂN
VẬ T TRẠ NG GẦ U -
TỔ NG TRĂN
NGUYỄ N VIỆ T HÙNG'*’
Có th ể n ó i rằ n g , T ô n g T r â n là m ộ t n h â n
v ậ t đ ặ c b iệ t c ủ a v ă n h ó a d â n g ia n V iệ t
N am . X ét về p h ư ơ n g d iệ n v ă n họ c th ì T ô n g
T râ n là n h â n v ậ t tr u n g tâ m tr o n g m ộ t c ố t
tr u y ệ n c ủ a n h i ề u t h ê lo ạ i k h á c n h a u : tr u y ề n
th u y ế t ( tro n g các b ả n t h ầ n tíc h ), tr u y ệ n cổ
tích , tru y ệ n th ơ v à x e n lẫ n m ộ t sô y ế u tô' c ủ a
cố t t ru y ệ n t ru y ệ n t r ạ n g m à ở m ỗ i t h ể lo ạ i
n h â n v ậ t T r ạ n g G ầ u - T ố n g T râ n v ừ a th ô n g
n h ấ t n h ư n g lạ i k h ô n g đ ồ n g n h á t vớ i n h a u .
T ro n g n h ữ n g s in h h o ạ t v ă n h o á th ì T ô n g
T râ n c ũ n g là n h â n v ậ t t r u n g tâ m c ủ a m ộ t lễ
hộ i (là n g A n c ầ u - T ô n g T r â n - P h ù C ừ -
H ư n g Y ên ) c ù n g vói n h i ề u n g h i lễ , tậ p tụ c v à
s in h h o ạ t v ă n h o á d â n g ia n p h o n g p h ú .
T ro n g b à i v iế t n à y , d ự a v ào m ộ t sô tà i liệ u
đ ã c ôn g bôn) v à tư liệ u đ iê n d ã , c h ú n g tô i đ ê
cậ p đ ế n m ộ t sô v ấ n đ ê n h ư s a u :
I. N H Â N VẬ T V Ă N HỌ C TR Ạ N G GAU -
TỐ NG TRÂN
H iệ n n a y , n h ũ n g tá c p h ẩ m liê n q u a n
đ ế n n h â n v ậ t T ô n g T r â n tồ n tạ i d ư ố i các
d ạ n g c h ủ y ế u n h u ' s a u :
1. T r u y ề n th u y ế t vê T ô n g T r â n (th ẩ n
tíc h l à n g A n c ầ u , t h ầ n tíc h l à n g P h ù A n h -
x ã T ô n g T r â n - h u y ệ n P h ù C ừ - H ư n g Y ê n)
ThS. Khoa Ngũ' v ăn, T rư ờ n g Đ ạ i họ c Sư p hạ m
H à N ô i.
2. T r u y ệ n k ể v ê T r ạ n g G ầ u - T ô n g
T r â n (N g u y ễ n T h ú c K h iê m k ể - T ạ p c h í
N a m p h o n g - s ố 1 59, 1 60 - n ă m 193.1).
3. T ru y ệ n cô (tíc h ) d o n h â n d â n là n g
A n C ầ u k ể .
4. T r u y ệ n th ơ N ôm “T ô n g T r â n - C ú c
H o a ”.
T r u y ệ n T ố n g T r â n đ ư ợ c g h i c h é p lạ i
tro n g n h iê u th u ' tị c h cổ : D ã s ử tạ p biên, B ắ c
th à n h đ ị a c h í lụ c, H ư n g Y ên tỉ nh, n h ấ t
th ố n g chí, H ư n g Y ên đ ị a c h í... C á c b ả n k ể
tr o n g c ác tà i liệ u t r ê n tư ơ n g đố i g iô n g
n h a u . V ề cơ b ả n , ccú tr u y ệ n c ũ n g giô n g vớ i
c â u c h u y ệ n đ ư ợ c g h i c h é p lạ i tr o n g b ả n
t h ầ n tíc h là n g A n c ầ u (đ ư ợ c g h i là do H à n
lâ m v iệ n đ ô n g cá c đ ạ i h ọ c s ĩ N g u y ễ n B ín h
s o ạ n - n ă m 1 57 2).
T h ầ n tíc h g h i lạ i n h ư s a u : ở x ã A n Đ ô
(n a y là A n c ầ u ) , t ổ n g V õ n g P h a n , h u y ệ n
P h ù D u n g (n a y l à P h ù C ừ - H ư n g Y ên ), có
m ộ t n g ư ờ i h ọ T ô n g t ê n gọ i là T h iệ u C ô n g
v ó n d ò n g dõ i th i th ư . T h iệ u C ôn g lấ y vợ là
n g ư ờ i c ù n g là n g t ê n gọ i Đ ào th ị . H a i vợ
c h ồ n g lâ y n h a u đ ã lâ u , t u n h â n tíc h đ ứ c m à
c h ư a có c on . H ọ th ư ờ n g c ô n g dứ c x â y c h ù a ,
d ự n g c ầ u , đ i c ầ u tự . C u ố i c ù n g Đ ào t h ị
c ũ n g có m a n g . M ư ờ i m ộ t t h á n g s a u v ào giờ
d ầ n n g à y R ằ m th á n g tư n ă m B ín h N g ọ , b à
s in h h ạ m ộ t b é tr a i. T ư ơ n g tr u y ề n k h i c ậ u
b é s in h ra , tr o n g n h à có n h iê u á n h sá n g ,
â m t h a n h lạ , b a n g à y s a u m ớ i d ứ t.
N ă m đ ư ợ c b a tu ổ i, c ậ u b é đ ã a m h iể u
â m l u ậ t, lê n n ă m v à o h ọ c vớ i L ý Đ ư ờ n g tiê n
s in h (k h ô n g rõ là a i - N V H ), vợ c h ồ n g
T h iệ u C ô n g ch o r ằ n g đó là p h ú c lớ n n ê n đ ặ t
tê n con là T r â n (có n g h ĩa là v ậ t b á u -
N V H ). T ô n g T r â n t h ô n g m in h họ c m ộ t b iế t
m ư ờ i, t r ê n th ô n g th iê n v ă n , d ư ở i tư ờ n g đ ị a
lí, a m h iể u m ọ i v iệ c.
N ă m c ậ u lê n b ả y , n h à T iề n L ý m ở k h o a
th i c h ọ n n g ư ờ i tà i. N g à y m ồ n g h a i t h ả n g
c h ín n ă m ấ y, T ô n g T r â n v à o k in h ứ n g th í
v à đ ậ u t h ủ k h o a . Đ ế n n g à y m ồ n g m ộ t
28 NGUYỄ N VIÊT HÙNG
th á n g h a i n ă m Q ú y S ử u , c ậ u th i lạ i lo n g
đ ìn h đỗ đ ệ n h ấ t d a n h k h o a T r ạ n g n g u y ê n .
V u a b a n k h e n là “q uố c sỉ vô so n g , tư ớ n g tà i
q u ả n h ị ”, rồ i b a n ch o m ộ t n g h ìn v u ô n g
g ấ m , m ư ờ i đ ĩn h v à n g ch o v ê v in h q u y .
T ô n g T r â n v ề là n g b á i y ế t tổ tiê n , k h a o
th ư ở n g d â n l à n g tr o n g v ò n g m ộ t t h á n g rồ i
lấ y vợ là n à n g C ú c H oa . Ô n g là m n h à ở
là n g P h ù A n h (q u ê vợ ), g ia o c h o vọ tr ô n g
n o m rồ i tr ở lạ i k in h t h à n h .
N h à v u a p h o n g ch ứ c ch o T ố n g T r â n v à
cử đi s ứ T r u n g Q u ố c. V u a T r u n g Q u ôc là
L in h L o n g K iề u H u y th ử t à i v ă n c h ư ơ n g , võ
n g h ệ c ủ a c h à n g . V u a T r u n g Q u ố c k h e n
c h à n g là n h â n t à i b ậ c n h ấ t tr o n g m ư ờ i t á m
c h ư h ầ u v à p h o n g là “lư ỡ n g q u ố c T r ạ n g
n g u y ê n ”. K iề u H u y g ia m g iữ T ô n g T râ n ở
c h ù a L in h L on g m ộ t t r ă m n g à y k h ô n g ch o
ă n u ố n g . T ô n g T r â n p h á t h i ệ n r a tư ợ n g
P h ậ t là m b ằ n g c h è la m n ê n b ẻ r a ă n d ầ n .
Q u ầ n ti ê n th ấ y t h ế x u ố n g b a n c ho ô n g b a
q u ả đà o tiê n v à b a b ú i tóc, lạ i d ạ y b in h th u
c ủ a T h á i C ôn g . V u a T r u n g Q u ố c th ấ y ô n g
k h ô n g c h ế t m à l ạ i có b in h th ư , p h é p t h u ậ t
b è n s a i g iữ c h ứ c P h ụ q u ô c th ư ợ n g tê đ ầ u
n a m T ô n g T r ầ n đ ạ i v ư ơ n g v à c h o đi d ẹ p
lo ạ n ở đ ấ t K in h C h â u , 0 c h â u , B ô C h ín h .
K h i k h ắ p nơ i đư ợ c y ê n b ìn h , c ũ n g là lúc
th ờ i h ạ n đ i s ứ đ ã h ế t, T ô n g T r â n x in v u a
T ru n g Q u ô c c h o v ê n ư ớ c. V u a h a n k ì th ư ,
ngọ c lư u li rồ i c h o h ồ i h ư ơ n g .
V ế đ ế n q u ê n h à , n g h e ti n c h a m ẹ vợ gả
c h ồ n g ch o C ú c H o a , T ô n g T r â n g iả là m
h à n h k h ấ t dò la t in tứ c. B iế t C ú c H o a m ộ t
lò n g c h u n g th ủ y , T ô n g T r â n d e m q u â n v ê
b ắ t n g o ạ i th â n (h ọ n h à vợ ) v à x ử tộ i ( g iả n g
việ c đ ể ta n g bô vợ x u ô n g c ò n m ộ t n ă m ), rồ i
x in v u a p h o n g vợ là Q u ậ n p h u n h â n .
L ú c b ấ y giờ , v u a là T iề n L ý N a m Đ ê
b ă n g h à , g ia o b in h q u y ề n c h o T riệ u Q u a n g
P h ụ c . T riệ u Q u a n g P h ụ c n g h e ti ế n g T ô n g
T r â n v ă n võ to à n tà i, liê n sa i N g u y ễ n K h ắ c
H ô đ ế n tr i ệ u T ô n g T r â n h ồ i tr i ề u là m p h ụ
c h ín h g iú p v u a . Đ ê n n ă m h ơ n 60 tu ổ i, T ố n g
T r â n c áo q u a n x in v ê là n g . N h à v u a cho
ô n g vê v à h ư ở n g lộ c từ việ c t h u t h u ê c ủ a cả
h u y ệ n .
V ề p h ầ n C ú c H o a , b à k h ô n g có c on , sa u
m ộ t lầ n đ a u b ụ n g d ữ dộ i th ì m ấ t (v ào n g à y
m ồ n g b a th á n g b a). T ố n g T r â n a n tá n g vợ ỏ
là n g P h ù A n h , lậ p m iế u th ờ , tậ u b a m ẫ u
r u ộ n g g ia o c h o d â n đ ể th ờ p h ụ n g .
T ô n g T r â n s a u đ ó m ở tr ư ờ n g d ạ y họ c,
đư ợ c n ă m n ă m s a u th ì m ấ t. N h â n d â n lậ p
m iế u th ờ p h ụ n g . V u a n g h e ti n th ư ơ n g tiế c
n h â n tà i, sắ c p h o n g là T h ư ợ n g d ẳ n g tô’i
lin h p h ụ quố íc th ư ợ n g đ ê đ ẩ u n a m T ố n g
T r â n đ ạ i v ư ơ n g , s a i đ ạ i t h ầ n là N g u y ễ n
Đ ìn h H u y đ ó n s ắ c v ê th ờ c ú n g ”.
So vớ i b ả n k ê n à y , b ả n k è d ă n g ở tạ p
c h í N a m p h o n g v à c ủ a n h â n d â n tr o n g
v ù n g có n h i ề u đ iể m kh á c :
+ B ả n k ể N a m P h o n g : C h i ti ê t T ô n g
T r â n d ắ t m ẹ đi ă n m à y x u ấ t h iệ n ỏ đ ầ u c â u
c h u y ệ n , rồ i m ớ i g ặ p C ú c H o a, k ế t h ô n .
+ Q u a n c h ủ k h tỉ o đ ư ợ c b á o m ộ n g là
n g ư ờ i họ T ô n g sẽ đ ỗ n ă m đó.
+ T ô n g T r â n v in h q u y vê là n g , d â n
là n g k h ô n g đ ó n tiế p , T ô n g T r â n v ứ t b ú t
x u ố n g sô n g , n g u y ề n r ằ n g là n g n à y v ế sa u
sẽ k h ô n g có a i đ ỗ đ ạ t.
+ T ô ìrg T r â n x ử k iệ n n h à n h đ a .
+ T ô n g T r â n lấ y vợ n ữ a là cô n g c h ú a
T r u n g Q u ôc .
B ả n k ể c ủ a N g u y ễ n T h ú c K h iê m tr ê n
tạ p c h í N a m p h o n g c ũ n g c h ín h là cô't
tr u y ệ n m à h ầ u h ế t n h â n d â n tr o n g v ù n g
A n C ầ u đ ê u th u ộ c v à c ũ n g tư ơ n g đ ổ ì g iô n g
vớ i c ô t t r u y ệ n c ủ a tr u y ệ n th ơ n ô m “T ô n g
T r â n - ’ C ú c H o a ” . L í g iả i c h o h iệ n tư ợ n g
n à y , c h ú n g tô i n h ậ n th ấ y , b ả n th ầ n tíc h
v iế t h ằ n g c h ữ H á n , lạ i đ ư ợ c lư u giữ , b ả o
q u ả n ỏ c h ô n lin h th iê n g (tr o n g h ậ u cu n g
đ ề n th ờ ), n ê n k h ô n g p h a i ai c ũ n g đ ư ợ c đọ c.
H ơ n n ữ a , d â y lạ i là b ả n k ê g h i c h é p th e o
q u a n d iê m c ủ a cá c n h à N h o , c ủ a g ia i c ấ p
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l 29
p h o n g k iế n . C h o n ê n , t ro n g đờ i s ô n g , n h â n
d â n v ẫ n lu ô n lư u h à n h n h ữ n g t ru y ệ n k ể
c ủ a r iê n g họ v ê q u a n T r ạ n g G ầ u . H ơ n n ữ a
b ả n tr u y ệ n th ơ lạ i có tí n h p h ổ b iế n rộ n g r ã i
n ê n k h ô n g lo ạ i tr ừ tr ư ờ n g h ợ p c ô t t r u y ệ n
c ủ a tr u y ệ n th ơ (d ù x u ấ t p h á t t ừ t r u y ệ n cổ )
đ ã tá c đ ộ n g trở lạ i, ch i p h ô i c ác tìn h tiế t
c ủ a tr u y ệ n cô d â n g ia n . Q u a v iệ c tìm h iể u ,
đố i c h iế u cá c b ả n k ể c h ú n g tô i n h ậ n th ấ y
nổ i lê n m ộ t s ố v ấ n đ ề n h ư s a u :
1. S ự b iế n đ ô i c ủ a c ô t t r u y ệ n q u a
c á c th e lo ạ i
Đ ứ n g v ề p h ư ơ n g d iệ n lí th u y ế t, c h ú n g
ta t h ấ y sự p h á t t ri ể n h a y sự x u ấ t h iệ n c ủ a
m ỗ i t h ể lo ạ i th ê h iệ n n h ữ n g b iế n đ ô i tro n g
q u a n n iệ m n g h ệ t h u ậ t v ê c on n g ư ờ i v à đờ i
sô n g , p h ù h ợ p vố i từ n g th ờ i đ ạ i n h ấ t đ ị n h
(m a n g tín h lị c h sử ). C ố t tr u y ệ n v ề T ô n g
T r â n đư ợ c th ể h iệ n tr o n g n h iề u t h ể lo ạ i
k h á c n h a u v à là tr ư ờ n g h ợ p tiê u b iể u ch o
th ấ y s ự đ a n x e n c ủ a c ác th ê lo ạ i v ă n họ c
d â n g ia n . Q u a đó , c h ú n g ta p h ầ n n à o th ấ y
dư ợ c t â m tư t ìn h c ả m c ủ a n h â n d â n đ ị a
p h ư ơ n g c ũ n g n h ư c ác n ơ i k h á c d à n h ch o
n h â n v ậ t t ro n g từ n g tá c p h ẩ m .
B ả n th ầ n tíc h đ ư ợ c x e m là b ả n k ể x u ấ t
h iệ n s ố m n h ấ t (lâ y m ôc th ờ i g ia n là n ă m
1502 , N g u y ễ n B ín h s o ạ n t h ầ n tíc h ) có d ạ n g
m ộ t tru y ề n th u y ế t vớ i n h ữ n g đ ặ c đ iế m
th ẩ m m ĩ c ủ a th ể lo ạ i. T r u y ề n th u y ế t là lị c h
sử c ủ a n h â n d â n , là n iê m tin c ủ a n h â n d â n
vê n h ữ n g n h â n v ậ t v à n h ữ n g s ự k iệ n lị ch
sử . C h o n ê n , n h â n d â n b ằ n g m ọ i cá c h đ ể
h iệ n th ự c h o á , lị c h s ử h o á n h â n v ậ t, g á n
cho n h â n v ậ t m ộ t lí lị c h c ụ th ể , g ầ n gũi.
T rư ờ n g h ợ p T ô n g T r â n c ũ n g v ậ y.
T ro n g lị c h sử k h o a cử th ờ i p h o n g k iế n
k h ô n g có d ò n g n à o g h i c h é p v ê “T r ạ n g
n g u y ê n T ô n g T r â n ’’. Đ iề u đó c h o th ấ y , d â y
là n h â n v ậ t h ư c ấ u , là sự s á n g t ạ o c ủ a
n h â n d â n n h ư n g c h ín h b ả n t h â n n h ữ n g tá c
g iả d â n g ia n lạ i lu ô n đ ặ t n iề m tin v à o sự
s á n g tạ o đ ó c ủ a m ìn h . N h â n d â n là n g A n
C ầ u từ x ư a đ ế n n a y đ ề u tin v à o n h â n v ậ t
có t h ậ t là T ô n g T r â n , s a u đó s á c h vở đ ị a c h í
g h i c h é p v ê đ ị a p h ư ơ n g đ ề u g h i th e o tin h
t h ầ n đó. C ho n ê n , T ô n g T r â n đư ợ c tr a o c ho
m ộ t lí lị c h h ê t sứ c rõ rà n g , c ụ th ể : q u ê ở x ã
A n Đ ô, h u y ệ n P h ù D u n g , c h a l à T ô n g
T h iệ u C ô ng , m ẹ là Đ ào th ị . T ô n g T r â n sô n g
v à o th ờ i tiề n L ý, là m q u a n vớ i L ý N a m Đ ê
v à s a u đ ó là th e o T r iệ u Q u a n g P h ụ c . V iệ c
n h â n d â n g á n c h o n h â n v ậ t vào m ộ t k h ô n g
g ia n v à th ờ i g ia n c ụ t h ể c ủ a lị c h sử t h ể
h i ệ n r ấ t rõ t ư tư ở n g , tì n h c ả m c ủ a n h â n
d â n vở i n h â n v ậ t n h ư n g vô h ìn h tr u n g đ ã
tạ o n ê n sự v ô lí. B ở i vì, th ò i ti ề n L ý c h ư a có
h ìn h th ứ c t h i cử c h ọ n n h â n tà i. Có lẽ th â y
đư ợ c sự m â u t h u ẫ n tr o n g c ác c h i t i ế t c ủ a
b ả n th ầ n tíc h n ê n vê s á u c â u c h u y ệ n đ ã có
sự b iế n đ ôi c h o p h ù hợ p ( tr o n g b ả n “D ã sử
T r ạ n g G ầ u ” c ủ a N g u y ễ n T h ú c K h iê m ).
B ả n k ê c ủ a N g u y ễ n T h ú c K h iê m c u n g
c ấ p th ô n g ti n T ô n g T r â n s in h v à o th ờ i T r ầ n
T h á i T ô n g (1 2 2 5 - 1 2 58 ). B ả n k ể n à y có lẽ
do m ộ t n h à n h o s ử a c h ữ a lạ i vì t ro n g đó
n h ắ c đ ế n n h ữ n g q u y t ắ c tr ư ờ n g th i (T ôn g
T r â n là co n n h à ă n m à y n ê n k h ô n g đư ợ c đ i
th i), v iệ c c h iế t t ự t ê n T ô n g T r â n (có n g ư ờ i
b á o m ộ n g c h o q u a n c h ủ k h ả o là n ă m n a y
h ọ “m ộ c m iê n ” - là c h ữ T ô n g - đ ỗ đ ầ u )
C ô t t r u y ệ n v ê n h â n v ậ t T ô n g T r â n
c ũ n g ch o t h ấ y s ự x u ấ t h iệ n m ộ t s ố y ế u tô'
c ủ a thê lo ạ i tr u y ệ n tr ạ n g . Đ ầ u ti ê n là tê n
n h â n v ậ t - T r ạ n g G ầ u T ô n g T r â n đư ợ c đ ặ t
c h o t ê n c ủ a tá c p h ẩ m “D ã s ử tr ạ n g G ầ u ”
(b ả n N g u y ễ n T h ú c K h iê m ) . N h ư đ ã tr ì n h
b à y ở tr ê n , T ô n g T r â n là n h â n v ậ t k h ô n g có
th ự c , lị c h s ử k h o a b ả n g k h ô n g g h i lạ i cho
n ê n c h à n g c h ỉ có t h ê là n h â n v ậ t c ủ a
tr u y ề n th u y ế t, là s ự s á n g tạ o c ủ a n h â n
d â n . C h ín h v ì th ế , d a n h h iệ u “T r ạ n g
n g u y ê n ” là sự s u y tô n c ủ a n h â n d â n c ũ n g
n h ư các n h â n v ậ t t r ạ n g k h á c ( tr ạ n g V ậ t,
t r ạ n g L ợ n, t r ạ n g K h iế u ...). Đ ố ì vố i n h â n
d â n la o đ ộ n g t h ì d a n h h iệ u T r ạ n g n g u y ê n
là b iể u t r ư n g c h o s ự t h à n h đ ạ t, g iỏ i g ia n g ,
tà i n ă n g x u ấ t c h ú n g . Đ ó là họ c vị c ao n h ấ t
30 NGUYỀ N VIÊT HÙNG
m à n g ư ờ i h ọ c tr ò có t h ể đ ạ t đư ợ c . N h ư n g
tr o n g th ự c t ế k h ô n g p h ả i a i đ i t h i c ũ n g đỗ
đ ạ t (k ể cả n h ữ n g n g ư ờ i t à i g iỏ i) n ê n tr o n g
đờ i sô n g n h â n d â n v ẫ n có n h ữ n g “ô n g t r ạ n g
d â n g ia n ” n h ư t h ế đ ể đ á p ứ n g n h u c ầ u
n g u y ệ n v ọ n g , m ơ ư ớ c c ủ a n h â n d â n . C h ú n g
tô i b ã n k h o ă n k h ô n g b iế t từ “G ầ u ” có liê n
q u a n đ ế n n g h ề t h ủ c ô n g đ a n l á t c ủ a đ ị a
p h ư ơ n g h o ặ c t ê n c ủ a l à n g (A n c ầ u ) h a y
k h ô n g , vì c h ư a có tư liệ u , h a y c ă n cứ cụ t h ê
n ê n ch ỉ d ừ n g lạ i ở v iệ c n ê u ra v ấ n đ ề . C ũ n g
vì có y ế u t ố “t r ạ n g ” n ê n c ố t t r u y ệ n đ ã đư ợ c
m ở rộ n g đ ể k ế t n ạ p v à o đó n h ữ n g tì n h tiế t,
n h ữ n g m ôt.íp c ủ a t h ể lo ạ i tr u y ệ n t r ạ n g n ói
c h u n g . T ro n g tr ư ờ n g h ợ p n à y , đó là các ch i
tiế t:
+ T ố h g T r â n từ n h ỏ h ọ c giỏ i, th i đỗ đ ầ u
+ X ử k iệ n n h à n h đ a
+ Đ i sứ , v ư ợ t q u a n h iề u t h ử th á c h k h ó
k h ă n , đư ợ c p h o n g “lư ỡ n g q u ố c T r ạ n g
nguyên”.
N h ữ n g c h i t i ế t n à y đư ợ c th u h ú t và o
cô t t r u y ệ n T ô n g T r â n n h ằ m đ ê ca o t à i t r í
h ơ n n g ư ờ i c ủ a c h à n g , n h ằ m c a n gợ i, t u y ệ t
đố i h o á p h ẩ m c h ấ t, t à i n ă n g c ủ a n h â n v ậ t.
“Đ o ạ n T ô n g T r â n ở nư ớ c T ầ n có n h iề u t ìn h
ti ế t lí th ú c ủ a k iế u tr u y ệ n d â n g ia n v ê các
ô n g t r ạ n g đ i sứ , g â y đư ợ c c ả m h ứ n g tự h à o
d â n tộ c ch o n g ư ờ i n g h e v à n g ư ờ i đ ọ c”
[3/12 5],
B ên c ạ n h đó , c h ú n g t a c ũ n g t h ấ y x u
h u ố n g cô tíc h h o á t r u y ề n th u y ế t T ô n g
T râ n . N ế u n h ư tr u y ề n t h u y ế t c h ú tr ọ n g
đ ế n c á c s ự k iệ n có t í n h c h ấ t lị c h s ử r ộ n g lở n
th ì t r u y ệ n cổ tíc h lạ i h ư ó n g v ê p h ả n á n h
n h ữ n g v ấ n đ ê c ủ a cu ộ c sô n g , đờ i th ư ờ n g .
Đ iê u d ễ t h ấ y là s ự t h a y đ ổ i k iể u n h â n v ậ t.
T r o n g b ả n t h ầ n tíc h , T ô n g T r â n là k iể u
n h â n v ậ t tà i t r í th ô n g m in h , g ia đ ìn h d ò n g
dõi th ì đ ế n b ả n “N a m p h o n g ” c h à n g là m ộ t
“h à n s ĩ” . K iể u n h â n v ậ t h à n sĩ v ư ợ t q u a
k h ó k h ă n , n g h è o k h ổ đ ể h ọ c tậ p t h à n h tà i,
đỗ đ ạ t c ũ n g k h á p h ổ b iế n tr o n g k h o tà n g
tr u y ệ n d â n g ia n c ủ a c ác đ ị a p h ư ơ n g . T ố n g
T r â n ỏ b ả n k ể N a m p h o n g m a n g d á n g d ấ p
n h â n v ậ t cổ tíc h n h i ề u h ơ n : n h â n v ậ t m ồ
côi, g ặ p h o ạ n n ạ n ( d ắ t m ẹ đ i ă n m à y ), lấ y
đư ợ c vợ đ ẹ p , đỗ đ ạ t... N h â n v ậ t m ấ t đi
n h ữ n g n é t c ụ th ể , n h ữ n g y ế u tô' lị c h sử c ủ a
tr u y ề n th u y ế t m à m a n g n h i ê u n é t k h ả i
q u á t, ti ê u b iể u ch o m ộ t n h ó m n g ư ờ i n h ấ t
đ ị n h tr o n g x ã hộ i. V iệ c cô tíc h h o á tr u y ề n
th u y ế t T ô n g T r â n t h ể h i ệ n rõ n é t ở ch ỗ cố t
tr u y ệ n p h á t tr i ể n th e o h u ố n g t ìn h c ả m h ô n
n h â n g ia đ ìn h , k h a i th á c m ôi t ìn h th ủ y
c h u n g c ủ a T ố n g T r â n - C úc H o a . T h ẩ n tíc h
n ó i vê v iệ c lấ y vợ c ủ a T ô n g T r â n b ằ n g
n h ữ n g lờ i h ế t sứ c n g ắ n gọ n , k h á i q u á t:
“T ô n g T r â n k h a o th ư ở n g , rồ i lấ y n à n g C ú c
H o a là m vợ ”. N h ư n g ở n h ữ n g b ả n k ê s a u
n à y (N g u y ễ n T h ú c K h iê m c ũ n g n h ư th e o
lờ i k ế c ủ a n h â n d â n đ ị a p h ư ơ n g ) th ì cố t
tr u y ệ n đ ã x o a y q u a n h m ôi tì n h c ủ a T ố n g
T r â n - C ú c H o a:
+ T ô n g T r â n d ắ t m ẹ di ă n m ày , g ặ p
C ú c H o a k ê t d u y ê n
+ C ú c H o a bị c h a đ u ổ i đ i, th e o c h ồ n g ,
n u ô i c h ồ n g ă n họ c
+ K h i đ ỗ T rạ n g , T ô n g T r â n từ chô'i lấ y
c ô n g c h ú a
+ Đ i sứ , T ô n g T r â n từ c h ô i k h ô n g lấ y
c ô n g c h ú a T r u n g Q u ố c
+ C úc H o a b ị c h a m ẹ g ả b á n
+ T ô n g T r â n g iả l à m ă n m à y , dò t in tứ c
+ T ố n g T r â n t r ừ n g p h ạ t t ê n tr ư ở n g .g iả ,
g ia đ ì n h đ o à n tụ .
B ằ n g v iệ c tr i ể n k h a i cô't tr u y ệ n n h ư
v ậ y , t r u y ệ n T ổ n g T r â n đ ã t h a y d ô i v ề k ê t
c ấ u v à k é o th e o l à t h a y đ ổ i v ề c h ủ đ ề c ủ a
tá c p h ẩ m : t ừ c h ỗ c a ng ợ i m ộ t n g ư ờ i đỗ d ạ t
tà i giỏ i th ô n g m in h đ ế n v iệ c c a n g ợ i m ộ t
m ố i t ìn h c h u n g t h ủ y , ơ đ â y , v â n đ ê tìn h
c ả m g ia d in h , tì n h y ê u c h u n g th ủ y n ô i b ậ t
lê n h à n g đ ầ u , là m n ề n c h o m ọ i h o ạ t đ ộ n g
c ủ a n h â n v ậ t. C ố t tr u y ệ n trở n ê n li kì. h ấ p
d ẫ n h ơ n v à th ê h i ệ n đ ư ợ c n h ữ n g ư ớ c mơ
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l 31
c ủ a n h â n d â n vê m ộ t cu ộ c sô n g t ố t đ ẹ p:
n gư ờ i n g h è o k h ó có th ê t h à n h đ ạ t, n g ư ờ i có
đ ị a vị th ấ p h ồ n có t h ê v ư ơ n lê n , lấ y đư ợ c
cô ng c h ú a , n g ư ờ i đ ẹ p . “V iệ c C úc H o a lấ y
a n h c h à n g ă n m à y T ô n g T r â n th ự c c h ấ t là
b iế n tư ở n g c ủ a m ô típ tr u y ệ n d â n g ia n k iể u
n gư ờ i co n g ái đ ẹ p lấ y c h ồ n g có b ề n g o à i x ấ u
x í” [3/1 25 ]. Đ ó c ũ n g c h í n h là cơ sỏ q u a n
trọ n g v à g ầ n g ũ i đ ể c ố t tr u y ệ n cổ có th ể
b iế n đổ i t h à n h tr u y ệ n th ơ n ô m .
K h i n h ắ c đ ế n T ố n g T r â n , n g ư ờ i t a
th ư ờ n g n g h ĩ đ ế n tá c p h ẩ m tr u y ệ n th ơ
“T ô n g T r â n - C ú c H o a ” m à d ư ờ n g n h ư
q u ê n m ấ t cô’t t r u y ệ n cô. Q u ả t h ậ t , tru y ệ n
th ơ “T ô n g T r â n - C ú c H o a" dư ợ c n h â n d â n
d ặ c b iệ t y ê u th íc h v à có sứ c sô n g , sứ c la n
to ả rộ n g lớ n . v ề tá c p h ẩ m n à y , tá c g iả K iề u
T h u H o ạ c h k h ẳ n g đ ị n h : “cá c tr u y ệ n n ô m
c h ắ c c h ắ n do tá c g iả T h ă n g L o n g - H à N ộ i
s á n g tá c có t h ể k ê đ ế n B íc h C â u kì ng ộ ,
Q u a n â m T h ị K ín h , T ô n g T r â n — C ú c H o a ”
[3 /1 22 ] và cho b iế t th ê m “T r u y ệ n n ô m T ô n g
T râ n - C ú c H o a d o m ộ t tá c g iả vô d a n h ở
T h ă n g L o n g s á n g tạ o t r ê n cơ sỏ t r u y ệ n cổ
tíc h T r ạ n g G ầ u lư u tr u y ề n từ lâ u đờ i ở
v ù n g H ư n g Y ê n. S o vớ i tr u y ệ n gôc t h ì
tr u y ệ n th ơ n ô m c ũ n g có th a y đ ổ i m ộ t sô'
tìn h ti ế t ” [3 /1 2 4 ], Đ ế n k h i đư ợ c v ă n b ả n
h o á m ộ t c ác h c h ín h x á c t r ê n tạ p c h í N a m
phong th ì c ố t t r u y ệ n n à y đư ợ c p h ô b iê n v à
lở p n g ư ờ i tiế p n h ậ n từ n g à y đ ó ( n h ữ n g n ă m
40 t h ế k ỉ trư ớ c) trở t h à n h n h ữ n g n g ư ờ i k ê
c h u y ệ n , b ả o lư u cô t t r u y ệ n đó tr o n g th ờ i
h iệ n tạ i. C ác t ìn h t iế t c ủ a tr u y ệ n th ơ n ô m
v à b ả n k ể t r ê n N a m p h o n g là tư ơ n g đô i
th ô n g n h ấ t, v ề m ặ t lí l u ậ n th ì t r u y ệ n th ơ
n ôm T ô n g T r â n p h á t t r i ể n d ự a t r ê n vô'n
tr u y ệ n cô n h ư n g k h i lư u h à n h tr o n g đờ i
số n g n h â n d â n th ì h iệ n tư ợ n g lạ i trở n ê n
r ấ t p h ứ c tạ p . C ó n g h ĩa là c ố t tr u y ệ n ở các
th ế lo ạ i, các b ả n k e k h á c n h a u tá c đ ộ n g q u a
lạ i vớ i n h a u , b ả n r a đờ i s a u c ũ n g có t h ể tá c
d ộ n g th a y đổ i d ế n b ả n k ể trư ớ c v à ng ư ợ c
lạ i. C h o n ê n , c ũ n g có th ê b ả n k ể t r ê n N a m
phong (v à c ủ a n h â n d â n đ ị a p h ư ơ n g ) là do
tiế p t h u t in h th ầ n , cố t t r u y ệ n c ủ a tr u y ệ n
th ơ n ô m (do t ín h p h ô b iế n c ủ a t h ê lo ạ i) m à
trư ớ c d ó vớ i b ả n t h ầ n tíc h í t n g ư ờ i có th ê
b iế t đư ợ c.
2. Ý n g h ĩa c ủ a h ìn h tư ợ n g T ố n g
T r â n
Có th ê n ó i r ằ n g , c ố t t r u y ệ n v ề T ô n g
T r â n c ủ n g là m ộ t d ạ n g tr u y ệ n m a n g tín h
c h á t p h ô b iê n : h ọ c trò n g h è o đỗ đ ạ t, lấ y
đư ợ c ng ư ờ i đ ẹ p . H ọ c tr ò th ì th ư ờ n g n g h è o
v à họ có m ơ ư ổ c lố n la o n h ấ t là đỗ đ ạ t v à h ệ
q u ả c ủ a v iệ c đỗ đ ạ t là có đ ư ợ c h ô n n h â n ,
h ạ n h p h ú c . N h ư n g tạ i s a o từ m ộ t c o t
tr u y ệ n m a n g tí n h p h ổ b iế n n h ư v ậ y , n h â n
d â n là n g A n c ầ u lạ i s á n g tạ o n ê n m ộ t h ìn h
tư ợ n g T ô n g T r â n g ầ n g ũ i, đ ê lạ i n h iề u d ấ u
tíc h , m a n g đ ậ m d ấ u ấ n đ ị a p h ư ơ n g n h ư
v ậ y ?
C h ú n g tô i n h ậ n t h ấ y , tr u y ệ n k ể v ề
T ô n g T r â n m a n g d ấ u ấ n đ ị a p h ư ơ n g rõ n é t,
x u h ư ố n g đ ị a p h ư ơ n g h o á th ể h i ệ n ở r ấ t
n h iê u c h i t iế t. Đ iê u đó c h ứ n g tỏ n h â n v ậ t
đ ã đ ạ i d iệ n ch o tì n h c ả m , n g u y ệ n v ọ n g , ư ở c
m ơ n h iề u m ặ t c ủ a n h â n d â n n ơ i đ â y .
T rư ớ c h ế t, T ô n g T r â n th ể h iệ n ư ớ c m ơ
vê s ự t h à n h đ ạ t c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i d â n la o
đ ộ n g b ìn h th ư ờ n g , la m lũ . C á c h m à n h â n
d â n g h i c h é p v ê T ô n g T r â n t h ể h iệ n rõ điể u
n à y . S ử s á c h th ì k h ô n g th ấ y c h é p v ề T ô n g
T r â n n h ư n g tr o n g v ă n m iế u H ư n g Y ê n (h a y
“C á c n h à k h o a b ả n g H ư n g Y ê n ”) th ì lạ i ghi:
T ô n g T r â n - t r ạ n g n g u y ê n n ă m 13 04 . Đ ó là
tâ m tư , n g u y ệ n v ọ n g t h a t h iế t c ủ a n h â n
d â n gử i g ắ m v à o n h â n v ậ t n à y . N ằ m tr o n g
m ộ t m iê n đ ấ t v ă n h iế n l â u đờ i, có tr u y ề n
th ô n g k h o a b ả n g n h ư n g là n g A n c ầ u (cả x ã
T ô n g T r â n c ũ n g vậ y ) lạ i í t có n g ư ờ i đỗ đ ạ t.
T ro n g v ă n m iế u H ư n g Y ê n c hỉ lư u d a n h
h a i n g ư ờ i q u ê ở đ â y là N g u y ễ n K h ắ c T â n -
tiế n sĩ n ă m 1 4 6 3, T r ầ n V ă n - b ả n g n h ã n
n ă m 15 47 . C h ín h vì t h ế , ư ớ c v ọ n g v ề m ộ t
co n n g ư ờ i tà i n ă n g , dỗ đ ạ t c à n g trỏ ' n ê n t h a
t h iế t tr o n g lò n g n g ư ờ i d â n n ơ i đ â y v à T ô n g
T r â n đ ã đ á p ứ n g n g u y ệ n v ọ n g đó.