328 | K YU HI THO KHOA HC QUC GIA 2024
...................................................................................................................................................................................
PHÂN TÍCH CHIẾN LƯỢC DCH DA TRÊN KHI NG LIU
SONG SONG VIT - ANH V CH ĐỀ VĂN HÓA DU LỊCH
PHAN TH THANH THO* - NGUYN TH PHƯƠNG LAN**
Tóm tt: Biên dch các tài liu vi ch đề du lch t tiếng Vit sang tiếng Anh đóng
vai trò quan trng góp phần thúc đẩy s phát trin ca ngành du lch quc tế, mt trong nhng
ngành được đầu tư và phát triển mnh m ca toàn xã hi. Nghiên cu này nhm phân tích
ch ra các chiến lược để dch các cm tcâu trong ng liu song song dch thut Vit - Anh
vi ch đề du lch, và xây dng mt t điển thut ng Vit - Anh du lịch để giúp sinh viên d
dàng hc tiếng Anh chuyên ngành du lch và biên dịch hơn. Dựa trên các lý thuyết biên dch,
nghiên cứu y xác định và phân tích nhiu chiến lược khác nhau. Kết qu cho thy rng dch
nghĩa đen được s dng nhiu nht, ngoài ra các yếu t văn hóa được chú trng khi dch các
cm t, thành ng nhằm đảm bo tính t nhiên và văn phong phù hợp.
T khóa: khi ng liu song song, ngành du lch, chiến lược dch, cp ngôn ng Vit
- Anh.
1. GII THIU
Ngành du lch toàn cầu hóa đã tạo ra nhu cu ln v dch v dch thut chất lượng cao,
đặc bit gia các ngôn ngs khác bit ln v ngôn ng văn hóa như tiếng Vit và tiếng
Anh. Vic dch thut trong du lch không ch đảm bảo thông tin được truyn ti chính xác mà
còn gi được nhng sắc thái văn hóa, giúp du khách quc tế hiểu và đánh giá cao văn hóa
địa phương. Tuy nhiên, dch thut t tiếng Vit sang tiếng Anh trong lĩnh vực này đòi hỏi s
hiu biết sâu sc v c hai ngôn ng văn hóa để tránh nhng hiu lm ci thin tri
nghim du lch. Nghiên cu tp trung vào vic phân tích các chiến lược dch thut trong ng
liu song ng Vit - Anh v du lch, nhằm xác định nhng thách thc và chiến lược hiu qu
trong vic dch các tài liu du lch. Bằng phương pháp phân tích định tính định lượng,
nghiên cu không ch cung cp hiu biết sâu sc v dch thut trong du lịch mà còn đưa ra các
khuyến ngh thc tin cho ngành du lch các chuyên gia dch thut. Nghiên cứu cũng hướng
đến vic nâng cao giáo dục và đào tạo dch thut, góp phn vào s phát trin ca ngành du lch
Vit Nam.
2. CHIẾN LƯỢC DCH VÀ KHI NG LIU SONG SONG
2.1. Chiến lược dch
Dch một văn bản được hiu truyền đạt nội dung, văn phong của văn bản t mt
ngôn ng ngun (SL) - ngôn ng cn dch sang mt ngôn ng đích nghĩa ngôn ngữ được
* TS. GVC, Tờng Đại hc Ngoi ngữ, Đại hc Huế
** HVCH, Trường Đi hc Ngoi ngữ, Đại hc Huế
NGÔN NG HC TÍNH TOÁN: NHỮNG XU HƯỚNG MI, TRIN VNG VÀ THÁCH THC | 329
...................................................................................................................................................................................
dch (TL). Mt s định nghĩa về dch thuật đã được các hc gi đưa ra. [1] cho rằng dch thut
việc thay thế tài liệu văn bn bng ngôn ng ngun sang tài liệu văn bản tương đương
bng ngôn ng đích [2,3] định nghĩa dch thuật thay thế một văn bản ca mt ngôn ng
bng một văn bản tương đương với mt ngôn ng th hai”. Theo [4], dịch thuật là “quá trình
chuyn một văn bản viết t ngôn ng ngun sang ngôn ng đích. Hơn nữa, dch thut không
ch s chuyển đổi t ngôn ng y sang ngôn ng khác, còn s truyn tải ý nghĩa giữa
các ngôn ng và văn hóa khác nhau. Nó đóng vai trò quan trọng trong vic giao tiếp toàn cu,
giúp kết ni các quốc gia, thúc đẩy s phát triển và thay đổi trong xã hi.
Nghiên cu y tp trung vào vic phân tích các chiến lược dch thuật đưc áp dng
trong dch thut song ng Vit-Anh trong lĩnh vực du lch. Theo [5], v bản, người dch có
th tiếp cn một văn bản để dch theo hai cách: dch trc tiếp dch gián tiếp. Các k thut
dịch này được tng hợp và điều chnh t các nghiên cu khác nhau ca [6], [7] và [8].
K thut dch trc tiếp: K thut dch trc tiếp được s dng khi s tương
đồng v cu trúc khái nim gia ngôn ng ngun ngôn ng đích. Các kỹ thut dch trong
phm vi này bao gồm vay n (borrowing), sao phng (calque) dịch nghĩa đen (literal
translation) [5].
+ K thut dịch vay mượn: Dịch vay mượn s dng trc tiếp mt t/cm t
ly t văn bản ngun đ đưa vào văn bản đích. K thuật này được s dng khi không th tìm
t tương đương của mt thut ng, mt khái nim, vv. gia ngôn ng ngun và ngôn ng đích.
+ K thut dch sao phng: Dch sao phng (Calque) mt cm t n t mt
ngôn ng khác được dịch theo nghĩa đen sang ngôn ng đích. K thut dịch y thường
được thy trong bn dịch các văn bản thuộc các lĩnh vc quc tế hóa như Công nghệ thông
tin, Bo hiểm, Thương mại, v.v.
+ K thut dịch nghĩa đen: Dịch nghĩa đen (Literal translation) là một cách dch
tng t mt. K thut dch này rt hiu qu khi dịch các văn bản ca các ngôn ngcu trúc
câu tương tự nhau.
K thut dch gián tiếp: thường được s dng khi cu trúc hoc khái nim ca
ngôn ng nguồn được dch sang ngôn ng đích nhưng có sự thay đổi v ý nghĩa hoc các yếu
t ng pháp văn phong cách. Các k thut dch trong phm vi này bao gm dch chuyn
đổi t loi, dch biến điệu, dch ci cách, dch thoát ý, dịch bù đắp.
+ K thut dch chuyển đổi t loi (transposition): người dch s thay đổi v cu
trúc ng pháp mà không làm thay đổi ý nghĩa của văn bản. K thut chuyển đổi này được áp
dng cho nhiu t loi khác nhau ch không riêng gì danh t và động t.
+ K thut dch biến điu (modulation): là cách thay đổi hình thc của văn bn
bng việc đưa ra một s thay đổi ng nghĩa hoặc quan điểm và cách nhìn khác v mt vấn đề
nào đó. Kỹ thut dch thut này ch nên áp dng khi dch nguyên văn hoặc chuyn v có được
mt câu dịch đúng ngữ pháp mà không làm mất đi sự t nhiên trong ngôn ng dch.
330 | K YU HI THO KHOA HC QUC GIA 2024
...................................................................................................................................................................................
+ K thut dch ci cách (reformulation): s dng mt cách diễn đạt hoàn toàn
khác để truyn ti cùng mt hin thc nội dung văn bản t ngôn ng ngun sang ngôn ng
đích. + K thut dch thoát ý (adaptation): đưc t là mt loại tương đương đc
bit v tình hung, s thay thế v mặt văn hóa. K thut dịch thoát ý này thường được áp
dụng trong lĩnh vực như tiếp th, qung cáo, khu hiu, v.v. nhiều hơn so với các lĩnh vực khác
do đây là các lĩnh vực cn có s sáng to nhiu.
+ K thut dịch đp (compensation): đây phi mt k thut dch thut
hay không vẫn còn đang được tranh lun. Tuy nhiên, k thut dịch này được coi là mt trong
nhng k thut nâng cao nhn thc ca sinh viên v các cách dịch văn bản khác nhau.
2.2. Các yếu t khác ảnh hưởng đến bn dch
Trong lĩnh vực dch thuật, đặc bit là trong ngành du lch, bên cnh các k thut dch
trc tiếp và gián tiếp, có nhiu yếu t quan trng ảnh hưởng đến độ chính xác và hiu qu ca
nội dung được truyền đạt. Các yếu t văn hóa đóng vai trò lớn trong vic nhn thc hiu
biết của người đọc v ni dung dch [9]. Nếu không chú ý đến các bi cảnh văn hóa, th
xy ra hiu nhầm. Người dch cn cân nhc các sắc thái văn hóa để đảm bo bn dch phù hp
hp dn với đối tượng mc tiêu. c thành ng cũng thường khó dch th mất đi ý
nghĩa khi dịch trc tiếp [10, 11]. Ngôn ng qung cáo trong du lịch cũng cần được điều chnh
để thu hút thuyết phục đối tượng, vì cái được coi thuyết phc trong mt nền văn hóa
th được hiu khác trong nền văn hóa khác. Cui cùng, thut ng c th trong ng cnh du
lịch, như tên địa danh hay dch vụ, cũng cần được dch chính xác và phù hp vi thut ng địa
phương. Tất c các yếu t y đều cần được xem xét cn thận để to ra mt bn dch không
ch chính xác mà còn hiu qu và phù hp với văn hóa của đối tượng mc tiêu.
2.3. Khi ng liu song ng
Ngôn ng hc khi liu (corpus linguistics) một lĩnh vực nghiên cu ngôn ng thông
qua các tp hp lớn các văn bản, bài diễn văn hay hội thoi s dng ngôn ng trong đời
sng thực, được lưu trữ trong các cơ sở d liu máy tính [12]. Các loi ng liu bao gm: ng
liệu văn bản viết, ng liu li nói, ng liu song ng chuyên ngành, mi loi phc v các
mục đích khác nhau. Việc y dng ng liu song ng th h tr nghiên cu dch thut,
cung cp tài nguyên cho vic qun thut ng, nâng cao hiu biết ng cnh ci thiện độ
chính xác.
Mc khi ng liu nhiu lợi ích như cung cấp thông tin v ng cnh h tr
thut ng chuyên ngành, chúng cũng có nhng hn chế như thông tin ngữ cnh hn chế, cht
ng d liệu không đồng nht kh năng bị thiên lệch. Do đó, người dch cn s dng
khi ng liu mt cách thn trng, kết hp vi các ngun lc và chiến lược khác đ đảm bo
bn dch chất lượng cao, phù hp vi ng cnh và không thiên lch.
NGÔN NG HC TÍNH TOÁN: NHỮNG XU HƯỚNG MI, TRIN VNG VÀ THÁCH THC | 331
...................................................................................................................................................................................
3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1. Cơ sở d liu
D liệu được s dng trong nghiên cu y khi ng liu song ng Vit - Anh v
Du lch vi khong 500.000 t được thiết kế nhm tìm hiu các chiến lược dch thuật đưc s
dng khi dch các tài liệu như bài báo, tạp chí, sách, qung cáo, cẩm nang hay ch ng dn,
thông tin v các địa điểm văn hóa, v.v.). Khi ng liệu này được xây dng trong khong
thi gian 6 tháng vi công c Sketch Engine (t tháng 1-6/2024).
3.2. Phân tích d liu
Phương pháp phân tích d liệu được áp dng trong nghiên cứu y phương pháp
hn hp, kết hp c phân tích định tính định lượng để cung cp cái nhìn toàn din v các
chiến lược dch. Bắt đầu với phân tích định tính các văn bản liên quan đến du lch, nghiên cu
xem xét chi tiết các cp văn bản để xác định và hiu các chiến lược dịch được áp dụng như thế
nào. Phương pháp định lượng đo lường tn sut s phân b ca các chiến lược y, giúp
đánh giá tần sut s xut hin ca chúng trong khi ng liệu. Các phương pháp này giúp khám
phá các k thut dch như dịch trc tiếp, dch gián tiếp cũng như những thách thc trong vic
dịch các văn bản du lch t tiếng Vit sang tiếng Anh.
Phân tích d liu s da trên các khung thuyết chính, như hình dch thut ca
[6] nhm cung cp cái nhìn sâu sc v các chiến lược dch trong ng cnh du lch đưa ra
khuyến ngh thc tiễn cho người dch.
4. KT QU VÀ THO LUN
4.1. Kết qu
Bảng 1 dưới đây minh ha tn sut ca chiến lược dch trc tiếp so vi các
chiến lược khác được phân tích da trên khi ng liu song song Vit-Anh ch đề Du lch:
Chiến lược dch trc tiếp
Tn sut/tng s
câu
T l %/tng s câu
K thut dịch vay mượn
530
4,0
K thut dch sao phng
540
4,0
K thut dịch nghĩa đen
8.270
62,5
Tng
9.340
70,5
Bng 1. Tn sut ca chiến lược dch trc tiếp được s dng trong khi ng liu song song
Vit - Anh vi ch đề Du lch
Khi phân tích các chiến lược dịch được s dng trong Khi ng liu song song Vit-
Anh v du lch, chúng tôi nhn thy k thut dch trc tiếp chiếm ưu thế và được s dng mt
chiến lược chính. Dch trc tiếp, đặc trưng bởi phương pháp dịch tng t hoc tuân th cht
ch cu trúc của văn bn nguồn, đóng vai trò quan trọng trong vic gi nguyên ý nghĩa và hình
thức ban đầu. Kết qu phân tích cho thy, dch trc tiếp bao gm dịch nghĩa đen, dịch sao
phng dịch vay mượn chiếm t l 70,5% tng s câu, như vậy phn lớn các văn bản áp dng
phương pháp dịch này, đc bit khi cn gi nguyên ni dung và cu trúc ca văn bản ngun.
332 | K YU HI THO KHOA HC QUC GIA 2024
...................................................................................................................................................................................
Trong đó, dịch nghĩa đen chiếm 62,5%, cho thy s cn thiết ca vic dch thông tin du lch
chính xác. Mc dịch vay mượn và dch sao phỏng được s dụng ít hơn, nhưng chúng vn
vai trò nhất định trong vic truyn ti các thut ng văn hóa k thut. Dch trc tiếp
một phương pháp đáng tin cậy để duy trì tính nguyên vn của thông điệp văn bản, nhưng cần
được b sung bng các chiến lược khác để tăng cường tính d đọc và yếu t văn hóa trong các
văn bản du lịch đa dạng.
Bng 2 cho thy tn sut các chiến lược dch gián tiếp được s dng trong kho
ng liu này:
Chiến lược dch gián tiếp
Tn sut/tng s câu
T l %/tng s câu
K thut dch chuyển đổi t loi
330
2,5
K thut dch biến diu
990
7,5
K thut dch ci cách
1.070
8,1
K thut dch thoát ý
530
4,0
K thut dịch bù đắp
80
0,6
Tng
3.000
22,7
Bng 2. Tn sut ca chiến lược dch gián tiếp được s dng trong khi ng liu song song
Vit - Anh vi ch đề Du lch
Chiến lược dch gián tiếp cũng đóng vai trò quan trng trong lĩnh vực dch thuật, đặc
bit trong ngành du lch. Nhng chiến lược y bao gm việc điều chỉnh, thay đổi hoc tái cu
trúc ni dung gốc để phù hp vi nhu cầu văn hóa ngữ cnh của người đọc. Kết qu phân
tích cho thy, tng cng 3.000 câu (chiếm 22,7%) trong tng s văn bản được dch bng
các chiến lược gián tiếp. Các chiến lược y bao gm Dch ci cách (reformulation) (8,1%),
dch biến diu (modulation) (7,5%), dch thoát ý (adaptation) (4,0%), dch chuyển đổi ý
(transposition) (2,5%), và dch bù đắp (compensation) (0,6%).
Các chiến lược này không ch giúp văn bản phù hợp hơn với ng cảnh và văn hóa của
ngôn ng đích còn làm cho ni dung tr nên hp dn và d hiểu hơn đối với người đọc
tiếng Anh. Kết qu nghiên cu nhn mnh tm quan trng ca vic áp dng các chiến lược
dch gián tiếp để tăngng hiu qu và tính phù hợp văn hóa của các văn bản trong lĩnh vực
du lch.
Bảng 3 dưới đây cho thấy kết qu ca vic kết hp các k thut dch trong khi
ng liu song song Vit-Anh của các văn bn du lch:
Tn sut/tng s câu
T l %/tng s câu
Dịch nghĩa đen +
Vay mượn
20
0.2
Biến diu
340
2.6
Ci cách
20
0.2
Thoát ý
350
2.6
Chuyển đổi ý
110
0.8
Chuyển đổi ý +
Biến diu
10
0.1