Pháp luật vbảo vệ quyền riêng của người tiêu dùng trong thương mại điện tử tại Việt Nam1,* 2Phạm Hải Sơnvà Phạm Thị Mai1Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng2Trường Đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm sát tại Thành phố Hồ Chí MinhTÓM TT Quyn riêng tư là một quyn cơ bn ca con ngưi. Sự phát trin của xã hội thông tin và thương mại đin tđã mở rng khái nim quyn riêng tư về thông tin so vi quan nim truyn thng: Quyn riêng đi vi thông tin ca ngưi tiêu dùng trên không gian mng. Bài viết phân tích khái quát quyn riêng tư ca ngưi tiêu dùng trong thương mi đin tvà các quy đnh pháp lut Vit Nam hin hành liên quan đến vn đnày. Đng thi, tvic chra mt shn chế, bt cp trong quy đnh pháp lut vbo vquyn riêng tư ca ngưi tiêu dùng trong thương mi đin t, nhóm tác giả đưa ra mt số đề xut hoàn thin pháp lut Việt Nam trong thi gian tới.Từ khóa: quyn riêng tư, thương mi đin t, dữ liu cá nhân, thông tin cá nhân, xâm phm quyn riêng tưTác giả liên hệ: ThS. Phạm Hải SơnEmail: sonph@hiu.vn1. ĐT VẤN ĐỀNgày nay, cùng với sự phát trin của nn kinh tế số, c nn tảng thương mại trực tuyến trở thành nhng trct chính tn th trưng. Thương mi điện tđã thay đi cách thc ngưi tiêu dùng tiếp cận tiêu dùng sản phẩm, dch v, khiến cho cuc sng ca họ trở nên ddàng, thun tiện hơn. Chỉ vi một chiếc đin thoại, máy tính hay máy tính bảng, ngưi tiêu dùng có thla chn mua hàng hóa tmt trong rất nhiu đơn vị cung cấp, ở bất cứ đâu, vào bt cứ thi đim nào mà hcho là phù hp. Thương mại điện tử cũng cung cấp cho ngưi tiêu dùng c thông tin chi tiết về sn phm hàng hóa như hình ảnh, bao bì, thành phn, xuất x, đánh giá tni dùng khácgiúp cho ngưi tiêu ng đưa ra các quyết định mua hàng thông thái ng cường stin tưng đi vi hàng hóa mà hchn mua. Mặt khác, công nghmi đng thi có khnăng to điều kiện cho c hành vi vi phạm nghiêm trọng quyền riêng tư ca ngưi tiêu dùng ở với quy mô phm vi c đng chưa từng có. Bo vệ quyền riêng tư vtng tin nhân ca ni tiêu ng trong c giao dịch trc tuyến trở thành mt vấn đề quan trọng trong việc bảo vệ quyền rng . Tuy nhiên, trong nhiu trưng hp, người tiêu dùng chưa ý thc về giá trị ca thông tin cá nhân, không đý hoc không biết về phm vi sdụng thông tin ca doanh nghiệp, do vậy, không nhận thc đưc khả năng quyền riêng tư ca nh thbị xâm phm. Đthực hin c giao dịch mua bán hàng hóa trc tuyến, ni tiêu dùng sẵn sàng cung cấp thông tin cá nhân của hkhi c doanh nghip yêu cu. Sau khi thu thp đưc thông tin cá nhân ca người tiêu ng, mt số doanh nghip đã bán thông tin khách hàng cho n thứ ba mà không thông báo cho ni tiêu ng làm nh ng đến quyền riêng tư của họ. n cạnh đó, do ni tiêu dùng và doanh nghiệp không có biện pp bảo vệ tương xứng, các thông tin cá nhân ca ni tiêu dùng sau khi được thu thp đã bchiếm đoạt đăng tải công khai, gây nh hưởng 155Hong Bang International University Journal of ScienceISSN: 2615 - 9686 Tạp chí Khoa học Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng - Số 32 - 11/2024: 155-166DOI: https://doi.org/10.59294/HIUJS.32.2024.708
156Hong Bang Internaonal University Journal of ScienceISSN: 2615 - 9686Tạp chí Khoa học Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng - Số 32 - 11/2024: 155-166trực tiếp đến quyền, lợi ích hợp pp của ni tu dùng. Có thkể đến mt svvic điển hình như vic Công ty VNG đlộ hơn 163 triệu tài khoản khách hàng; Công ty Thế giới di đng Điện máy xanh để lộ hơn 05 triệu email và hàng chc nghìn thông tin thẻ thanh toán ca kch hàng; vụ vic tin tặc tấn ng vào hệ thng máy chca Hãng hàng kng Quc gia Việt Nam, lấy thông tin đăng tải lên Internet 411,000 tài khon khách hànglà thành viên của chương trình Bông Sen Vàng; tình trạng c công ty môi gii dịch vụ taxi của Vit Nam sử dng thông tin khách ng đmời chào khách hàng qua tin nhn SMS; vụ việc dữ liệu kch ng ca Công ty FPT bị đăng tải ng khai trên mạng [1]. Sphát trin của thương mi đin tvà thực trạng vi phạm quyền rng tư vthông tin ca ngưi tiêu dùng trong thương mi đin ttại c ta đt ra yêu cầu cần thiết phi thiết lp tng bưc hoàn thiện hành lang pháp lý để bo vệ quyn riêng tư về thông tin cá nhân của ngưi tiêu ng.2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨUTrong quá trình thc hin nghiên cu này, nm c gitiếp cn đưc nhiều ng trình nghiên cu, bài viết khoa hc đề cp đến các khía cạnh khác nhau về quyền riêng tư ca cá nhân, đc bit là trong bi cảnh nn kinh tế snhư: Privacy International, What is privacy?; Australian Law Reform Commission, The Meaning Of Privacy; L. T. Mơ M. T. Lâm, Quyền bí mt đi tư theo Hiến pháp năm 2013 – Thc trạng và đề xuất hoàn thiện[2].Bên cạnh đó, khoa học pháp cũng có nhiu ng tnh, bài viết nghiên cứu quy đnh pp luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, bo vthông tin, dữ liu cá nhân của ngưi tiêu ng của các quc gia tn thế gii như: A.M. Secor and J. Michael Tarn, Chapter 2 - A Taxonomic View of Consumer Online Privacy Legal Issues, Legislation, and Litigation[3] A. Rea and K. Chen, Chapter 8 Privacy control and assurance: Does gender influence online information exchangetrong Online Consumer Protection: Theories of Human Relativism [4].Tuy nhiên, qua tìm hiểu, nhóm c ginhn thấy rằng, cho tới nay, ca có nhiu công trình, i viết nghiên cứu phân tích, tổng hp các quy định pháp lut hin hành của Vit Nam vbo vệ quyn riêng tư ca ngưi tiêu dùng trong thương mại điện t.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CUBài viết sdng các phương pháp nghiên cu lut học truyền thng như phân tích, tổng hp so sánh. Phương pháp phân tích đưc sdng để phân tích làm sáng tỏ, làm hơn c quy định pp lut Việt Nam hin hành vquyền riêng tư và bo v quyn li ngưi tiêu dùng trong tơng mại đin t. Phương pháp so sánh đưc sử dng khi đi chiếu stương thích các quy đnh của pháp luật Vit Nam về bảo vquyền riêng tư của ngưi tu dùng các Công ưc quc tế về bo vquyn con ngưi Khuyến nghBo vngười tiêu dùng trong thương mi điện tcủa Hi đồng Tchc hợp tác và phát triển kinh tế. Đc bit, cơ chế bo vquyền riêng tư của ngưi tiêu dùng đưc thiết lp bng các bin pháp pháp lý về dân sự, hành chính, hình s. Do vậy, đđm bo tính tổng thtrong nghiên cứu về các bin pp bo vệ quyền riêng tư ca ni tiêu dùng trong thương mi đin t, c giả đã sdụng phương pháp tng hợp đkhái quát đầy đc quy đnh có liên quan đến ni dung nghiên cứu.Ngoài ra, bảo vệ quyền rng của nhân không chỉ là vấn đpp lý còn là vấn đhội, đng thi, đặt trong bối cảnh thương mi đin t, đây n là vấn đkinh tế. Chính vì vậy, n cạnh việc sdng chyếu các phương pháp nghn cu luật hc, tác gicòn sdng phương pháp nghiên cứu ln ngành khi phân tích làm hơn mc đích của hành vi thu thập thông tin cá nhân ngưi tiêu dùng c tác động, nh ng ca hành vi m phm quyn riêng tư của người tiêu dùng trong tơng mại điện t.4. KẾT QUẢ VÀ THO LUẬN4.1. Khái quát quyn riêng của ngưi tiêu ng trong tơng mại điện tQuyn riêng tư là mt trong sc quyền nhân
157Hong Bang Internaonal University Journal of ScienceISSN: 2615 - 9686 Tạp chí Khoa học Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng - Số 32 - 11/2024: 155-166thân quan trọng ca mi con ngưi, đóng vai tlà nền tảng để xây dng nhiu quyn con ngưi khác. Mt trong nhng khía cnh quan trng của quyền riêng tư là khnăng mi cá nhân đưc sng theo mong mun ca mình mà không bnh hưng bi bất kchthnào khác [5, tr.53]. Quyn riêng tư cho phép cá nhân to ra c o cn và qun lý c ranh gii đbo vbn thân khi scan thip không chính đáng vào cuc sng ca h[6]. Quyn riêng tư còn liên quan đến vic cá nhân đưc phép giữ kín thông tin, tư liu và dữ liu gắn với cuc sng riêng tư ca nh [7].Có ý kiến cho rằng quyền riêng tư có thđược chia thành mt skhái nim riêng biệt nhưng có liên quan như: Quyn riêng tư vthông tin cá nhân, bao gồm việc thiết lập các quy tắc qun lý vic thu thp và xử lý dữ liu cá nhân như thông tin tín dng, hsơ y tế...; Quyn riêng tư vcơ th, liên quan đến vic bo vệ thchất ca con ni trước các thủ tục m lấn như t nghim di truyền, xét nghiệm ma túy…; Quyền riêng tư về thông tin ln lc, bao gồm tính bo mật và quyền rng tư ca thư, điện thoại, e-mail và các hình thc liên lc kc [8]. Trong đó, quyền rng tư vthông tin là sđc lập ca nhân trong việc đưa ra mt sloi quyết đnh quan trọng liên quan đến thông tin cá nhân và lợi ích của cá nhân trong việc tránh tiết lộ các vấn đề cá nhân ca họ, đc định khi nào, m thế nào mức độ nào những thông tin đó đưc truyền đt cho ngưi khác [9, tr.43]. Hay nói cách khác, quyền riêng tư thông tin là quyền ca các cá nhân trong việc kim soát hoc có một snh hưởng đi với dliu về bản thân họ [10].Dưới góc đpháp lý, quyền riêng tư của cá nhân đưc nêu trong nhiu n kiện vnhân quyn quc tế. Ti Điu 12 Tuyên ngôn Nhân quyền ca Ln hp quc (UDHR) năm 1948, Điu 17 Công ưc quc tế về các quyn dân svà cnh tr(ICCPR) năm 1966 đều có quy định: Kng ai có thể bcan thiệp mt cách tùy tiện vào đi sng riêng tư, gia đình, nhà hoc thư tín cũng như bxúc phạm đến danh dvà uy tín ca mình. Mọi người đu có quyn đưc pháp lut bảo vtrưc scan thip hoc tấn ng như vậy.Ti Vit Nam, Điều 21 Hiến pháp năm 2013 quy định quyền bất khả xâm phm về đi sống riêng tư, bí mật nhân bí mt gia đình ca nhân. Bên cnh đó, trong c văn bn pháp lut hin nh của nước ta, “quyền riêng được din đạt bng nhiu cách khác nhau vi các thuật ngđưc xem là ý nghĩa và ni hàm khá tương đồng n“quyền gibí mật vđi tư, “quyền bất khm phm vđi sng riêng tư, bo vdữ liu cá nn, bảo vthông tin người tiêu ng, bảo vệ thông tin nhân ngưi tiêu dùngTrong snày, thuật ngthông tin nhân” đưc sử dụng trong hơn 300 văn bản quy phm pháp luật, tuy nhiên, ch07 n bản pháp luật trong sđó định nghĩa/ diễn gii thế o là thông tin cá nhân [11]. Điển hình như, khon 15 Điu 3 Luật An toàn thông tin mạng năm 2015 đưa ra đnh nghĩa: Thông tin cá nhân thông tin gắn vi vic c đnh danh tính ca mt ngưi c th”. Điu 2 Ngh đnh s13/2023/NĐ-CP vbo vdliu cá nhân có quy định: “Dữ liu cá nhân là tng tin dưi dng ký hiu, chữ viết, chữ số, hình ảnh, âm thanh hoc dạng tương tự trên môi trường đin tử gn liền vi mt con người cthhoc giúp c định mt con ngưi cụ th. Khon 3 Điu 3 Lut bảo vệ người tiêu dùng năm 2013 đưa ra khái nim: Tng tin ca ni tu dùng bao gồm thông tin cá nhân ca người tu dùng, thông tin vquá trình mua, sử dụng sản phm, hàng hóa, dịch vụ của người tiêu dùng và tng tin khác liên quan đến giao dịch gia người tiêu dùng và tổ chc, nhân kinh doanh”. Qua đối chiếu các quy định nêu tn có ththấy, ni hàm “thông tin ca ngưi tiêu dùng phm vi rộng hơn so với nội hàm thông tin nn của ngưi tiêu dùng. Tng tin của người tiêu dùng bao gm nhng nội dung thông tin cá nhân như họ n, địa ch, đin thoi… cả nhng thông tin vquá trình mua, sdụng sn phm, ng a dch vcủa ni tu dùng.Như vy, quyn riêng tư ca ngưi tiêu dùng đưc hiu là quyn ca ngưi tiêu dùng trong vic kim soát các thông tin có liên quan đến
158Hong Bang Internaonal University Journal of ScienceISSN: 2615 - 9686Tạp chí Khoa học Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng - Số 32 - 11/2024: 155-166h, là sự đc lp, tự quyết đnh ca ngưi tiêu dùng trong vic đưa ra quyết đnh về ni dung và thi gian công khai hay gibí mt đi vi các thông tin riêng tư ca h, tránh sm phm tngưi khác. Sphát trin ca xã hi thông tin và thương mi đin tử đã mở rộng khái nim quyn riêng tư về thông tin so vi quan nim truyn thng: quyn riêng tư đi vi thông tin ca ngưi tiêu dùng trên không gian mng. Internet là phương tin kết ni hai chiu: đu tiên ngưi tiêu dùng kết ni vào Internet đthu thp thông tin vcác loi sn phm, hàng hóa họ mun mua, nhưng mặt khác, bt ktrình duyệt web nào cũng ththu thp thông tin liên quan đến ngưi tiêu dùng, trang web máy tính ca họ, vị trí, hệ điu hành, thói quen duyệt web hoc thm chí là nhng thông tin khác mà ngưi tiêu dùng có thmun gibí mật. Hơn thế na, các giao dch thương mi đin tmà ngưi tiêu dùng thc hin thưng đòi hi phi cung cp mt sthông tin cá nhân cần thiết như thông tin thẻ tín dụng ca khách hàng, sđin thoi, đa che-mail, chi tiết về đa đim giao hàng... Sau nhng lần giao dch tn nn tng mng, thói quen mua sm, thhiếu, sthích, lch smua hàngca ngưi tiêu dùng đều đưc nhà bán ng ghi nhn. Mi nh đng ca ngưi tiêu dùng trong không gian kthut sđu đli du vết dliu, các công nghmi như Internet vn vật, trí tunhân tạo, thc tế o, công nghđin toán đám mây, dliu lnđã tạo điu kin thun li đc doanh nghip có hot động thương mi đin tử hp nht và phân tích các ngun thông tin khác nhau mà ngưi tiêu dùng đã cung cp tn môi trưng s. Việc shu khối lượng thông tin khng lcủa người tiêu dùng mang li cho doanh nghip cơ hội để phân tích, khám phá xu hướng tiêu dùng nâng cao hiu qugiao dch kinh doanh, phc vụ tốt n cho nhu cu ca khách ng. Tuy nhiên, nó cũng có thể tạo cho các doanh nghip kinh doanh trực tuyến li thế không ng bng trong giao dch với khách hàng. Bi lẽ, sau khi tiến hành mua sm trc tuyến hay cài đt c ng dụng mua sm trực tuyến, ngưi tu dùng thcấp quyền truy cập đầy đkhông hạn chế o tất cc cảm biến và thông tin tn thiết btng minh của mình. Điu này vô hình chung biến hầu hết thiết bthông minh ca hnhư đin thoi, máy tính bng thành thiết bgiám sát, có khnăng truy cp o camera, micrô, dliu định vđịa lý, e-mail, tin nhn, nh video... Với các thông tin thu thp được, nhà cung cấp dch vtrực tuyến có thtổng hp đầy đủ, chi tiết bc tranh vcuc sống, suy nghĩ, stch, hot đng nghnghip, tư duy chính tr, sc khỏe, tình nh i chính ng như đi sống hi và c mối quan hnhân của người tiêu dùng. Những lo ngại về quyền riêng tư trực tuyến bắt đu tkhi Internet ra đời. Nhng mi lo ngại này ng ng lên gấp bội vi khả năng tính toán mạnh mđthu thp xlý lượng dliu khng lkết hợp với khả năng phân phối thông tin ngay lập tc tn toàn cầu ca Internet [2]. Thc trạng này đã thúc đẩy các quc gia tn thế gii, trong đó có Việt Nam, ban hành c quy định pháp lut về bo vquyền riêng tư ngưi tiêu ng trong thương mại điện t.Tóm lại, quyền riêng tư của người tiêu ng trong thương mại điện tđưc hiểu là quyn ca ngưi tu dùng trong kim soát vic thu thập, sdng và chia scác thông tin có liên quan ca ngưi tu dùng trên môi trưng số, là sđộc lp, tquyết đnh ca ngưi tiêu dùng trong vic đưa ra quyết đnh ni dung thời gian ng khai hay gibí mt đi với các thông tin riêng tư của họ trên không gian mạng, tránh sự m phạm tngưi khác. 4.2. Quy đnh về tch nhim và chính sách bảo vệ thông tin cá nhân của người tiêu dùng trong thương mại đin tử Trên cơ shiến đnh vbo vquyn riêng tư ca nhân, pháp lut vbo vệ quyn li ngưi tiêu dùng nưc ta đã cthhóa và xây dng cơ chế đbo đm an toàn, bí mt vthông tin ca ngưi tiêu dùng trong các giao dch đin t. Trưc đây, Ngh đnh 52/2013/NĐ-CP vthương mi đin t(đã đưc sa đi, bsung bi Nghđnh s85/2021/NĐ-CP) là văn bn
159Hong Bang Internaonal University Journal of ScienceISSN: 2615 - 9686 Tạp chí Khoa học Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng - Số 32 - 11/2024: 155-166pháp lut chuyên ngành trc tiếp điu chnh hot đng thương mi đin t(sau đây gi tt là Nghđnh 52/2013/NĐ-CP). Tuy nhiên, kể tngày 01/7/2024, khi Lut bo vquyn li ngưi tiêu dùng năm 2023 có hiu lc thi hành, khung pháp lý vbo vthông tin ca ngưi tiêu dùng nói chung, bo vthông tin ca ngưi tiêu dùng trong thương mi đin tnói riêng đã đưc hoàn thin, đáp ng yêu cầu thc tin, đc bit là trong bi cảnh thương mi đin tVit Nam tăng trưng nhanh chóng trong thi gian qua.Ngưi tiêu ng nói chung, ngưi tiêu ng trong thương mi đin tnói riêng có quyn đưc bo vthông tin. Với tư cách là chththông tin, chủ thca dliu, ngưi tiêu dùng trong thương mi đin tcó quyn đưc biết về hot đng xử lý dliu cá nhân ca mình ca các nhà cung cấp hàng hóa, dch vụ trc tuyến; quyền đồng ý hoc không đng ý cho phép xử lý dliu cá nhân ca mình; quyn truy cp đxem, chnh sa hoc u cu chnh sa dliu cá nhân; quyền rút li sđng ý quyn a hoc u cầu xóa dliu cá nhân; yêu cu hạn chế xử lý dữ liu cá nhân; quyền phn đối vic xử lý dliu cá nhân nhm nn chn hoc hn chế vic tiết ldữ liu nhân hoc sdng cho mc đích qung cáo, tiếp th (Điu 9 Ngh đnh s13/2023/NĐ-CP).Khi thc hin vic thu thp, lưu tr, sdng, chnh sa, cp nht, hy bthông tin ca ngưi tiêu dùng, tchc, cá nhân kinh doanh phi bo đm an toàn, an ninh thông tin ca ngưi tiêu dùng theo quy đnh của Lut Bo vquyn li ngưi tiêu dùng và quy đnh khác ca pháp lut có liên quan. Trưng hp tổ chc, cá nhân kinh doanh y quyn hoc thuê bên thba thc hin vic thu thp, lưu tr, sử dng, chnh sa, cp nht, hủy bthông tin ca ngưi tiêu dùng thì phi đưc sđng ý ca ngưi tiêu dùng. Vic ủy quyn hoc thuê bên thứ ba phi đưc thc hin bng văn bn, trong đó quy đnh phm vi, trách nhim ca mi bên trong vic bo vệ thông tin ca ngưi tiêu dùng theo quy đnh ca Lut Bảo vquyn li ngưi tiêu dùng và quy đnh khác ca pháp lut có liên quan. Trưng hp ngưi tiêu dùng thc hin giao dch thông qua bên thba thì bên thba có tch nhim bo vthông tin ca ngưi tiêu dùng (khon 1 Điu 15 Lut Bo vngưi tiêu dùng năm 2023). Khi thu thp và sdng thông tin nhân ca ngưi tiêu dùng, thương nhân, tchc, cá nhân phi xây dng và công bchính sách bo vthông tin nhân vi c ni dung như: mc đích thu thp thông tin cá nhân; phm vi sdng thông tin; thi gian lưu trthông tin; nhng ngưi hoc tchc có thđưc tiếp cận với thông tin đó; đa chca đơn vthu thp và qun lý thông tin, bao gm cách thc liên lc đngưi tiêu dùng có thhi vhot đng thu thp, xlý thông tin liên quan đến nhân mình; phương thc công cụ để ngưi tiêu dùng tiếp cn và chnh sa dliu cá nhân ca nh trên hthng thương mi đin tca đơn vthu thp thông tin. Nhng ni dung trên phi đưc hin thrõ ng cho ngưi tiêu dùng trưc hoc tại thi đim thu thp thông tin. Nếu vic thu thp thông tin đưc thc hin thông qua website thương mi đin tca đơn vthu thp thông tin, chính ch bo vthông tin cá nhân phi đưc ng bcông khai ti mt vtrí dthy tn website này (Điu 16 Lut Bo vngưi tiêu dùng năm 2023).4.3. Quy đnh về xin phép người tiêu dùng và bảo đm an tn, an ninh thông tin cá nhân trong thương mại điện tNgưi tiêu dùng là chủ sở hu dữ liu cá nhân, thông tin cá nhân ca chính h. Vì vậy, ngưi tiêu dùng phi đưc quyn tquyếttrong vic đưa ra các quyết đnh liên quan đến dliu hoc thông tin mà hshu. Ngưi tiêu dùng quyn trong vic la chn scung cp hoc không cung cấp thông tin cá nhân ca mình cho c nhân, tchc khác khi dliu đưc mt bên khác shu, ngưi tiêu dùng phi có khnăng thc hin quyn kim soát mc đđáng kể đi vi dliu và vic sdng dliu đó. Mi quan tâm ca ngưi tiêu dùng rằng thông tin cá nhân ca h, về mt dữ liu có th