T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007<br />
<br />
Phãng sù thêi kú ®æi míi (1986-1996)<br />
“Cuéc bïng ph¸t lÇn thø hai” trong lÞch sö V¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i<br />
Ng« Thu Thñy (Tr−êng §H S− ph¹m - §H Th¸i Nguyªn)<br />
<br />
Nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kØ XX, nh¾c ®Õn thÓ lo¹i phãng sù trong v¨n häc ViÖt Nam, nhµ<br />
phª b×nh Vò Ngäc Phan viÕt: “Lèi viÕt nµy thËt hoµn toµn míi ë n−íc ta, vµ còng nh− ë c¸c<br />
n−íc, nã lµ con ®Çu lßng cña nghÒ viÕt b¸o” [6]. Ra ®êi muén h¬n so víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c, song<br />
phãng sù cã tèc ®é ph¸t triÓn nhanh chãng vµ m¹nh mÏ trong v¨n häc ViÖt Nam thÕ kØ XX. Do<br />
®Æc tr−ng thÓ lo¹i, phãng sù cã nh÷ng biÕn thiªn g¾n víi mçi giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. Trong<br />
bµi viÕt nµy, chóng t«i muèn nãi ®Õn phãng sù 10 n¨m ®æi míi (1986-1996) - mét giai ®o¹n næi<br />
bËt vµ ®Çy ý nghÜa - “cuéc bïng ph¸t lÇn thø hai”[3] trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.<br />
Lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i chñ chèt cña b¸o chÝ, trªn c¸c tê b¸o lín nh−: Thanh niªn,<br />
Phô n÷, Lao ®éng, V¨n nghÖ, TiÒn phong, An ninh thÕ giíi..., phãng sù thêi kú ®æi míi th−êng<br />
chiÕm vÞ trÝ trang träng trªn trang nhÊt, g©y ®−îc sù chó ý cña b¹n ®äc kh¾p c¶ n−íc. Hµng lo¹t<br />
phãng sù ra ®êi vµo thËp niªn 80 - 90 víi nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cña x héi kh«ng chØ t¹o nªn<br />
nh÷ng cuéc tranh luËn s«i næi vµ kh¸ gay g¾t trong ®éc gi¶ mµ cßn thu hót sù quan t©m cña c¸c<br />
nhµ nghiªn cøu. Tuy nhiªn, so víi c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ phãng<br />
sù thêi kú ®æi míi cßn rÊt khiªm tèn. §a sè ®ã lµ c¸c bµi viÕt, bµi tæng kÕt c¸c cuéc thi bót kýphãng sù trªn tuÇn b¸o V¨n nghÖ (Nh÷ng trang v¨n nhËp cuéc víi ®êi sèng, Mét m¶ng hiÖn thùc<br />
®êi sèng trªn nh÷ng trang v¨n - H÷u ThØnh, DÊu Ên mét thêi kú - Bïi HiÓn...), c¸c bµi ®¸nh gi¸,<br />
nhËn xÐt mang tÝnh chÊt s¬ l−îc vÒ mét t¸c gi¶, t¸c phÈm cô thÓ (Mäi linh hån ®Òu ®−îc ®−a tiÔn<br />
- NguyÔn Kh¾c Tr−êng, Nhí m?i c¸i ®ªm h«m Êy... - BÕ KiÕn Quèc (B¸o V¨n nghÖ)...) hay còng<br />
chØ lµ c¸i nh×n kh¸i qu¸t vÒ diÖn m¹o vµ vai trß xung kÝch cña thÓ lo¹i trong thêi kú nµy (§êi<br />
sèng v¨n häc ®−¬ng ®¹i nh×n tõ ph−¬ng diÖn thÓ lo¹i- Vò TuÊn Anh [1], Sù vËn ®éng cña c¸c thÓ<br />
lo¹i v¨n xu«i trong v¨n häc thêi kú ®æi míi - Lý Hoµi Thu (T¹p chÝ v¨n hãa nghÖ thuËt)... ).<br />
Trong luËn ¸n tiÕn sÜ Ng÷ v¨n (§Æc ®iÓm vµ mèi quan hÖ gi÷a ký v¨n häc vµ ký b¸o chÝ), t¸c gi¶<br />
NguyÔn §øc Dòng cã nh¾c ®Õn phãng sù thêi kú ®æi míi nh−ng ®Æt thÓ lo¹i nµy trong mèi t−¬ng<br />
quan víi phãng sù b¸o chÝ vµ c¸c thÓ ký kh¸c. Nh− vËy, cã thÓ nhËn thÊy cho ®Õn nay ch−a cã<br />
c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn s©u nµo vÒ phãng sù thêi kú nµy. Chän phãng sù 10 n¨m ®æi míi<br />
(1986-1996) - giai ®o¹n ®¸nh dÊu sù trë l¹i, sù bïng næ cña thÓ lo¹i phãng sù - lµm ®èi t−îng<br />
nghiªn cøu, chóng t«i muèn gióp ®éc gi¶ hiÓu râ h¬n vÒ ®Æc ®iÓm néi dung, nghÖ thuËt còng nh−<br />
gi¸ trÞ x héi to lín cña thÓ lo¹i ®Æc biÖt nµy trong ®êi sèng b¸o chÝ ®−¬ng thêi, ®ång thêi gãp mét<br />
tiÕng nãi kh¼ng ®Þnh vai trß cña phãng sù trong c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc vµ ®æi míi v¨n häc.<br />
Nh− ® biÕt, phãng sù lµ “mét thÓ thuéc lo¹i h×nh ký... ghi chÐp kÞp thêi nh÷ng vô viÖc<br />
nh»m lµm s¸ng tá tr−íc c«ng luËn mét sù kiÖn, mét vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn ho¹t ®éng vµ sè<br />
phËn cña mét hoÆc nhiÒu ng−êi vµ cã ý nghÜa thêi sù ®èi víi mét ®Þa ph−¬ng hay toµn x? héi"<br />
[5]. Phãng sù lµ “n¬i gÆp gì cña b¸o chÝ vµ v¨n häc” [4], lµ miÒn giao thoa, g¹ch nèi gi÷a th«ng<br />
tin vµ nghÖ thuËt. TÝnh chÊt b¸o chÝ vµ tÝnh chÊt v¨n häc ® t¹o cho thÓ lo¹i phãng sù mét<br />
ph−¬ng thøc riªng ®Ó tiÕp cËn vµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc cuéc sèng. §Æc tr−ng b¸o chÝ thÓ hiÖn ë tÝnh<br />
th«ng tin, tÝnh x¸c thùc, tÝnh kh¸ch quan, tÝnh x héi chÝnh trÞ cña phãng sù. Mçi thiªn phãng sù<br />
21<br />
<br />
T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007<br />
<br />
ph¶i ®em ®Õn cho ®éc gi¶ mét hiÖn thùc t−¬i míi, sèng ®éng, ®Çy ¾p th«ng tin vµ nãng hæi hiÖn<br />
thùc cuéc sèng. Kh«ng dõng l¹i ë sù m« t¶ ®¬n gi¶n, quan s¸t, ghi chÐp ®¬n thuÇn, phãng sù ®¹t<br />
tíi ®é “linh ho¹t vµ cã hiÖu lùc v« cïng” [6] víi mét bót ph¸p giµu chÊt v¨n häc. Ph−¬ng thøc<br />
tiÕp cËn, chiÕm lÜnh hiÖn thùc võa chi tiÕt, sinh ®éng võa kh¸t qu¸t céng víi c¸i t«i t¸c gi¶ giµu<br />
lý tÝnh, c¶m xóc, søc thuyÕt phôc cña ng«n tõ vµ giäng ®iÖu… ® thæi luång sinh khÝ míi vµo<br />
nh÷ng th«ng tin thêi sù kh« khan, ph¸ vì khu«n khæ cña thÓ lo¹i b¸o chÝ. Phãng sù trë thµnh mét<br />
thÓ v¨n xung kÝch, cã −u thÕ ®Æc biÖt trong viÖc phanh phui, mæ xÎ nh÷ng mÆt tr¸i cña x héi;<br />
nh÷ng thiªn phãng sù hay kh«ng chØ lµm ng−êi ®äc bõng tØnh tr−íc mét thùc tr¹ng ®Çy bÊt c«ng,<br />
v« lý mµ cßn t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t©m hån, tr¸i tim hä, ®Õn nhËn thøc cña hä. “Kh«ng cã lèi<br />
v¨n nµo thiÕt thùc b»ng v¨n phãng sù, kh«ng cã lèi v¨n nµo gióp Ých cho viÖc c¶i c¸ch… b»ng<br />
c¸c thiªn phãng sù” [6].<br />
Nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX, phãng sù ® ph¸t triÓn víi tèc ®é m¹nh mÏ vÒ c¶ sè l−îng vµ chÊt<br />
l−îng, trë thµnh cuéc bïng ph¸t ®Çu tiªn (1932-1945) - hoµnh tr¸ng vµ rùc rì. Theo tËp hîp cña c¸c<br />
t¸c gi¶ Phan Träng Th−ëng, NguyÔn Cõ, NguyÔn H÷u S¬n trong 3 tËp s¸ch : "Phãng sù ViÖt Nam<br />
1932-1945", th× riªng thêi k× nµy ® cã sù gãp mÆt cña 63 t¸c gi¶ víi h¬n 120 t¸c phÈm phãng sù.<br />
Nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cña ®êi sèng x héi ViÖt Nam nh÷ng n¨m 30- 45 ® th«i thóc l−¬ng t©m<br />
ng−êi cÇm bót, ®ßi hái ph¶i ®−îc ph¬i bµy, lªn ¸n, tè c¸o. HiÖn thùc Êy trë thµnh m¶nh ®Êt mµu mì<br />
®Ó phãng sù bïng næ vµ th¨ng hoa. Víi Tam Lang, Vò Träng Phông, Träng Lang, Ng« TÊt Tè,<br />
NguyÔn §×nh L¹p, Vò B»ng, NguyÔn Tu©n..., phãng sù ViÖt Nam 1932-1945 ® t¹o nªn “mét bé<br />
b¸ch khoa toµn th− vÒ t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo vµ c¸c lo¹i tÖ n¹n, hñ tôc trong x? héi cò” (TrÇn §×nh<br />
Sö). Bãc trÇn bé mÆt thùc xÊu xa, môc ruçng ®−îc che ®Ëy d−íi vá bäc v¨n minh, ©u hãa cña x héi,<br />
phãng sù ® thøc tØnh con ng−êi tr−íc nh÷ng mÆt tr¸i, nh÷ng ung nhät ®ang n¶y në, l©y lan trong<br />
lßng x héi, bµy tá sù c¶m th«ng, chia sÎ víi nh÷ng kiÕp ng−êi c¬ cùc... thÓ hiÖn ý thøc c«ng d©n ®Çy<br />
tr¸ch nhiÖm cña c¸c t¸c gi¶. C¸c phãng sù tiªu biÓu cña thêi kú nµy thùc sù lµ nh÷ng t¸c phÈm v¨n<br />
häc xuÊt s¾c. T«i kÐo xe (Tam Lang), C¹m bÉy ng−êi, Kü nghÖ lÊy T©y, C¬m thÇy c¬m c«, Lôc x×...<br />
(Vò Träng Phông), ViÖc lµng, TËp ¸n c¸i ®×nh (Ng« TÊt Tè), Hµ Néi lÇm than (Träng Lang), Ngâ<br />
hÎm, Ngo¹i « (NguyÔn §×nh L¹p)... ®Òu ®−îc viÕt b»ng bót ph¸p nghÖ thuËt ®éc ®¸o víi ngßi bót<br />
phãng sù bËc thÇy. Kh¶ n¨ng nh¹y bÐn trong viÖc ph¶n ¸nh hiÖn thùc céng víi nh÷ng nç lùc lao<br />
®éng nghÖ thuËt ®Æc biÖt cña nh÷ng nhµ v¨n viÕt phãng sù lµ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh ®Ó phãng sù<br />
®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì trong ®êi sèng v¨n häc ViÖt Nam ®Çu thÕ kØ XX.<br />
Lµ mét thÓ lo¹i nh¹y c¶m víi nh÷ng mÆt tr¸i cña x héi, phãng sù kh«ng ph¸t triÓn trong<br />
nÒn v¨n häc sö thi (1945-1975) - nÒn v¨n häc h−íng vÒ nh÷ng gi¸ trÞ thiªng liªng, cao c¶ cña<br />
d©n téc víi giäng ®iÖu ngîi ca, kh¼ng ®Þnh. Sù xuÊt hiÖn trë l¹i cña phãng sù vµo nh÷ng n¨m 80<br />
lµ “mét b−íc ®i rÊt th«ng minh cña v¨n häc” (Nguyªn Ngäc), ® kh¼ng ®Þnh th¸i ®é nhËp cuéc<br />
x«ng x¸o cña c¸c t¸c gi¶ tr−íc nh÷ng bÊt cËp trong ®êi sèng x héi. Giai ®o¹n 1986 - 1996 ®<br />
®¸nh dÊu sù trë l¹i ®Çy Ên t−îng cña thÓ lo¹i nµy, víi mét vÖt phãng sù tiªu biÓu, trong v¾t vµ<br />
®Çy søc m¹nh. Tinh thÇn d©n chñ cña ®æi míi ® t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn v¨n häc nãi chung vµ<br />
phãng sù nãi riªng. Ph¶n ¸nh tÝnh chÊt quyÕt liÖt cña c«ng cuéc ®æi míi, phãng sù thêi kú nµy ®<br />
trë l¹i ®óng b¶n chÊt, ®Æc tr−ng cña nã, tiÕp thu nh÷ng ®Æc s¾c vÒ néi dung vµ thÓ lo¹i cña phãng<br />
sù 1932-1945. ChØ trong mét thêi gian ng¾n, hiÖn thùc cuéc sèng ®a diÖn, ®a chiÒu ® trµn vµo v¨n<br />
häc mµ kh«ng mét rµo c¶n nµo ng¨n ®−îc.<br />
22<br />
<br />
T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007<br />
<br />
Theo thèng kª s¬ bé cña chóng t«i, trong vßng 10 n¨m ®æi míi ®ã, ® cã kho¶ng 50 nhµ<br />
b¸o chuyªn viÕt phãng sù ë c¶ ba miÒn B¾c - Trung - Nam víi kho¶ng trªn 150 t¸c phÈm. 10<br />
n¨m ®æi míi, phãng sù ®−îc ®¸nh dÊu chñ yÕu bëi tªn tuæi cña TrÇn Huy Quang, TrÇn Kh¾c,<br />
Hoµng H÷u C¸c, Minh Chuyªn, Xu©n Ba, Hoµng Minh T−êng, Tr−¬ng Duy NhÊt, Huúnh Dòng<br />
Nh©n… víi mét sè t¸c phÈm næi tiÕng: C©u chuyÖn vÒ mét «ng vua lèp (NhËt Linh), Lêi khai<br />
cña bÞ can (TrÇn Huy Quang), Ng−êi ®µn bµ quú (TrÇn Kh¾c), C¸i ®ªm h«m Êy ®ªm g× (Phïng<br />
Gia Léc), TiÕng ®Êt (Hoµng H÷u C¸c) Ng−êi kh«ng c« ®¬n, Thñ tôc ®Ó lµm ng−êi cßn sèng, Vµo<br />
chïa gÆp l¹i, N−íc m¾t lµng… (Minh Chuyªn), ¤ng giµ «m 7kg ®¬n tõ (Xu©n Ba), T«i ®i b¸n t«i<br />
(Huúnh Dòng Nh©n)… NÕu sù bïng næ cña phãng sù 1932-1945 lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña hµng lo¹t<br />
yÕu tè: “sù dån nÐn cña nh÷ng m©u thuÉn trong ®êi sèng, phong trµo c¸ch m¹nh ph¸t triÓn, sù<br />
tha hãa, xuèng cÊp cña ®¹o ®øc x? héi, sù giao l−u v¨n hãa dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn cña ch÷ quèc<br />
ng÷ vµ sù ph¸t triÓn cña b¸o chÝ vµ nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i...„[2] th× phãng sù thêi kú ®æi míi<br />
còng ra ®êi trong sù héi tô cña nhiÒu m©u thuÉn: t− duy cò vµ cuéc sèng míi, hËu qu¶ chiÕn<br />
tranh vµ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x héi, c¬ chÕ cò vµ míi, mÆt ph¶i vµ mÆt tr¸i cña nÒn<br />
kinh tÕ thÞ tr−êng… Sù t−¬ng ®ång trong hoµn c¶nh xuÊt hiÖn vµ nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña thÓ lo¹i<br />
® dÉn ®Õn nh÷ng ®iÓm chung trong néi dung, nghÖ thuËt ph¶n ¸nh cña phãng sù ®Çu vµ cuèi thÕ kØ.<br />
Ph¶n ¸nh hiÖn thùc d−íi d¹ng mét bøc tranh toµn c¶nh réng lín, sinh ®éng, phãng sù thêi k× 19321945 vµ 1986-1996 ®Òu kh¸m ph¸, ph¬i bµy nh÷ng mÆt tr¸i, tiªu cùc trong x héi, nh÷ng vØa quÆng<br />
sù thËt bÞ che ®Ëy, b−ng bÝt hay nh÷ng m¶nh ®êi, nh÷ng th©n phËn nhá bÐ, bÊt h¹nh… C¸i t«i - t¸c<br />
gi¶ n¨ng ®éng, giµu lý trÝ vµ c¶m xóc cïng víi nghÖ thuËt kÓ chuyÖn, kh¶ n¨ng dÉn d¾t tµi t×nh, khÐo<br />
lÐo… ® t¹o niÒm tin s©u s¾c cho ®éc gi¶ vµo nh÷ng sù kiÖn ®−îc ph¶n ¸nh trong phãng sù.<br />
Cã mét ®iÓm kh¸c biÖt kh¸ lín gi÷a ®éi ngò viÕt phãng sù cña hai thêi kú nµy. NÕu c¸c t¸c<br />
gi¶ phãng sù 1932-1945 phÇn lín ®Òu lµ c¸c nhµ v¨n cù ph¸ch: Vò Träng Phông, Ng« TÊt Tè,<br />
Träng Lang, Hoµng §¹o… th× t¸c gi¶ phãng sù 1986-1996 ®a sè lµ c¸c nhµ b¸o. Cã lÏ ®iÒu ®ã<br />
phÇn nµo lý gi¶i v× sao giai ®o¹n 1932-1945 trë thµnh thêi kú hoµng kim cña phãng sù vµ nh÷ng<br />
kiÖt t¸c Êy "lµ nh÷ng mÉu mùc, c¸c c©y bót phãng sù t−¬ng lai tr«ng vµo mµ t×m c¸ch phÊn ®Êu ®Ó<br />
cã ®−îc nh÷ng phãng sù ngµy mét ®Ëm ®µ s¾c s¶o h¬n" [4] cßn phãng sù thêi kú ®æi míi tuy ®éi<br />
ngò s¸ng t¸c ®«ng ®¶o, sè l−îng t¸c phÈm phong phó (thËm chÝ nhiÒu t¸c phÈm h¬n thêi kú tr−íc)<br />
nh−ng vÉn thiÕu nh÷ng t¸c phÈm lín, cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt nh− thÕ. ChÊt b¸o vÉn chiÕm −u thÕ h¬n<br />
chÊt v¨n. Phãng sù cÇn cã chÊt v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt ®Ëm ®µ h¬n ®Ó cã thÓ ®øng v÷ng trong lßng<br />
®éc gi¶. Bëi nh÷ng lÏ ®ã, mÆc dï ® cã nh÷ng bøt ph¸ thËt ngo¹n môc nh−ng thµnh tùu cña phãng<br />
sù thêi kú ®æi míi ch−a thÓ s¸nh b»ng nh÷ng g× thêi kú 1932-1945 ®Ó l¹i.<br />
Trong kh«ng khÝ d©n chñ cña c«ng cuéc ®æi míi, thÓ lo¹i phãng sù ® ph¸t huy −u thÕ<br />
®Æc biÖt cña m×nh trong viÖc ph¬i bµy, mæ xÎ, phanh phui nh÷ng hiÖn t−îng x héi phøc t¹p;<br />
khÝch lÖ, cæ vò, biÓu d−¬ng c¸i míi, c¸i tiÕn bé. Con m¾t phãng sù ® nh×n th¼ng vµo sù thËt víi<br />
tinh thÇn d©n chñ cña ®æi míi v¨n häc vµ nh÷ng kh¸t khao ®æi míi x héi.<br />
Nh÷ng bÊt æn, nhøc nhèi xung quanh sù chuyÓn ®æi c¬ chÕ cò vµ míi lµ vÊn ®Ò quan träng, bøc<br />
thiÕt nhÊt ®−îc ph¶n ¸nh trong phãng sù. C¬ chÕ kÕ ho¹ch hãa quan liªu, bao cÊp ® dÉn ®Õn bao hËu<br />
qu¶ nghiªm träng: sù r¹n nøt nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ë n«ng th«n, cuéc sèng ®ãi khæ, bøc bèi cña<br />
ng−êi n«ng d©n, t×nh tr¹ng mÊt d©n chñ trong ®êi sèng x héi, tÖ n¹n tr× trÖ, quan liªu, tham nhòng, ma<br />
tóy, trém c¾p, c−íp giËt… C©u chuyÖn vÒ ng−êi n«ng d©n thËp kØ 80 vÉn ph¶i ¨n ch¸o rau m¸, ¨n c¸m<br />
23<br />
<br />
T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007<br />
<br />
®Ó sèng (C¸i ®ªm h«m Êy… ®ªm g×?), vÒ cuéc ®êi ®Çy bÊt c«ng, ngang tr¸i, vÒ hµnh tr×nh ®i t×m c«ng<br />
lý dµi d»ng dÆc cña «ng ChÈn (Lêi khai cña bÞ can), bµ Khang (Ng−êi ®µn bµ quú), «ng Minh (¤ng giµ<br />
«m 7kg ®¬n tõ)…. ® khiÕn ng−êi ®äc giËt m×nh, söng sèt tr−íc nh÷ng ®¾ng cay, nhøc nhèi ®ang tån<br />
t¹i ngay trong x héi míi, tr−íc nh÷ng rµng buéc v« lý ® k×m hm ng−êi s¶n xuÊt.<br />
HËu qu¶ chiÕn tranh còng lµ mét trong nh÷ng m¶ng hiÖn thùc ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong phãng<br />
sù thêi kú ®æi míi. Trong sè c¸c nhµ b¸o viÕt phãng sù, Minh Chuyªn næi lªn nh− mét hiÖn t−îng<br />
víi nh÷ng trang viÕt ch©n x¸c, c¶m ®éng vÒ Di häa chiÕn tranh. Nh÷ng sù thËt ®Õn trÇn trôi, bi th¶m<br />
trong c¸c phãng sù cña anh khiÕn ng−êi ®äc bÞ ¸m ¶nh bëi nh÷ng mÊt m¸t, ®au th−¬ng mµ d©n téc<br />
ph¶i g¸nh chÞu sau hai cuéc chiÕn. Nh×n chiÕn tranh tõ gãc ®é c¸ nh©n, Minh Chuyªn ® ph¸t hiÖn<br />
thÊy c¶nh ngé thª th¶m cña nh÷ng n¹n nh©n chÊt ®éc mµu da cam (N−íc m¾t lµng), hoµn c¶nh Ðo le<br />
cña bao chµng trai, c« g¸i: chiÕn tranh ® c−íp mÊt t×nh yªu (Vµo chïa gÆp l¹i, Ng−êi kh«ng c«<br />
®¬n), thÊy bao nçi ®au dai d¼ng trong t©m hån con ng−êi… C¶m høng thÕ sù - ®êi t− Êy còng lµ c¶m<br />
høng chñ ®¹o trong c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh thêi kú nµy cña NguyÔn Minh Ch©u,<br />
NguyÔn Träng O¸nh, KhuÊt Quang Thôy, H÷u ThØnh, Thanh Th¶o, B¶o Ninh…<br />
Kh¸m ph¸, ph¬i bµy b¶n chÊt cña sù kiÖn, vÊn ®Ò, t¸c gi¶ phãng sù lu«n cã nh÷ng kiÕn<br />
nghÞ, nh÷ng ®Ò xuÊt ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng ®iÒu bÊt hîp lý trong x héi. §ã chÝnh lµ ®iÒu ®¸ng quý<br />
ë ng−êi cÇm bót, bëi kh«ng ph¶i ai còng cã ®ñ b¶n lÜnh, ®ñ lßng dòng c¶m ®Ó nãi lªn nh÷ng ®iÒu<br />
Êy. ThÊy ®−îc nh÷ng bÊt cËp cña c¬ chÕ, ng−êi viÕt phãng sù ® thøc tØnh b¹n ®äc “Ai còng nãi<br />
t¹i c¬ chÕ, tõ «ng to ®Õn «ng nhá, lµm nh− c¬ chÕ lµ do «ng trêi ®Æt ra chø kh«ng ph¶i do chóng<br />
ta. ChÝnh chóng ta trãi buéc chóng ta…” (C©u chuyÖn vÒ mét «ng vua lèp). Ma tóy qu»n qu¹i<br />
nh÷ng nÎo ®−êng vÒ (ViÖt Hßa) nhÉn n¹i gëi ®Õn ®éc gi¶ mét th«ng ®iÖp nh©n v¨n: “Xin h?y<br />
dang réng tay nh©n ¸i… Xin h?y n©ng niu nh÷ng t©m hån bÊt h¹nh khi hä t×m thÊy mét nÎo vÒ”.<br />
Ngay tõ nhan ®Ò, bµi viÕt Thñ tôc ®Ó lµm ng−êi cßn sèng (Minh Chuyªn) ® göi g¾m mét lêi ®Ò<br />
nghÞ t−ëng rÊt b×nh th−êng mµ kh«ng hÒ ®¬n gi¶n…"V¨n ch−¬ng lµ thÕ, nãi vÒ kho¶ng tèi nh−ng<br />
lµ më ra nh÷ng kho¶ng s¸ng, nãi ®Õn nçi ®au ®Ó t×m thuèc ch÷a cho lµnh…" (H÷u ThØnh).<br />
Cã thÓ nãi, tinh thÇn nh×n th¼ng vµo sù thËt ®−îc §¶ng chñ tr−¬ng ® khuyÕn khÝch sù<br />
s¸ng t¹o cña c¸c nhµ v¨n, ph¸t huy −u thÕ cña v¨n häc nãi chung, phãng sù nãi riªng trong viÖc<br />
phanh phui c¸c mÆt tr¸i cña x héi, nh÷ng m¶ng s©u kÝn cña con ng−êi mµ tr−íc ®©y trong bèi<br />
c¶nh cña cuéc chiÕn tranh, v¨n häc ® kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ò cËp ®Õn.<br />
Bªn c¹nh nh÷ng thùc tr¹ng ®¸ng buån, phãng sù ® ph¶n ¸nh trung thùc mét ph−¬ng diÖn<br />
kh¸c cña ®êi sèng, ®¸nh dÊu nh÷ng nç lùc t×m tßi, thö nghiÖm trªn con ®−êng ®æi míi ®Çy khã<br />
kh¨n, th¸ch thøc, kh¬i dËy lßng nh©n ¸i trong mçi con ng−êi. §ã lµ nh÷ng trang viÕt ngîi ca<br />
ng−êi s¶n xuÊt ch©n chÝnh cã ph−¬ng thøc t− duy míi mÎ, kho¸ng ®¹t, võa d¸m ®èi mÆt víi khã<br />
kh¨n, võa biÕt nh×n xa tr«ng réng, d¸m v−¬n lªn lµm giµu b»ng chÝnh søc lao ®éng cña m×nh<br />
(C©u chuyÖn vÒ mét «ng “vua lèp” -NhËt Linh, Ng−êi biÕt lµm giµu - TrÇn Huy Quang, Chøng<br />
nh©n cña hai c¬ chÕ- Nguyªn Thµnh…); ®ã lµ nh÷ng m« h×nh tiªn tiÕn, nh÷ng ®iÓn h×nh s¶n<br />
xuÊt hiÖu qu¶ cã thÓ nh©n réng, lµm g−¬ng cho mäi ng−êi (TiÕng ®Êt - Hoµng H÷u C¸c, Ng−êi<br />
nghÌo, ng−êi giµu ë vïng lóa -Vò §×nh Minh, Xe ph¸o m? CÈm Ph¶- Hoµng Ngäc S¬n, Mét gia<br />
®×nh thî- Trinh §−êng…). C¸c phãng sù Ng−êi kh«ng c« ®¬n, N−íc m¾t lµng cña Minh<br />
Chuyªn… lµ dßng c¶m høng vÒ c¸i thiÖn, c¸i ®Ñp bõng s¸ng trong t×nh ng−êi. Nh÷ng trang viÕt<br />
giµu lßng nh©n ¸i Êy lµm ng−êi ®äc tin yªu cuéc sèng h¬n vµ biÕt sèng v× con ng−êi h¬n.<br />
24<br />
<br />
T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 3(43)/N¨m 2007<br />
<br />
Ph¶n ¸nh hiÖn thùc x héi, phãng sù thêi kú ®æi míi kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ nhÊt<br />
®Þnh. Thùc tÕ, trªn b¸o chÝ vÉn xuÊt hiÖn nh÷ng phãng sù r¬i vµo t×nh tr¹ng kh« cøng, s¬ sµi hay tù<br />
nhiªn hãa ®êi th−êng, thËm chÝ ph¶n ¸nh sai lÖch, bÞa ®Æt nh»m ®¹t ®−îc môc ®Ých nµo ®ã. NhiÒu t¸c<br />
phÈm ® l¹m dông thuËt ng÷ phãng sù trong khi néi dung chØ dõng ë møc ®é th«ng tin ®¬n gi¶n...<br />
Víi −u thÕ ®Æc biÖt cña thÓ lo¹i, phãng sù thêi kú ®æi míi mang gi¸ trÞ c¶nh b¸o vµ ®Þnh<br />
h−íng x héi s©u s¾c, thóc ®Èy qu¸ tr×nh ®æi míi ph¸t triÓn, t¹o nªn có hÝch m¹nh mÏ víi c¸c thÓ<br />
lo¹i kh¸c. Phãng sù ra ®êi ® cung cÊp kh«ng Ýt t− liÖu vµ chÊt liÖu sèng cho truyÖn ng¾n vµ tiÓu<br />
thuyÕt."Phãng sù kh«ng trùc tiÕp b¾c cÇu cho nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt cã tiÕng vang sau ®ã<br />
nh−ng ®? thùc sù thóc ®Èy nhanh thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ®¹t ®Õn c¸ch nh×n míi, ph−¬ng thøc n¾m<br />
b¾t vµ thÓ hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cña ®êi sèng" [1].<br />
§Ó “viÕt ®−îc mét thiªn phãng sù cho hay, nhµ viÕt b¸o kh«ng nh÷ng cÇn ph¶i cã tµi ®Æc<br />
biÖt vÒ nghÒ b¸o mµ cÇn ph¶i cã nhiÒu “chÊt v¨n sÜ” míi ®−îc” [6]. Nh− vËy, chÊt v¨n ch−¬ng,<br />
nghÖ thuËt ®ãng vai trß quan träng trong viÖc t¹o nªn søc hÊp dÉn cña phãng sù. Phãng sù thêi<br />
kú ®æi míi (1986-1996) tiÕp thu nh÷ng bµi häc vÒ thÓ lo¹i cña phãng sù 1932-1945, céng víi<br />
nh÷ng c¸ch t©n cña v¨n häc hiÖn ®¹i ® cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt kh¸ ®éc ®¸o.<br />
C¸c t¸c gi¶ phãng sù thêi kú nµy ® cã con m¾t xanh khi ph¸t hiÖn, lùa chän, khai th¸c sù<br />
kiÖn. Con m¾t phãng sù tinh t−êng Êy ® tá ra nh¹y bÐn, s¾c s¶o khi biÕt t×m cho m×nh mét ®èi t−îng<br />
thÝch hîp ®Ó ph¶n ¸nh gi÷a hµng tr¨m ®iÒu phøc t¹p cña cuéc sèng. C¸i t«i nhËp cuéc x«ng x¸o, giµu<br />
c¶m xóc cïng víi nghÖ thuËt x©u chuçi sù kiÖn, nh©n vËt ® l«i cuèn, hÊp dÉn vµ rung ®éng m¹nh<br />
mÏ t©m hån b¹n ®äc. Nh÷ng sù thËt trong phãng sù cña Minh Chuyªn, Xu©n Ba, Phïng Gia Léc…<br />
®−îc t¸i hiÖn mét c¸ch ch©n thùc ® t¹o nh÷ng có sèc lín trong t©m lý ®éc gi¶. “§ã lµ nh÷ng sù thËt<br />
®? v−ît lªn trªn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ch−¬ng th«ng th−êng vµ ®iÒu ®ã chØ cã thÓ cã ®−îc khi t¸c gi¶ thùc<br />
sù nhËp cuéc kh«ng chØ víi ngßi bót mµ cßn b»ng søc lùc vµ nh©n c¸ch cña chÝnh m×nh” [2]. §i s©u<br />
vµo ®iÒu tra, mæ xÎ nh÷ng hiÖn t−îng x héi, ng«n ng÷ phãng sù lµ mét trong nh÷ng c«ng cô ®¾c lùc<br />
®Ó phãng sù thùc hiÖn ®óng chøc n¨ng cña thÓ lo¹i. Ng«n ng÷ phãng sù thêi kú nµy dï lµ ng«n ng÷<br />
®êi th−êng hay ng«n ng÷ hiÖn ®¹i ®Òu s¾c bÐn, linh ho¹t, biÓu ®¹t hiÖu qu¶ t− t−ëng cña nhµ v¨n,<br />
kh«ng ph¶i lµ thø ng«n tõ dÔ di nh− trong lo¹i bót ký “ng−êi tèt viÖc tèt” (tr−íc 1986) vµ kh¸c xa<br />
thø ng«n ng÷ giËt g©n, c©u kh¸ch trong c¸c phãng sù ®iÒu tra, x héi (sau 1996)…<br />
Nh÷ng ®Æc s¾c trong ng«n ng÷ nãi riªng vµ nghÖ thuËt nãi chung ® mang ®Õn cho phãng<br />
sù thêi kú ®æi míi mét diÖn m¹o míi. Tuy nhiªn, víi ®Æc tr−ng th«ng tin, phãng sù ®«i lóc vÉn bá<br />
qua viÖc gät giòa yÕu tè nghÖ thuËt. NhiÒu t¸c phÈm cßn mang tÝnh chÊt s¬ l−îc, liÖt kª c¸c sù kiÖn.<br />
ChÊt v¨n ch−¬ng trong phãng sù thêi kú nµy ch−a ®ñ ®é ®Ó t¹o gi¸ trÞ nghÖ thuËt l©u bÒn nh− phãng<br />
sù nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX. Khi thêi gian ® ®i qua, khi mäi vÊn ®Ò bÊt cËp cña cuéc sèng l¾ng<br />
xuèng th× th«ng tin trong phãng sù trë nªn cò, thËm chÝ l¹c hËu. TËp trung gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò<br />
nhÊt thêi nªn phãng sù thêi kú nµy, ®«i khi, chØ cã gi¸ trÞ ë nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh.<br />
N»m trong dßng ch¶y cña v¨n häc thËp kØ 80 - 90, phãng sù ® kh¼ng ®Þnh qu¸ tr×nh ®æi<br />
míi trong kh«ng khÝ d©n chñ. Víi th¸i ®é nhËp cuéc m¹nh d¹n vµ th¼ng th¾n, d¸m nh×n th¼ng<br />
vµo sù thËt, phãng sù thêi kú ®æi míi mang ®Çy ®ñ tinh thÇn cña c«ng cuéc ®æi míi, ® nhanh<br />
chãng ®¸p øng nhu cÇu cña hiÖn thùc, ch¹m vµo nh÷ng huyÖt m¹ch nh¹y c¶m nhÊt cña ®êi sèng.<br />
Ph¸t hiÖn, phª ph¸n nh÷ng tiªu cùc, mÆt tr¸i cuéc sèng, dòng c¶m ®−a ra nh÷ng ®Ò xuÊt, kiÕn<br />
25<br />
<br />
Thêm vào BST
Báo xấu
Download
Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ
