1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong bối cảnh mới, khi Việt Nam tham gia ký kết và thực
hiện hiệp định Quốc tế trong khu vực ASEAN, Hiệp định thương
mại, thế hệ mới hiệp định xuyên Thái Bình Dương, Hiệp định
Thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh Châu âu và một số
tiêu chuẩn của Tổ chức lao động quốc tế ... QHLĐ là một trong
những điều kiện không thể thiếu trong sự ổn định, phát triển của DN.
Nhất là các DN đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) cũng bị ảnh hưởng
trực tiếp bởi QHLĐ. Trong số đó là các DN sản xuất ô tô có vốn đầu
tư Nhật Bản tại Việt Nam với số lao động chiếm lượng nhất định
trong nguồn lực tham gia lao động tại các DN FDI.
Trong 05 năm gần đây, QHLĐ trong các DN sản xuất ô tô có
vốn đầu tư Nhật Bản tại Việt Nam vẫn đang ổn định; chưa phát sinh
tình trạng tranh chấp lao động (TCLĐ) hoặc đình công. Tuy nhiên,
trước sự vận động không ngừng của nền kinh tế trong và ngoài nước;
Sự phát triển của nền công nghiệp 4.0 thì QHLĐ tại các DN này luôn
tiềm ẩn các nguy cơ xảy ra sự bất đồng trong QHLĐ; dễ dẫn đễn tình
trạng lao động thất nghiệp gia tăng và lực lượng lao động tại các DN
có khả năng biến động.
Nhật Bản không những là một quốc gia có nền kinh tế phát
triển mà đây là nước có nguồn vốn hỗ trợ phát triển chính thức
(ODA) lớn nhất vào Việt Nam. Các DN Nhật Bản nhìn chung có
quan điểm giải quyết khá tốt trong QHLĐ. Trong cùng một môi
trường đầu tư, với điều kiện kinh doanh như nhau, trên thực tế các
DN FDI Nhật Bản ít xảy ra TCLĐ, nếu có thì chỉ là mâu thuẫn, tranh
chấp nhỏ, có thể tự dàn xếp; tại các DN sản xuất ô tô không để xảy ra
2
tình trạng đình công. Đồng thời với lợi thế cạnh tranh hơn so với các
DN có vốn đầu tư nước ngoài khác tại Việt Nam. Các vấn đề liên
quan đến DN sản xuất ô tô có vốn đầu tư của Nhật Bản tại Việt Nam
đang là vấn đề được rất nhiều người quan tâm. Chính vì vậy, nghiên
cứu sinh (NCS) tập trung vào nghiên cứu đề tài: “Quan hệ lao động
trong các DN sản xuất ô tô có vốn đầu tƣ Nhật Bản tại Việt
Nam” mong muốn sẽ đánh giá sát thực tiễn, đề xuất giải pháp thiết
thực đối với các DN sản xuất ô tô có vốn đầu tư Nhật Bản nói riêng
và ngành công nghiệp sản xuất ô tô của Việt Nam nói chung góp
phần ổn định, phát triển ngành công nghiệp sản xuất ô tô tại Việt
Nam trong thời kỳ hội nhập và phát triển.
2. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn, đề xuất các giải pháp
xây dựng QHLĐ hài hòa, tiến bộ trong các DN sản xuất ô tô có vốn đầu
tư Nhật Bản tại Việt Nam, góp phần nâng cao năng suất lao động và chất
lượng việc làm.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Chủ thể là Quan hệ lao động; Khách thể là Các doanh nghiệp
sản xuất ô tô có vốn đầu tư Nhật Bản tại Việt Nam.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Về nội dung nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu các nội
dung QHLĐ cơ bản giữa NLĐ (và người đại diện của họ) và NSDLĐ
(và người đại diện của họ) về các vấn đề tiền lương, thỏa ước lao
động, các điều kiện lao động, vấn đề TCLĐ trong các DN.
Phạm vi về không gian: 03 DN lớn có vốn đầu tư của Nhật Bản
tại Việt Nam như: Công ty ô tô Toyota Việt Nam (tại Vĩnh Phúc), công
3
ty Honda Việt Nam (tại Vĩnh Phúc), công ty trách nhiệm hữu hạn
(TNHH) Việt Nam Suzuki (tại Đồng Nai).
Phạm vi về thời gian: Luận án chủ yếu lấy số liệu nghiên cứu
trong các DN sản xuất ô tô có vốn đầu tư của Nhật Bản ở Việt Nam
từ năm 2012 đến năm 2019; đề xuất các giải pháp đến năm 2025,
tầm nhìn 2030.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp thu thập dữ liệu: Sử dụng phương pháp thu thập
dữ liệu thứ cấp và sơ cấp.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
- Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính và định
lượng để phục vụ cho quá trình nghiên cứu.
- Ngoài ra, luận án còn sử dụng thêm một số phương pháp nghiên
cứu khác: thống kê, mô tả; xử lý dữ liệu; tích tổng hợp tài liệu; so sánh.
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
5.1. Về mặt lý luận
- Đã khái quát các khái niệm liên quan đến QHLĐ; Hệ thống hóa
một số nội dung cơ bản về QHLĐ trong DN.
- Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến QHLĐ trong các DN trong
thời kỳ đổi mới, hội nhập
- Làm rõ những quan điểm của Đảng về QHLĐ tại các DN có vốn
đầu tư nước ngoài tại Việt Nam.
5.2. Về thực tiễn
- Đánh giá thực trạng QHLĐ tại các DN sản xuất ô tô có vốn
đầu tư của Nhật Bản tại Việt Nam. Từ đó, đưa ra những đánh giá,
nhận xét về ưu điểm và tồn tại trong QHLĐ tại DN.
- Đề xuất giải pháp xây dựng QHLĐ hướng tới QHLĐ hài
4
hòa, ổn định tại các DN sản xuất ô tô có vốn đầu tư Nhật Bản trong
thời gian tới.
- Luận án có thể là tài liệu tham khảo đối với các DN sản xuất ô
tô có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam; các tổ chức Công đoàn có
cùng loại hình, các nhà nghiên cứu lý luận, các nhà nghiên cứu quan
tâm tới các vấn đề liên quan đến QHLĐ trong DN thời kỳ đổi mới.
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và
các phụ lục, nội dung chính của luận án gồm 4 chương:
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu QHLĐ trong DN.
Chương 2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về QHLĐ tại DN.
Chương 3. Thực trạng QHLĐ trong các DN sản xuất ô tô có
vốn đầu tư Nhật Bản tại Việt Nam
Chương 4. Giải pháp xây dựng QHLĐ hài hòa, ổn định trong
các DN sản xuất ô tô có vốn đầu tư Nhật Bản tại Việt Nam.
Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU QUAN
HỆ LAO ĐỘNG TRONG DOANH NGHIỆP
1.1. Các công trình nghiên cứu ở nƣớc ngoài về quan hệ lao động
Các nghiên cứu về khái niệm, bản chất, nội dung của
quan hệ lao động
- Nghiên cứu về khái niệm của quan hệ lao động: Trên thế giới,
QHLĐ được hình thành từ rất sớm cùng với các quá trình thuê mướn
lao động. QHLĐ là phạm trù lịch sử gắn liền với sự hình thành và phát
triển của thị trường lao động (TTLĐ). Ngay từ thế kỷ 17, các nhà khoa
học William Petty (1623-1687), Fransois Quesnay (1694-1774) đã
nghiên cứu nội hàm của QHLĐ. Năm 1958, nhà khoa học đầu tiên
chính thức nghiên cứu về QHLĐ đó là J.T Dun Lop - giáo sư Trường
5
Đại học Harvard. Khoảng cuối thế kỷ 19, những thuật ngữ về QHLĐ
mới thực xuất hiện. Năm 2002, theo nghiên cứu của Loic Cadin và cộng
sự đã đưa ra khái niệm về QHLĐ được đề cấp dưới góc độ pháp lý.
Như vậy có thể thấy rằng rất nhiều các nghiên cứu trên Thế giới
quan tâm về lĩnh vực QHLĐ. Điều đó thể hiện tính phức tạp, đa dạng
của QHLĐ trong điều kiện kinh tế thị trường.
- Các lý thuyết về quan hệ lao động: Được xuất phát từ trường
phái đơn nhất và trường phái đa nguyên.
- Nghiên cứu về bản chất của quan hệ lao động: C. Mác,
Ph.Ăngghen và V.I. Lênin đã tìm ra được bản chất của chế độ tư bản,
thực trạng lao động và đời sống công nhân trong chế độ tư bản. Các hệ
thống lý luận này liên quan trực tiếp đến QHLĐ giữa nhà tư sản và
người công nhân trong sản xuất. Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra bản chất
của QHLĐ và sự xuất hiện các cuộc đình công, bãi công của NLĐ
trong xã hội tư bản.
- Nghiên cứu về nội dung của quan hệ lao động: từ những
năm 1990, nhiều công trình nghiên cứu mang tính thực tiễn về QHLĐ
ở các nước có nền kinh tế chuyển đổi đã được tiến hành. Đến nay,
quan điểm được coi là toàn thiện nhất, công nhận rộng rãi nhất về
QHLĐ phổ biến được sử dụng là quan điểm của David Macdonald and
Caroline Vardenabeele (1996), đại diện ILO...
1.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nƣớc về quan hệ lao động
Về các khái niệm, bản chất, nội dung của quan hệ lao động
- Nghiên cứu về khái niệm của quan hệ lao động : Ở Việt
Nam, một số tác giả nghiên cứu ngay từ khi có chủ trương Đổi mới. Tuy
nhiên, phải đến năm 2002 vấn đề QHLĐ trong nền kinh tế thị trường
mới thực sự được các nhà nghiên cứu và cán bộ quản lý quan tâm.