Sáng kiến kinh nghiệm: Bồi dưỡng học sinh lớp 5 viết cảm thụ văn học

Chia sẻ: Lê Thị Phương Lan | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

381
lượt xem 67
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sáng kiến kinh nghiệm với đề tài "Bồi dưỡng học sinh lớp 5 viết cảm thụ văn học" được thực hiện với mục đích giúp học sinh nắm được cách viết một đoạn cảm thụ đúng trọng tâm và có sự liên kết chặt chẽ giữa 3 phần trong đoạn cảm thụ (mở đoạn, thân đoạn, kết đoạn).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm: Bồi dưỡng học sinh lớp 5 viết cảm thụ văn học

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HÀ NỘI phßng Gi¸o Dôc §µo t¹o huyÖn ba v× ĐỀ TÀI SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Tên đề tài: BỒI DƯỠNG HỌC SINH LỚP 5 VIẾT CẢM THỤ VĂN HỌC Họ và tên : Lê Thị Phương Lan Đơn vị công tác : Trường Tiểu học Tản Lĩnh N¡M HäC: 2012- 2013 1
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HÀ NỘI ~~~~~~~~~~ *** ~~~~~~~~~~ ĐỀ TÀI SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM TÊN ĐỀ TÀI: BỒI DƯỠNG HỌC SINH LỚP 5 VIẾT CẢM THỤ VĂN HỌC Người thực hiện: LÊ THỊ PHƯƠNG LAN Đơn vị công tác: TRƯỜNG TIỂU HỌC TẢN LĨNH 2
NĂM HỌC: 2012 2013 CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM ĐỘC LẬP TỰ DO HẠNH PHÚC ĐỀ TÀI SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM SƠ YẾU LÍ LỊCH: HỌ VÀ TÊN: LÊ THỊ PHƯƠNG LAN NGÀY THÁNG NĂM SINH: 19 6 1972 NĂM VÀO NGÀNH: 1992 CHỨC VỤ VÀ ĐƠN VỊ CÔNG TÁC: 3
GIÁO VIÊN TRƯỜNG TIỂU HỌC TẢN LĨNH TRÌNH ĐỘ CHUYÊN MÔN: ĐẠI HỌC BỘ MÔN GIẢNG DẠY: LỚP 5 TRÌNH ĐỘ CHÍNH TRỊ: SƠ CẤP KHEN THƯỞNG: CHIẾN SĨ THI ĐUA CẤP HUYỆN A. PHẦN MỞ ĐẦU : I. Lí do chọn đề tài: Chương trình môn Tiếng Việt ở Tiểu học luôn coi nhiệm vụ bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh là một nhiệm vụ quan trọng nhằm " Bồi dưỡng tình yêu tiếng Việt và hình thành thói quen giữ gìn sự trong sáng, giàu đẹp của tiếng Việt, góp phần hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa cho học sinh". Dưới sự dẫn dắt của thầy giáo, cô giáo, những bài văn, bài thơ hay trong sách giáo khoa sẽ đem đến cho các em biết bao điều kì thú và hấp dẫn. Tuy nhiên muốn trở thành một học sinh có năng lực cảm thụ văn học tốt mỗi em cần phải có sự tự giác phấn đấu và rèn luyện về nhiều mặt. Tôi ra trường được 22 năm. Trong 22 năm công tác, tôi tham ra bồi dưỡng học sinh giỏi nhiều năm. Tôi nhận thấy, học sinh thích toán, sợ văn. Trong đề Tiếng Việt, các em sợ viết cảm thụ văn học. Khi giao bài cho các em, các em thường kì kèo: cô ơi, cô đừng cho cảm thụ nhé! Hoặc: cô ơi, cô gợi ý thật cụ thể chúng em mới viết được. Nếu giao bài cho các em viết, mà không gợi ý thì các em thường viết lủng củng, không đúng trọng tâm... Một số em cảm nhận được cái hay, cái đẹp trong đoạn thơ, đoạn văn nhưng diễn đạt chưa lô gíc. Đọc bài viết của các em, tôi thấy thật đau lòng. Sao lại vậy? Văn, thơ chính là hạt giống tâm hồn. Còn cảm thụ văn học chính là cái nôi nuôi dưỡng tâm hồn trẻ 4
thơ. Qua thơ, văn, vốn sống thực tế sẽ giúp em cải thiện tâm hồn rất nhiều. Từ đó sẽ giúp các em yêu đời và sống có ý nghĩa. Các em làm nhiều việc có ý nghĩa. Hơn nữa, làm nghề dạy học, tôi muốn học sinh của mình phải có ý trí, nghị lực. Các em phải biết tự vượt qua khó khăn trong các môn học. Cảm thụ văn học chính là thử thách cho các em. Tôi muốn các em yêu nó như yêu một món ăn ngon, muốn khám phá nó như khám phá một cuốn truyện hay. Tôi biết điều này thật khó khăn vì bản thân giáo viên còn ngại dạy cảm thụ. Làm sao học sinh không sợ! Bao năm gắn bó với các em, tôi cũng nhiều lần chứng kiến các em rơi nước mắt vì sợ viết cảm thụ. Tôi muốn giúp các em không sợ cảm thụ và thực sự yêu thích cảm thụ. Từ sâu thẳm trong trái tim tôi, tôi muốn các em làm thật nhiều cho các em. Chính vì những lý do nêu trên đó tôi quyết định chọn đề tài : BỒI DƯỠNG HỌC SINH LỚP 5 VIẾT CẢM THỤ VĂN HỌC . II. Mục đích nghiên cứu. Học sinh nắm được cách viết một đoạn cảm thụ đúng trọng tâm và có sự liên kết chặt chẽ giữa 3 phần trong đoạn cảm thụ (mở đoạn, thân đoạn, kết đoạn). Mở đoạn: Trả lời thẳng vào câu hỏi của đề bài. Thân đoạn: nêu rõ các ý theo yêu cầu đề bài. Kết đoạn: liên hệ mở rộng bằng một câu ngắn gọn để gói lại nội dung đoạn cảm thụ. Đoạn cảm thụ của các em cần diễn đạt một cách hồn nhiên, trong sáng và bộc lộ cảm xúc phù hợp với đối tượng là học sinh Tiểu học. III. Đối tượng nghiên cứu. Học sinh lớp 5A3 trường Tiểu học Tản Lĩnh IV. Đối tượng khảo sát, thực nghiệm. Học sinh lớp 5A3 trường Tiểu học Tản Lĩnh V. Phương pháp nghiên cứu. 5
§Ó thùc hiÖn néi dung cña ®Ò tµi, t«i ®· sö dông mét sè ph ¬ng ph¸p c¬ b¶n sau: - Tæng hîp lý luËn th«ng qua c¸c tµi liÖu, s¸ch gi¸o khoa vµ thùc tiÔn d¹y häc cña líp 5A3 - khèi 5 - Trêng TiÓu häc Tản Lĩnh - Bồi dưỡng học sinh lớp 5 viết cảm thụ những năm học trước. - TiÕn hµnh kh¶o s¸t chÊt lîng häc sinh . - §óc rót kinh nghiÖm qua qu¸ tr×nh nghiªn cøu. VI. Phạm vi và kế hoạch nghiên cứu: Học sinh lớp 5A3 năm học: 2012 2013 trường Tiểu học Tản Lĩnh Thời gian nghiên cứu: Qua các năm học, tại các lớp bồi dưỡng học sinh giỏi B. NỘI DUNG SÁNG KIẾN: I. Cở sở lý luận : Cảm thụ văn học chính là cảm nhận những giá trị nổi bật, những điều sâu sắc, tế nhị và đẹp đẽ của văn học thể hiện trong tác phẩm (cuốn truyện, bài văn, bài thơ,...) hay một bộ phận của tác phẩm (đoạn văn, đoạn thơ, ... thậm chí một từ ngữ có giá trị trong câu văn, câu thơ. Chính vì vậy, cảm thụ văn học ở Tiểu học không có một tiết học cụ thể nào. Mà học sinh được học, làm quen qua các tiết học trong môn Tiếng Việt như : Tập đọc, Tập làm văn, Luyện từ và câu, Kể chuyện, Chính tả. Vì không có thời lượng cụ thể cho cảm thụ văn học, trong quá trình dạy các tiết Tập đọc, Tập làm văn, Luyện từ và câu, kể chuyện, chính tả, bản thân giáo viên phải là người truyền cảm thụ cho học sinh thông từng tiết học này. Vì vậy thông qua từng tiết học này, tôi luôn tìm tòi phát hiện những câu, đoạn văn hay gắn vào từng dạng bài cảm thụ để dẫn dắt các em từng bước làm quen dẫn đến yêu thích viết cảm thụ văn học. II. Cơ sở thực tiễn: 6
1. Vài nét về lớp : Lớp tôi chủ nhiệm là lớp 5A3 có 36 học sinh trong đó có 19 nữ và 17 nam. Đa số các em là con gia đình nông dân, phần lớn các em được sự quan tâm giúp đỡ của gia đình nhưng do chưa có sự hiểu biết sâu về chuyên môn cũng như phương pháp giảng dạy nên việc hướng dẫn và giúp đỡ học sinh trong quá trình học tập còn hạn chế. Nhất là cảm thụ văn học thì các bậc phụ huynh đành nhờ thầy, cô. Đây là một khó khăn, thử thách đối với giáo viên. 2. Thực trạng về biện pháp rèn học sinh viết cảm thụ văn học trong những năm qua : Trong những năm qua, nhiều giáo viên đã có những biện pháp nhằm giúp học sinh có kĩ năng viết cảm thụ nhưng chưa thực hành luyện tập về cả bốn kĩ năng: nghe, đọc, nói, viết cho học sinh. Mà cảm thụ văn học đòi hỏi các em phải thành thạo cả bốn kĩ năng này. Mặt khác một số giáo viên cũng "ngại" dạy cảm thụ mà khi có đoạn văn, đoạn thơ hay, giáo viên đọc luôn cảm nhận của chính mình cho các em nghe. Đôi khi đến gần các kì thi học sinh giỏi, giáo viên in sẵn một số bài "tủ" cho các em học thuộc. Đây là sự thật mà chính bản thân tôi từng vấp phải trong những năm đầu mới ra trường. 3. Thuận lợi và khó khăn : * Thuận lợi : Lớp tôi dạy là lớp bán trú. Học 10 buổi / tuần. Các em có nhận thức tương đối đồng đều. Hầu hết các em rất ham học, biết nghe lời thầy cô. Đặc biệt là các em được bố mẹ quan tâm, tạo điều kiện để các em tiếp thu kiến thức một cách tốt nhất. Các em đều đọc thông, viết thạo. Khả năng nắm bắt kiến thức khá nhanh và rất thích khám phá những điều mới lạ. * Khó khăn: Hầu hết các em là con em nông thôn, sự tiếp cận với văn học rất ít. Chủ yếu là các em tự học trên lớp. Bố mẹ bận rộn với công việc đồng áng nên các em ít khi được bố mẹ giảng giải vẻ đẹp của thiên nhiên, vạn vật xung quanh ta hay tham gia các hoạt động ngoại khóa như tham quan, píc ních... Đây là một thiệt thòi lớn đối với các em. Chính vì vậy, thật là khó khăn khi giúp các em viết một bài cảm thụ thành công. 7
III. Các biện pháp tiến hành : 1. "Truyền lửa" cho các em tình yêu thơ, văn bằng đọc hay, đọc diễn cảm: Học sinh Tiểu học thực ra các em rất thích nghe thầy cô đọc những bài văn, bài thơ hay cho các em nghe. Thầy cô đọc hay, đọc diễn cảm để cuốn hút các em lắng nghe đó chính là thầy cô đã "gieo mầm" cảm thụ cho các em, nhen nhóm trong các em ngọn lửa văn học, tình yêu văn học. * Khó khăn: Với học sinh lớp 5, yêu cầu cuối cấp các em phải đọc thạo, trôi chảy tiến tới diễn cảm một bài văn, bài thơ... Các em có đọc lưu loát, diễn cảm bài văn bài thơ thì các em mới thực sự xúc động với những gì đẹp đẽ được tác giả diễn tả qua bài văn, bài thơ đó. Nhưng trong quá trình dạy học, tôi nhận thấy nhiều em đọc chưa trôi chảy, ngại đọc. Chính vì thế các em ngại tìm hiểu bài. Nhất là đối với tiết tập đọc một tiết chủ đạo cho phần cảm thụ văn học. * Cách giải quyết: Để giải quyết thực trạng nêu trên, trong mỗi tiết tập đọc, tập làm văn, kể chuyện ... bản thân tôi phải đọc thật diễn cảm, thật hay cuốn hút các em qua các bài văn, bài thơ hay đoạn văn, đoạn thơ các em sẽ được học trong chương trình. Tôi tìm hiểu kĩ cách đọc sao cho đúng văn bản, thể loại, phù hợp đối tượng học sinh tiểu học. Vì khi nghe cô đọc hay các em rất thích, thích đọc được như cô. Tôi dạy các em cách đọc thơ, đọc văn sao cho đúng, cho hay. Tổ chức cho các em thi đọc hay, sáng tạo. Động viên, khích lệ các em đọc có sáng tạo. Ngoài ra, tôi giúp các em trở thành "người bạn thân" với thơ, văn bằng cách cung cấp cho các em những bài thơ, bài văn hay gần gũi với các em. Khi các em có hứng thú tiếp xúc với thơ văn, tôi yêu cầu các em tự tìm những bài thơ, bài văn hay đọc cho các bạn nghe, cô nghe. Chính sự trau dồi hứng thú tiếp xúc với thơ văn là động lực thôi thúc các em đến với văn học một cách tự giác, say mê yếu tố quan trọng của cảm thụ văn học. 2. Tích lũy vốn hiểu biết về thực tế cuộc sống và văn học (hay Cách giải quyết câu hỏi: "Vì sao tác giả viết hay như vậy?" Khi được tiếp cận với các bài văn, bài thơ có giá trị nghệ thuật hay, các em cũng đã cảm nhận được phần nào cái hay, cái đẹp trong tác phẩm đó nhưng các 8
em vẫn đặt câu hỏi: "Vì sao tác giả lại viết hay như vậy hả cô?". Thật thú vị khi nghe các em hỏi câu hỏi này. Nếu mới nghe các em hỏi, ta nghĩ câu hỏi thật ngây ngô. Nhưng để trả lời cho các em câu hỏi này, cũng thật khó giải thích. Vì muốn giải thích cho học trò Tiểu học thì phải giải thích một cách cụ thể, tường minh thì có dẫn chứng cụ thể. Để giải quyết vấn đề này, tôi đã dành thời gian dẫn các em đi thăm cánh đồng, vườn cây, những khu rừng, mái đền, những nhà có mô hình đẹp, thăm cuộc sống của bà con nông dân trên quê hương mình... Dừng chân ở cánh đồng, các em thấy được màu xanh của lúa đương thì con gái, thấy cánh cò trắng dập dờn như nhà thơ Nguyễn Đình Thi có viết: Việt Nam đất nước ta ơi! Mênh mông biển lúa đâu trời đẹp hơn. Cánh cò bay lả dập dờn, Mây mờ che đỉnh Trường Sơn sớm chiều. Hay khu đền"Rừng già" lấp ló trong bóng cây cổ thụ từ ngàn đời... Hoặc, vẻ đẹp của núi Ba Vì hùng vĩ, nên thơ vào những buổi sớm tinh sương... Tất cả hiện lên một cách tự nhiên, gần gũi, thân thuộc. Các em cảm nhận được những điều đó bằng tất cả các giác quan. Tôi hướng dẫn các em cách quan sát, ghi chép, kích thích sự sáng tạo của các em, không gò bó, khuôn mẫu. Sau các cuộc đi thăm này, tôi thường chia sẻ cùng các em: Cảnh vật các em vừa đến thăm có gì đẹp? Em thấy ở đó có gì thú vị? Mơ ước của em khi đi thăm cảnh vật này?... Chính từ những câu hỏi đơn giản này, tôi đã kích thích được sự quan sát, nhìn nhận của học sinh về cảnh sắc thiên nhiên, hoạt động của con người từ thực tế... mà các nhà thơ, nhà văn thể hiện trong các tác phẩm văn, thơ của mình. Nhờ vậy mà tôi giúp các em đã tự giải thích được câu hỏi : "Vì sao tác giả viết hay như vậy?". Đó chính là nhờ cái tài quan sát cảnh vật bằng mọi giác quan, tích lũy vốn hiểu biết về thực tế mà các em cũng làm được. Đây là điều kiện giúp các em cảm nhận được vẻ đẹp của thơ văn một cách tinh tế và sâu sắc. Các em thể hiện vào bài làm một cách chân thực, xúc động hơn. 9
3. Mẹo giúp học sinh nắm chắc các biện pháp nghệ thuật: Bên cạnh sự quan sát tinh tế, các nhà văn, nhà thơ còn khéo léo sử dụng các biện pháp nghệ thuật một cách hợp tình, hợp lí làm cho bài văn, bài thơ thêm hay, thêm "đắt" hơn. Ở các lớp dưới, học sinh được học các biện pháp nghệ thuật như: so sánh, nhân hóa, từ loại, từ phức. Lên lớp 5, các em được học từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa, từ nhiều nghĩa... Đây cũng là nghệ thuật. Vì học sinh thường nhầm chỉ có so sánh, nhân hóa mới là biện pháp nghệ thuật. Trong quá trình học, giáo viên phải giảng giải, dẫn chứng để học sinh thấy rõ tác dụng của các biện pháp nghệ thuật trong văn học. Sau đây, tôi đưa ra vài mẹo để giúp các em nhận biết được tác dụng của việc sử dụng các biện pháp nghệ thuật trong bài văn, bài thơ. a, Mẹo 1: Dùng nghệ thuật so sánh + Dấu hiệu chung để so sánh hai sự vật với nhau: Là cách đối chiếu hai hay nhiều sự vật , sự việc có cùng một nét giống nhau nào đó về màu sắc, hình dáng... + Từ dùng chỉ sự so sánh: như, tựa, tựa hồ, giống, giống như, là, như là, dấu gạch ngang, dấu hai chấm... + Tác dụng của biện pháp nghệ thuật sánh: nhằm diễn tả một cách đầy đủ các hình ảnh, đặc điểm của sự vật, hiện tượng hay hình ảnh so sánh góp phần diễn tả nội dung thêm sinh động, gợi cảm... Giúp ta hình dung sự vật được miêu tả thêm cụ thể, đẹp đẽ và sinh động, giúp ta cảm nhận được vẻ đẹp tinh khiết, sức sống mãnh liệt của sự vật Ví dụ cụ thể: Trong mỗi khổ thơ, đoạn văn dưới đây, tác giả đã so sánh hai sự vật nào với nhau? Dựa vào dấu hiệu nào để so sánh? so sánh bằng từ gì? Nhận xét tác dụng của biện pháp so sánh đó? a, Đã có ai lắng nghe Tiếng mưa trong rừng cọ Như tiếng thác dội về Như ào ào trận gió 10
Bài thơ: Mặt trời xanh của tôi TV3 tập 2 của nhà thơ Nguyễn Viết Bình b, Thân dừa bạc phếch tháng năm Quả dừa đàn lợn con nằm trên cao Đêm hè hoa nở cùng sao, Tàu dừa chiếc lược trải vào mây xanh Trần Đăng Khoa TV2 tập hai c, Xa xa mấy chiếc thuyền nữa cũng đang chạy ra khơi, cánh buồm lòng vút cong thon thả. Mảnh buồm nhỏ xíu phía sau nom như một con chim đang đỗ sau lái, cổ rướn cao sắp cất tiếng hót. Gợi ý Khổ thơ, Hai sự vật được Dấu hiệu Từ dùng Tác dụng của biện Đoạn văn so sánh với nhau chung để so chỉ sự so pháp so sánh sánh sánh a tiếng mưa đều có âm như Giúp ta hình dung tiếng thác, trận thanh giống được tiếng mưa trong gió nhau rừng cọ to và mạnh như âm thanh của tiếng thác và tiếng gió. b, quả dừa đàn Đều có đặc dấu gạch Giúp ta cảm nhận lợn; tàu dừa điểm, hình ngang được: vẻ kì lạ, ngộ chiếc lược dáng giống nghĩnh của những nhau. quả dừa; nét đẹp và lạ của tàu lá dừa trên cao. c, mảnh buồm hình dáng như Góp phần diễn tả con chim giống nhau sinh động, gợi tả vẻ đẹp kì lạ, hấp đẫn của mảnh buồm b, Mẹo 2: Dùng nghệ thuật nhân hóa 11
+ Dấu hiệu chung để nhận biết sự vật được nhân hóa :lấy những từ ngữ biểu thị thuộc tính hay hoạt động của con người chuyển sang đối tượng không phải con người( vật vô tri, vô giác) cụ thể dùng từ chỉ đặc điểm, trạng thái, hoạt động... của người gắn với sự vật hay gọi sự vật bằng chị, anh, cô, bác... + Tác dụng của biện pháp nghệ nhân hóa: làm cho sự vật được nhân hóa có hành động , suy nghĩ, cảm xúc , nói năng,…như người .Giúp ta cảm nhận được sự gần gũi, thân thiết, đáng yêu, sinh động của sự vật. Qua các sự vật được nhân hóa đó giúp con con người thêm yêu quí cảnh sắc thiên nhiên, yêu cuộc sống lao động và sống có ý nghĩa hơn. Ví dụ cụ thể: Trong bài tiếng hát mùa gặt nhà thơ Nguyễn Duy có viết: Đồng chiêm phả nắng lên không, Cánh cò dẫn lúa qua thung lúa vàng. Gió nâng tiếng hát chói chang, Long lanh lưỡi hái liếm ngang chân trời. Tác giả sử dụng biện pháp nghệ thuật gì nổi bật ở các câu thơ trên? Nhờ biện pháp nghệ thuật nổi bật đó, em cảm nhận được nội dung, ý nghĩa gì đẹp đẽ? Gợi ý - BiÖn ph¸p nghÖ thuËt næi bËt ë hai c©u th¬ lµ biÖn ph¸p nh©n hãa (thÓ hiện râ nh÷ng tõ ngữ chỉ hoạt động cña ngêi: phả, dẫn, n©ng, liÕm). - Néi dung, ý nghÜa ®Ñp ®Ï: c¶nh mïa gÆt ë n«ng th«n ViÖt Nam thật sinh động, nên thơ Đồng chiêm phả nắng lên không, Cánh cò dẫn lúa qua thung lúa vàng. Bên cạnh vẻ đẹp nên thơ là sự vui t¬i, n¸o nøc (Giã n©ng tiÕng h¸t chãi chang); c¸nh ®ång lóa tèt mªnh m«ng høa hÑn mét cuéc sèng Êm no (Long lanh lìi h¸i liÕm ngang ch©n trêi). Nh÷ng c¶nh ®ã gîi cho ta thÊy kh«ng khÝ ®Çm Êm, thanh b×nh n¬i th«n quª khi mïa gÆt ®Õn. c, Mẹo 3: Dùng từ, đặt câu sinh động 12
* Dùng từ láy: (Từ phức lớp 4) + Cách nhận biết: đó là những từ láy âm đầu, láy vần, láy cả âm lẫn vần. + Tác dụng: Trong đoạn văn đoạn thơ tác giả dùng từ láy có tác dụng gợi tả vẻ đẹp của sự vật, hiện tượng... ở các sắc độ, âm thanh, mùi vị... khác nhau giảm nhẹ hay nhấn mạnh sắc độ, âm thanh, mùi vị... làm cho cảnh sắc thiên nhiên thêm phần hấp dẫn và đầy quyến rũ. Ví dụ cụ thể: Đoạn thơ dưới đây có những từ nào là từ láy? hãy nêu rõ tác dụng gợi tả của mỗi từ láy đó? Quýt nhà ai chín đỏ cây Hỡi em đi học hây hây má tròn Trường em mấy tổ trong thôn Ríu ra ríu rít chim non đầu mùa. Gợi ý Các từ láy có trong đoạn thơ: hây hây, ríu ra ríu rít Tác dụng gợi tả: + hây hây: màu da đỏ phơn phớt trên má, tươi tắn và đầy sức sống. + ríu ra ríu rít: nhiều tiếng chim kêu hay tiếng nói cười trong và cao, vang lên liên tiếp và vui vẻ. * Dùng từ gợi tả, gợi cảm : + Cách nhận biết: Đó là những từ chỉ đặc điểm, tính chất, màu sắc, ... của sự vật + Tác dụng: Tác giả dùng từ gợi tả, gợi cảm trong đoạn văn có tác dụng miêu tả cụ thể, sinh động gợi cảm xúc mới mẻ về sự vật xung quanh ta. Ví dụ cụ thể: Đoạn văn dưới đây, tác giả dùng những từ ngữ nào để gợi tả hình dáng con chim gáy? Cách miêu tả như vậy đã giúp em hình dung được con chim gáy như thế nào? Con chim gáy hiền lành, béo nục. Đôi mắt nâu trầm ngâm ngơ ngác nhìn xa, cái bụng mịn mượt, cổ yếm quàng chiếc tạp dề công nhân đầy hạt cườm lấp 13
lánh biêng biếc. Chàng chim gáy nào giọng càng trong, càng cao thì quanh cổ càng được đeo nhiều vòng cườm đẹp. Tô Hoài Gợi ý Những từ ngữ gợi tả hình dáng con chim gáy: béo nục, đôi mắt trầm ngâm ngơ ngác nhìn xa, cái bụng mịn mượt, cổ yếm quàng chiếc tạp dề công nhân đầy hạt cườm lấp lánh biêng biếc. Cách miêu tả như vậy đã giúp em hình dung được con chim gáy rất cụ thể sinh động; nó có vẻ đẹp hiền lành và đáng yêu * Dùng từ đồng nghĩa: (Từ đồng nghĩa lớp 5) + Cách nhận biết: đó là những từ có nghĩa giống nhau hoặc gần giống nhau. Cùng một nhóm từ loại: danh từ, động từ, tính từ chẳng hạn như chỉ bố ta còn có thể gọi là cha, ba, thầy...; hay xanh từ đồng nghĩa với nó là xanh thắm, xanh biếc, xanh lơ, xanh mườn mượt... + Tác dụng: Trong đoạn văn đoạn thơ tác giả dùng từ đồng nghĩa có tác dụng : Đồng nghĩa hoàn toàn: tránh lặp từ... (thể hiện rất cụ thể trong tiết LTVC lớp 5) Đồng nghĩa không hoàn toàn nhưng cùng trường nghĩa như các sắc độ xanh, đỏ, vàng... khác nhau: có tác dụng nhận xét về cảnh vật thiên nhiên đa dạng, phong phú, đẹp đẽ, giàu sức sống... Ví dụ cụ thể: Trong cuèn Håi kÝ B¸c Hå, hai nhµ v¨n Hoµi Thanh vµ Thanh TÞnh ®· t¶ phong c¶nh Quª h¬ng B¸c nh sau: Tríc m¾t chóng t«i, gi÷a hai d·y nói lµ nhµ B¸c víi c¸nh ®ång quª B¸c. Nh×n xuèng c¸nh ®ång cã ®ñ c¸c mµu xanh, xanh pha vµng cña ruéng mÝa, xanh rÊt mît cña lóa chiªm ®¬ng thêi con g¸i, xanh ®Ëm cña nh÷ng rÆng tre; ®©y ®ã mét vµi c©y phi lao xanh biÕc vµ nhiÒu mµu xanh kh¸c n÷a. §äc ®o¹n v¨n trªn, em cã nhËn xÐt g× vÒ c¸ch dïng nh÷ng tõ ng÷ chØ mµu xanh ? C¸ch dïng tõ ng÷ nh vËy ®· gãp phÇn gîi t¶ ®iÒu g× vÒ c¶nh vËt trªn quª B¸c? 14
Gợi ý T¸c gi¶ dïng tõ đồng nghĩa chØ mµu xanh thËt lµ ®a d¹ng , phong phó hîp víi tõng c¶nh vËt, víi tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¶nh. C¸ch dïng tõ cña t¸c gi¶ ®· gîi nªn mét bøc tranh sinh ®éng, trµn trÒ søc sèng cña c¶nh vËt ë quª B¸c. * Dùng từ trái nghĩa: (thể hiện rất cụ thể trong tiết LTVC lớp 5) + Cách nhận biết: là những từ có nghĩa trái ngược nhau. + Tác dụng: Từ trái nghĩa đặt cạnh nhau có tác dụng làm nổi bật sự vật, sự việc cần miêu tả. * Dùng câu văn ngắn, xen câu văn dài: + Cách nhận biết: cuối câu văn kết thúc bằng dấu chấm câu. + Tác dụng: Trong đoạn văn, tác giả sử dụng câu văn ngắn và các câu văn dài có tác dụng diễn tả, khẳng định tính chất của sự vật theo mức độ tăng hay giảm dần. Ví dụ cụ thể: Đọc đoạn văn sau cña nhµ v¨n Ma V¨n Kh¸ng trÝch trong bµi Mùa th¶o qu¶: Gió tây lướt thướt bay qua rừng, quyến hương thảo quả đi, rải theo triền núi, đưa hương thảo quả ngọt lựng, thơm nồng vào những thôn xóm Chin San. Gió thơm. Cây cỏ thơm. Đất trời thơm. Người đi từ rừng thảo quả về, hương thơm đậm ấp ủ trong từng nếp áo, nếp khăn. Hãy nêu nhận xét về cách dùng từ, đặt câu nhằm nhấn mạnh hương thơm của thảo quả chín trong đoạn văn trên. Gợi ý T¸c gi¶ lÆp l¹i tõ th¬m ba lÇn ®Ó nhÊn m¹nh h¬ng th¬m cña th¶o qu¶ chÝn. C©u ®Çu h¬i dµi nhng ng¾t thµnh nhiÒu côm tõ diÔn t¶ h¬ng th¬m cña th¶o qu¶ bay xa trong kh«ng gian. Ba c©u tiÕp theo kh¼ng ®Þnh h- 15
¬ng th¬m cña th¶o qu¶ chÝn ®· lan to¶, thÊm ®îm c¶ ®Êt trêi lµm ng©y ngÊt lßng ngêi. d, Mẹo 4: Dùng điệp ngữ + Cách nhận biết: Điệp ngữ là cách diễn đạt một từ, một ngữ được nhắc đi , nhắc lại nhiều lần. + Tác dụng: nhằm mục đích nhấn mạnh ý, khẳng định, gây ấn tượng mạnh hoặc gợi ra cảm xúc trong lòng người đọc, người nghe tạo âm điệu nhịp nhàng của câu thơ gợi cảm xúc cho người đọc. Ví dụ cụ thể: Hãy chỉ ra những điệp ngữ trong đoạn thơ sau và nêu rõ tác dụng của nó đối với người đọc. Trời xanh đây là của chúng ta Núi rừng đây là của chúng ta Những cánh đồng thơm mát Những ngả đường bát ngát Những dòng sông đỏ nặng phù sa. Nguyễn Đình thi Gợi ý Điệp ngữ đây: nhấn mạnh vị trí cụ thể thuộc chủ quyền của Tổ quốc Điệp ngữ của chúng ta: khẳng định quyền sở hữu, làm chủ đất nước, bộc lộ niềm tự hào, kiêu hãnh. Điệp ngữ những: có tính chất liệt kê, nhấn mạnh số lượng nhiều kèm theo một loạt hình ảnh như cánh đồng, dòng sông, ngả đường gợi vẻ đẹp giàu có của đất nước nhằm bộc lộ cảm xúc yêu thương và tự hào. e, Mẹo 5: Dùng đảo ngữ + Cách nhận biết: Nghệ thuật đảo ngữ là hình thức đảo ngữ trật tự thông thường của cụm chủ vị trong câu (đảo vị ngữ lên đầu câu). + Tác dụng: nhằm mục đích nhấn mạnh hoạt động, tính chất, trạng thái …của đối tượng trình bày hay nhấn mạnh các ý nêu trong bộ phận vị ngữ, làm 16
cho các tính từ được chuyển loại. Gợi cho người đọc cảm nhận được vẻ đẹp rực rỡ, độc đáo của cảnh vật thiên nhiên. Ví dụ cụ thể: Nêu tác dụng của biện pháp đảo ngữ trong đoạn thơ sau: Quª em Bªn nµy lµ nói uy nghiªm Bªn kia lµ c¸nh ®ång liÒn ch©n m©y Xãm lµng xanh m¸t bãng c©y S«ng xa tr¾ng c¸nh buåm bay lng trêi... TrÇn §¨ng Khoa Gợi ý Cách diễn đạt đảo ngữ xanh mát bóng cây, trắng cánh buồm làm cho hai tính từ được chuyển loại có tác dụng nhấn mạnh ý miêu tả và gợi cảm xúc. f, Mẹo 6: Phát hiện những hình ảnh, chi tiết có tác dụng gợi tả trong các đoạn thơ, đoạn văn. + Cách phát hiện: Những hình ảnh, chi tiết có tác dụng gợi tả trong các đoạn thơ, đoạn văn thường là những hình ảnh, chi tiết có những từ gợi tả đặc điểm, cảm xúc, của sự vật hay những hình ảnh, chi tiết đó tác giả có sử dụng các biện pháp nghệ thuật như so sánh, nhân hóa, đảo ngữ... làm toát lên giá trị nổi bật của sự vật miêu tả trong đoạn văn, đoạn thơ. Ví dụ cụ thể Nßi tre ®©u chÞu mäc cong Cha lªn ®· nhän nh ch«ng l¹ thêng. Lng trÇn ph¬i n¾ng ph¬i s¬ng Cã manh ¸o céc tre nhêng cho con… (Tre ViÖt Nam-NguyÔn Duy) Em thÊy ®o¹n th¬ trªn cã nh÷ng h×nh ¶nh nµo ®Ñp? H·y nªu ý nghÜa ®Ñp ®Ï vµ s©u s¾c cña nh÷ng h×nh ¶nh ®ã. Gîi ý 17
§o¹n th¬ trªn cña nhµ th¬ NguyÔn Duy cã nh÷ng h×nh ¶nh ®Ñp sau ®©y: - H×nh ¶nh (m¨ng tre) nhän nh ch«ng gîi cho ta thÊy sù kiªu h·nh, hiên ngang, bÊt khuÊt cña loµi tre (hay còng chÝnh lµ cña d©n téc ViÖt Nam!). - H×nh ¶nh (c©y tre) lng trÇn ph¬i n¾ng ph¬i s¬ng cã ý nãi lªn sù d·i dÇu, chÞu ®ùng mäi khã kh¨n, thö th¸ch trong cuéc sèng… - H×nh ¶nh cã manh ¸o céc tre nhêng cho con gîi cho ta nghÜ ®Õn sù che chë, hi sinh tÊt c¶ mµ ngêi mÑ dµnh cho con; thÓ hiÖn lßng nh©n ¸i vµ t×nh mÉu tö thËt c¶m ®éng… g, Mẹo 7: Cách chọn đoạn văn, đoạn thơ, câu văn có giá trị nghệ thuật nổi bật trong một bài văn, bài thơ, hay một câu chuyện... Trong một bài văn, bài thơ, đoạn văn, đoạn thơ nào chứa đựng các hình ảnh gợi tả, gợi cảm, các biện pháp tu từ thì đó chính đoạn văn, đoạn thơ mà ta cần khai thác sâu, nắm được cái hay, cái đẹp mà tác giả diễn tả và giúp ta hiểu được giá trị của các biện pháp nghệ thuật mà tác giả sử dụng một cách thành công như vậy. Ví dụ cụ thể: trong bài Hạt gạo làng ta chẳng hạn đoạn thơ hay như: Hạt gạo làng ta Những trưa tháng sáu Có bão tháng bảy Nước như ai nấu Có mưa tháng ba Chết cả cá cờ Giọt mồ hôi sa Cua ngoi lên bờ Mẹ em xuống cấy... Hoặc bài: TiÕng h¸t mïa gÆt của nhà thơ NguyÔn Duy đoạn: §ång chiªm ph¶ n¾ng lªn kh«ng C¸nh cß dÉn giã qua thung lóa vµng. Giã n©ng tiÕng h¸t chãi chang, Lung linh lìi h¸i liÕm ngang ch©n trêi. 18
4 . Các dạng bài cảm thụ: Từ các mẹo đưa trên, chính là giúp các em làm quen các dạng bài cảm thụ ở Tiểu học. Ở Tiểu học các em thường gặp những dạng bài cảm thụ sau: + Dạng 1: Bài tập tìm hiểu tác dụng của cách dùng từ, đặt câu sinh động. + Dạng 2: Bài tập phát hiện những hình ảnh, chi tiết có tác dụng gợi tả. + Dạng 3: Bài tập tìm hiểu và vận dụng một số biện pháp tu từ gần gũi với học sinh tiểu học như: so sánh, nhân hóa, điệp ngữ, đảo ngữ + Dạng 4: Bài tập về đọc diễn cảm có sáng tạo. + Dạng 5: Bài tập về bộc lộ cảm thụ văn học qua một đoạn văn ngắn. Dạng bài 1,2,3,4 các em thường được học trên lớp thông qua các phân môn trong môn Tiếng Việt: Tập đọc, Luyện từ và câu, Tập làm văn,... Dạng bài 5 là dạng bài mang tính chất tổng hợp các kiến thức các em được học về cảm thụ. Dạng bài này phát huy tính sáng tạo của học sinh để viết được một đoạn cảm thụ liền mạch, lô gích đúng yêu cầu của đề mà các đề thi học sinh giỏi thường gặp. 5. Cách viết một đoạn cảm thụ: Qua quá trình dạy học, tôi thấy đa số các em lớp 4, lớp 5 khi viết một đoạn hay một bài văn thường có khuynh hướng viết theo kiểu trả lời theo các câu hỏi gợi ý. Các em chưa biết cách sắp xếp, lồng ghép sao cho bài văn mạch lạc, có cảm xúc hơn. Thậm chí có em còn đặt bút viết ngay mà không cần lập dàn ý. Vậy làm thế nào để viết một bài văn (văn cảm thụ) hay? Trước hết, cảm thụ văn học chính là đi tìm vẻ đẹp, cái hay của những bài thơ, bài văn.. Để giúp các em biết cách cảm thụ một đoạn thơ, đoạn văn và viết được đoạn văn cảm thụ vừa đúng vừa hay, tôi hướng dẫn các em làm theo các gợi ý (lập dàn ý) dưới đây: a. §äc kü ®Ò bµi, n¾m ch¾c yªu cÇu cña bµi tËp (ph¶i tr¶ lêi ®îc ®iÒu g×? CÇn nªu bËt ®îc ý g×?...) 19
b. §äc vµ t×m hiÓu vÒ c©u th¬ (c©u v¨n ) hay ®o¹n trÝch ®îc nªu trong bài (Dùa vµo yªu cÇu cô thể cña bµi tËp ®Ó t×m hiÓu, vÝ dô: c¸ch dïng tõ ®Æt c©u; c¸ch dïng h×nh ¶nh, chi tiÕt; c¸ch sö dông biÖn ph¸p nghÖ thuËt quen thuéc nh so s¸nh, nh©n hãa, ®iÖp ng÷...®· gióp em c¶m nhËn ®îc néi dung, ý nghÜa g× ®Ñp ®Ï, s©u s¾c). c. ViÕt ®o¹n v¨n vÒ c¶m thô v¨n häc (kho¶ng 5-7 dßng) híng vµo yªu cÇu cña ®Ò bµi. (§o¹n v¨n cã thÓ b¾t ®Çu b»ng mét c©u “më ®o¹n” ®Ó dÉn d¾t ngêi ®äc hoÆc tr¶ lêi th¼ng vµo c©u hái chÝnh; tiÕp ®ã, cÇn nªu râ c¸c ý theo yªu cÇu cña ®Ò bµi; cuèi cïng, cãthÓ “kÕt ®o¹n” b»ng mét c©u ng¾n gän ®Ó “gãi” l¹i néi dung cảm thô) N¾m v÷ng yªu cÇu vÒ c¶m thô v¨n häc ë tiểu häc, kiªn tr× tËp luyÖn tõng bíc (tõ dÔ ®Õn khã), nhÊt ®Þnh häc sinh sÏ viÕt ®îc nh÷ng ®o¹n v¨n hay vÒ c¶m thô v¨n häc, sÏ cã ®îc n¨ng lùc c¶m thô v¨n häc tèt ®Ó ph¸t hiÖn biÕt bao ®iÒu ®¸ng quý trong v¨n häc vµ cuéc sèng cña chóng ta. Ví dụ cụ thể: Sông La ơi, sông La Trong veo như ánh mắt Bờ tre xanh im mát Mươn mướt đôi hàng mi." (Trích Bè xuôi sông La Vũ Duy Thông /SGK Tiếng Việt 4, tập hai) Đoạn thơ giúp em cảm nhận được vẻ đẹp của dòng sông La như thế nào? Gợi ý + Bước 1: Đọc kĩ đề bài và đọc kĩ đoạn thơ + Bước 2: Tìm hiều về nội dung của đoạn thơ. Đoạn thơ miêu tả vẻ đẹp nên thơ, thanh bình của dòng sông La. Sông La thật đẹp, mặt nước trong veo như ánh mắt, hai bên bờ hàng tre xanh mướt soi bóng xuống mặt sông. + Bước 3: Biện pháp nghệ thuật. 20