1
SỞ GD&ĐT QUẢNG NAM
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
GIẢNG DẠY YẾU TỐ TÌNH HUỐNG TRUYỆN
TRONG CÁC TRUYỆN NGẮN “VỢ NHẶT”,
“CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA” VÀ “NHỮNG ĐỨA CON
TRONG GIA ĐÌNH”
Người viết: TRƯƠNG VĂN QUANG
Trường: THPT chuyên Nguyễn Bỉnh Khiêm
Năm học 2012-2013
2
I.Tên đề tài
Giảng dạy yếu tố tình huống truyện trong các truyện ngắn “Vợ nhặt”,
“Chiếc thuyền ngoài xa” và “Những đứa con trong gia đình”
II.Đặt vấn đề
Việc giảng dạy yếu tố tình huống truyện trong các truyện ngắn “Vợ nhặt”,
“Chiếc thuyền ngoài xa” và “Những đứa con trong gia đình” cần thiết phải được có
một vị trí xứng đáng khi tiến hành phân tích các tác phẩm này ở chương trình Ngữ
văn 12 Nâng cao. Việc giảng dạy đó nhất thiết phải gắn liền với việc trang bị cho
học sinh những kiến thức lí luận đơn giản nhưng sâu sắc về tình huống truyện. Nếu
không, những bài giảng về tác phẩm sẽ đặt học sinh vào thế phải chấp nhận một
cách thụ động. Và do vậy, học sinh cũng sẽ dễ dàng quên nhanh những loại kiến
thức mang tính áp đặt như vậy.
III.Cơ sở lý luận
Cùng như thơ ca, việc đi sâu vào thế giới của truyện ngắn cũng có con
đường riêng của nó. Con đường riêng dẫn vào không gian và thời gian cũng như sự
tình của truyện ngắn cũng tuân thủ những đặc thù của thể loại từng được xem là
một lát cắt của cuộc sống này. Có thể kể ra những yếu tố đặc thù của truyện ngắn
như phương thức tự sự, lời kể, cốt truyện và không thể không nhắc đến một yếu tố
từng được xem là xương sống của một truyện ngắn - yếu tố tình huống truyện. Khi
khẳng định như vậy, người viết Sáng kiến kinh nghiệm (SKKN) này vẫn biết
truyện ngắn hiện đại và đặc biệt là hậu hiện đại đã xuất hiện những đại biểu tên
tuổi như Thuận, Hồ Anh Thái, Nguyễn Đình Tú,...đang mở ra những cách viết
mang tính thể nghiệm đáng được chú ý về cách kể chuyện theo dòng ý thức, thậm
chí theo kiểu vô thức với hiện thực được lắp ghép từ những mảnh ghép cuộc sống
tưởng chừng như ngẫu nhiên, rời rạc có vẻ như bất chấp tình huống truyện. Tình
huống truyện không phải là tất cả giá trị của một truyện ngắn. Và không phải tất cả
nhà văn đều quan tâm như nhau đến việc xây dựng nó trong tác phẩm của mình.
Tuy vậy, khi đối diện với những tác phẩm có sự đầu tư về xây dựng tình huống
truyện, việc có một kiến thức đầy đủ về mặt lí luận và một cách phân tích có sơ sở
khoa học về nó là cần thiết. Nhất là đối với việc đọc hiểu tác phẩm truyện ngắn
trong chương trình Ngữ văn 12 - lớp cuối cùng của chương trình trung học phổ
thông, lớp đối mặt với mùa thi Tốt nghiệp trung học phổ thông và đại học.
IV.Cơ sở thực tiễn
Đối với học sinh 12 học theo chương trình Chuẩn trong các trường trung học
phổ thông nói chung, việc được trang bị những kiến thức lí luận cơ bản nhất để có
thể tự mình tìm hiểu và phân tích yếu tố tình huống truyện được đặt ra trong một
số tác phẩm truyện ngắn trong chương trình 12 xem như là không có gì. Những gì
3
được viết trong sách giáo khoa và tài liệu chuẩn kiến thức kĩ năng 12 không đủ cho
cả thầy và trò tiếp cận vấn đề một cách cần thiết nhất. Người dạy phải bằng kiến
thức tự tìm hiểu và nghiên cứu riêng, tự sắp xếp thời gian để bổ sung kiến thức cho
học trò vì chương trình không phân bố lượng thời gian riêng để giảng dạy yếu tố
tình huống truyện. Ở chương trình Nâng cao tình hình có sáng sủa hơn. Sách giáo
khoa ít nhiều có đề cập đến đơn vị kiến thức này dưới dạng kiến thức lí luận.
Nhưng sự kết hợp giữa kiến thức lí luận và thực tiễn sinh động của tác phẩm thực
sự là một vấn đề vẫn chưa được đặt ra. Việc kết hợp lí luận với việc phân tích tình
huống truyện trong những truyện ngắn nổi rõ yếu tố này để củng cố kiến thức lí
luận và để nhận diện vấn đề đầy đủ hơn trong những tác phẩm cụ thể nhằm nâng
cao kiến thức và đáp ứng yêu cầu của các đề thi đại học và học sinh giỏi vẫn chưa
được đặt ra hoặc giả có đặt ra thì vẫn chưa hướng đến một cách làm mang tính cụ
thể, khoa học. Người viết Sáng kiến kinh nghiệm này cũng thực tình chỉ quan tâm
đầy đủ đến vấn đề giảng dạy này từ vài năm nay và nhận ra một điều thành tâm
muốn chia sẻ với bạn bè đồng nghiệp: nếu người thầy có ý thức tổ chức tiết dạy
của mình theo hướng trang bị kiến thức về tình huống truyện cho học sinh rồi dùng
kiến thức đó soi rọi vào các tác phẩm nổi trội về tình huống truyện như “Vợ nhặt”,
“Chiếc thuyền ngoài xa” và “Những đứa con trong gia đình”, tin rằng học sinh sẽ
nắm rất vững vấn đề, có thể vận dụng kiến thức đó vào thực tế bài thi cũng như
thực tiễn đọc tác phẩm sau này khi vào đời.
V.Nội dung đề tài
Để giúp học sinh hiểu sâu sắc vai trò và diễn biến của tình huống truyện
trong các truyện ngắn “Vợ nhặt”, “Chiếc thuyền ngoài xa” và “Những đứa con
trong gia đình”, người viết SKKN đã cùng các em đối thoại triệt để về phần khái
niệm tình huống truyện cũng như việc phân loại các tình huống truyện. Những đơn
vị kiến thức được đối thoại là:
1.Khái niệm
a.Định nghĩa:
Tình huống truyện là cái hoàn cảnh riêng được tạo nên bởi một sự kiện đặc
biệt trong truyện khiến tại đó, cuộc sống hiện lên đậm đặc nhất và ý đồ tư tưởng
của tác giả cũng được bộc lộ sắc nét nhất.
Hoặc: Tình huống truyện là cái tình thế xảy ra truyện, là khoảnh khắc được tạo
nên bởi một sự kiện đặc biệt khiến cho tại đó, cuộc sống hiện lên đậm đặc nhất và
ý đồ tư tưởng của tác giả cũng được bộc lộ sắc nét nhất.
b.Miêu tả:
-Tình thế đặc biệt của truyện (trước và sau đó không vậy) được tạo nên bởi
một sự kiện đặc biệt có liên quan sâu sắc đến nhân vật trung tâm của truyện.
4
-Tình thế đặc biệt đó thể hiện dụng công nghệ thuật của tác giả nhằm làm
cho cuộc sống trong tác phẩm hiện lên đậm đặc nhất và ý đồ tư tưởng của tác giả
cũng được bộc lộ sắc nét nhất, tính cách nhân vật cũng bộc lộ chân xác nhất.
-Tình huống truyện thường có vai trò gây đột biến, tạo ra bước ngoặt, sự
biến đổi bất ngờ trong cuộc đời, trong tâm trạng hoặc nhận thức của nhân vật.
-Tình huống truyện có khi diễn ra rất nhanh gắn với một thời điểm tức thời
của truyện nhưng có khi lại diễn ra trong cả một quá trình vận động của nhân vật.
-Không phải loại tình huống truyện nào cũng dễ nhận ra và đều hiển hiện rõ
trên bề mặt sự kiện của tác phẩm. Những tình huống gắn với tâm trạng hay nhận
thức của nhân vật thường không rõ bằng những tình huống thuộc loại hành động.
2.Phân loại
Cách phân chia các loại tình huống truyện không phải bao giờ cũng rõ ràng.
Có truyện thiên về loại tình huống truyện này nhưng có loại thiên về loại tình
huống truyện khác. Có 3 loại tình huống truyện thường được các tác giả chú tâm
xây dựng.
a.Tình huống hành động:
Chủ yếu xoay quanh hành động có tính bước ngoặt của nhân vật. Hành động
này có chức năng làm thay đổi cảnh ngộ, trạng huống hoặc một đoạn đời của nhân
vật.
b.Tình huống tâm trạng:
Chủ yếu xoay quanh tâm trạng, cảm xúc có tính phát khởi, gây biến đổi của
nhân vật khi đối diện với tình thế đặc biệt diễn ra trong cảnh huống có liên quan
đến bản thân (được đặt ra trong truyện). Loại tình huống này thường gặp trong
những kiểu truyện trữ tình, không có cốt truyện, đậm yếu tố lãng mạn mà dòng
diễn biến tâm lí nhân vật là hạt nhân cốt lõi làm nên cấu trúc của truyện (loại
truyện ít diễn biến, nghèo về hành động, đối tượng chủ yếu mà nhà văn khám phá
là thế giới nội tâm tinh tế, là trạng thái cảm xúc mơ hồ của nhân vật trước cuộc
sống). So với tình huống hành động, loại tình huống tâm trạng khó nhận ra hơn.
c.Tình huống nhận thức:
Chủ yếu xoay quanh tình thế chứa đựng giây phút “giác ngộ” chân lí của
nhân vật (sự nhận thức lại về ý nghĩa thật sự của một vấn đề, một lĩnh vực nào đó
trong quan niệm hoặc trong đời sống). Nhà văn đặt nhân vật vào một tình huống
đầy bất ngờ, nghịch lí để từ đó nhân vật hiểu ra, vỡ lẽ ra và nhận thức được những
vấn đề mà trước đó họ hiểu chưa đầy đủ hoặc chưa hiểu hay thậm chí đã ngộ nhận
về nó.
Sau khi tất cả học sinh đã hiểu được bản chất của tình huống truyện (không
nhầm tình huống và tình tiết; không nhầm tình huống nhận thức với tình huống
tâm trạng,...), giáo viên cho học sinh chuẩn bị bài tập ở nhà. Các phần tình huống
truyện được lồng ghép vào tiết đọc hiểu tác phẩm. Ví dụ: việc nhận diện và phân
5
tích yếu tố tình huống truyện của truyện ngắn “Vợ nhặt” được thực hiện ở những
tiết đọc hiểu truyện ngắn “Vợ nhặt”. Đến tiết ôn tập kiểm tra học kì, người viết
SKKN cho từng tổ đúc kết lại vấn đề theo 3 truyện ngắn được chỉ định là truyện
ngắn “Vợ nhặt”, “Chiếc thuyền ngoài xa”, “Những đứa con trong gia đình”. Kiến
thức của phần này như sau:
1.Truyện ngắn “Vợ nhặt”:
a.Tình huống:
- Tình huống của truyện ngắn “Vợ nhặt” thuộc loại tình huống hành động -
tình huống nhặt vợ. Đó là tình huống một người đàn ông nghèo, quê kệch, dân ngụ
cư, khó có khả năng lấy được vợ lại được một người đàn bà theo không trong một
nạn đói khủng khiếp khi mà người đàn ông đó cũng chưa chắc đã tự nuôi nổi mình
(chỉ sau hai lần gặp, ba câu nói đùa và ăn bốn bát bánh đúc).
- Tình huống diễn ra ngay từ đầu truyện, lập tức đưa người đọc vào ngay
trung tâm câu chuyện vừa éo le vừa cảm động.
- Tình huống đầy khác thường (đầy thương cảm, đầy trân trọng, đầy nỗi
buồn, đầy niềm vui) mở ra một loạt diễn biến tâm lí khác thường của các nhân vật
trong tác phẩm (tâm trạng ngạc nhiên, vừa mừng vừa lo âu, thương cảm của xóm
ngụ cư, mẹ Tràng và ngay cả Tràng).
b.Ý nghĩa:
Tố cáo bối cảnh xã hội đẩy con người vào thế bị rẻ rúng về nhân phẩm; cảm
thương nỗi bi thảm của con người trước nạn đói; trân trọng khát khao hạnh phúc và
niềm tin, niềm hi vọng của người lao động nghèo vào ngày mai.
2.Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa”:
a.Tình huống:
- Tình huống của truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” thuộc loại tình huống
nhận thức. Đó là tình huống nhận thức của người phóng viên ảnh tên là Phùng (và
ít nhiều là của cả nhân vật Đẩu nữa). Nhân vật Phùng đã đi từ sự nhận thức chưa
đầy đủ đến nhận thức đầy đủ trong cách nhìn về cuộc sống và con người, về mối
quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời.
- Tình huống mở ra từ đầu truyện, kéo dài theo diễn biến của truyện và khép
lại bằng một nhận thức vừa đau xót vừa hân hoan ở cuối truyện (nhận thức này
được bộc lộ gián tiếp qua việc Nguyễn Minh Châu để hiện lên trong tâm thức
người phóng viên Phùng bức ảnh lẽ ra phải chụp được về cảnh thuyền và biển buổi
sớm thay cho bức ảnh đã chụp được).
- Tình huống nhận thức (từ chưa đầy đủ đến đầy đủ chứ không phải là từ ngộ
nhận đến nhìn nhận một cách đúng đắn) trong “Chiếc thuyền ngoài xa” diễn ra
trong cả một quá trình tự nhận thức của nhân vật trên cả hai tọa độ cuộc đời và
nghệ thuật.
+ Tọa độ cuộc đời: Nhân vật Phùng (từng là một người lính) hai lần bất ngờ
chứng kiến cảnh bạo hành dã man của người đàn ông thuyền chài (dùng thắt lưng