TẠ P CHÍ VHDG SỐ 5/2010 15
T H Ă N G T R Ầ M M Ộ T
L À N G G Ố M C Ổ
TRƯ Ơ NG MINH HẰ NG
1. Lị ch sử và truyề n th u y ế t
Tính đế n đầ u th ế kỉ XX, Hư ớ ng Canh
là mộ t trong sáu làng thuộ c tổ ng Hư ơ ng
Canh, huyệ n Bình Xuyên, tỉ n h Vinh Yên.
Năm 1950, do sự hợ p nh ấ t củ a hai tỉ nh
Phúc Yên và Vĩnh Yên th ành Vinh Phúc,
cấ p tổ ng bị bãi bỏ , Hư ơ ng Canh trỗ thành
mộ t trong năm thôn/làng thuộ c xã Tam
Canh, trong đó, ba làng Hư ơ ng Canh,
Ngọ c Canh, Tiên Canh còn có tụ c danh
chung là Kẻ Cánh. Sau nhiề u lầ n đổ i
thay, tách, nhậ p đị a danh, đị a giớ i các
đơ n vị hành chính cấ p tỉ nh, huyệ n, xã,
hiệ n Hư ơ ng Canh là thị trấ n huyệ n lị củ a
huyệ n Bình Xuyên, tỉ nh Vinh Phúc.
Thị trấ n Hư ơ ng Canh nằ m trên m ặ t
đư ờ ng Quố c lộ 2. Đây là đầ u mố l, huyế t
mạ ch giao thông chính nồ ĩ sáu tỉ nh phía
bắ c (Lai Châu, Tuyên Quang, Yên Bái,
Phú Thọ , Hà Giang, Việ t Trì) và chỉ cách
sân bay Nộ i Bài gầ n 10km. Dân giả n
thư ờ ng biế t danh tiế ng gố m Hư ơ ng Canh
qua các câu phư ơ ng ngôn hoặ c dân ca
(“Gôm Móng Cái, vạ i Hư ơ ng Canh”, “Ai về
mua vạ i Hư ơ ng Canh...”) m à không biế t
rằ ng, ở Hư ơ ng Canh chỉ có mộ t thôn/xóm
có nghề làm gôm tên gọ i Lò Cang.
Theo sách Danh nhân B ình Xuyên,
Lò Cang xư a vố n là mộ t bãi đấ t hoang có
nhữ ng tên gọ i gò Giữ a, gò cắ t, gò Dinh,
đế n khi nghề gố m sành xuấ t hiệ n dư ớ i
thòi Cả nh Hư ng (1741 - 1786), mớ i sáp
nhậ p vào đị a giớ i xã Hư ơ ng Canh. Lò
Cang không làm nồ i đấ t như Hiể n Lễ (Mê
Linh) hoặ c các làng xung quanh khu vự c
Đầ m Bạ c như Vị Nộ i, Vị Trù, Bả o Sơ n,
Thanh Dã (Vĩnh Yen). Lễ hộ i nâu cơ m thi
ở Hư ơ ng Canh đề u nấ u bằ ng nồ i đồ ng
điế u vì nơ i đây không sả n xuấ t nồ i đấ t.
Năm Cả nh Hư ng thứ hai (1742), ngày
mùng 6 tháng 8 năm Nhâm T uấ t, vua Lê
Hiế n Tông cử quan Nộ i hầ u Trị nh Xuân
Biề n về Hư ơ ng Canh, ban tặ ng danh hiệ u
“Trung nghĩa dân” cho ba làng Kẻ Cánh,
biể u dư ơ ng tinh th ầ n kiên cư ờ ng bấ t
khuấ t chố ng lạ i quân Quậ n Hẻ o Nguyễ n
Danh Phư ơ ng (từ T hanh Lãng kéơ ra). Vì
nghĩa lổ n, ba làng Kẻ Cánh hi sinh tớ i
600 ngư ờ i. Thấ y xóm làng xơ xác tiêu
điề u, dân chúng phiêu b ạ t nhữ ng ngư ờ i
hồ i cư không k ế sinh nhai, ông Trị nh
Xuân Biề n đã giúp dân phụ c hồ i sả n xuấ t
nông nghiệ p và đem ngư ờ i đế n dạ y dân
làng nghề cang chĩnh. Cuộ c sông đi vào
Ổ n đị nh và khấ m khá dầ n. Khi ông qua
đòi, dân làng thư ơ ng tiế c, lậ p miệ u thờ ,
tôn ông làm sư tổ nghề gôm (Ị )anh nhân
B ình Xuyên 2005: 153).
Cũng theo ghi chép trong sách này,
Trị nh Xuân Biề n ngư òi gố c ỏ Sóc Sơ n,
huyệ n Vinh Lạ c, tỉ nh Thanh Hóa(1), có bà
thiế p là Bùi Thị Ái, quê ỏ Thổ Hà, Bắ c
Ninh. Cả hai đề u là ngư òi hiể u biế t về
nghề gố m cổ truyề n củ a quê hư ơ ng, nhậ n
thấ y nhữ ng th u ậ n lợ i về điề u kiệ n tự
nhiên và xã hộ i củ a vùng này (có sồ ng
Cánh chả y qua làng đổ vào sông Cà Lồ -
mộ t chi lư u củ a sông Nguyệ t Đứ c ồ đị a
phậ n xã Tiề n Châụ , thị xã Phúc Yên; có
nguồ n đấ t sét tố t và nhiên liệ u ỏ các cánh
núi lân cậ n; có nguồ n nhân lự c dồ i dào...)
nên đã dâng sớ xin triề u đình cho lậ p
công tư ợ ng sả n xuấ t gố m sành tạ i khu Lò
Cang. Bà thiế p cũng nhẫ n đấ y đứ ng lên
hư ng công dự ng m ộ t ngôi chùa ỏ sau
16 NGHIÊN C Ứ U-TRA OĐ Ổ I
huyệ n lị Bình Xuyên bây giờ đặ t tên là
Ma Hồ ng cổ Tự (2). Hiệ n phía saụ tư ờ ng
rào huyệ n lị Bình Xuyên vẫ n còn mộ t
ngôi mộ cổ . Dân đị a phư ơ ng truyề n rằ ng
đó là mộ sư tổ , có ngư ờ i lạ i khẳ ng đị nh đó
là mộ củ a Nộ i hầ u th ứ thiế p Bùi Thị Ái.
Đế n đdi M inh Mệ nh, ngôi chùa đư ợ c đư a
về xây lạ i trên xóm Lò Cang, vẫ n giữ tên
cũ là chùa Ma Hồ ng. Chùa Ma Hồ ng hiệ n
còn lư u giữ đư ợ c mộ t quả chuông đồ ng
nặ ng gầ n 200kg m ang niên đạ i M inh
Mệ nh thứ 3 và mộ t khánh đồ ng niên đạ i
1871, đờ i Tự Đứ c (Danh nhân Bình
Xuyên 2005:157).
Chi tiế t vể quê quấ n củ a Trị nh Xuân
Biên khá trùng hợ p vố i truyề n thuyế t về
ông tổ nghề gôm Hiể n Lễ mà chúng tôi
thu thậ p đư ợ c: “Ông tổ nghề làm nồ i đấ t ở
Hiể n Lễ là ngư ờ i họ Vũ, nguyên quán
thôn Sóc Sơ n, huyệ n Vĩnh Lạ c, tỉ nh
Thanh Hoá, lư u lạ c ra Bắ c H à rồ i đị nh cư
ỗ đó”. Không rõ có phả i các làng gố m
Vĩnh Phúc, trong quá trình hành nghề đã
giao lư u, ả nh hư ở ng và vay mư ợ n nhau
mộ t vài tình tiế t để xây dự ng truyề n
thuyế t và hình tư ợ ng Tổ nghề không (?).
Xét về nguồ n gố c, ngư ờ i Lò Cang
phầ n lớ n là dân phiê ji tán từ các làng quê
vùng Nam Đị nh, Thái Bình, T hanh Hóa
đế n Hư ơ ng Canh làm việ c trong công
tư ợ n& củ a quan Nộ i hầ u Trị nh Xuân
Biề n. Sau này, cáp hào phú và chứ c sắ c
họ Nguyễ n Hữ u, họ Trầ n Ngọ c, họ Phạ m,
họ Bùi, họ Tạ , họ Dư ơ ng... từ ba làng Kẻ
Cánh ra Lò Cang nắ m lấ y nguồ n lợ i kinh
tế này. Họ tiế p nh ậ n và p h át triể n nghề
cang gôm, lậ p nên mộ t xóm nhỏ , nằ m
ngoài đị a bàn củ a Kẻ Cánh thờ i cô’ và tồ n
tạ i đế h tậ n ngày nay.
Nế u tư liệ u công bố trong Danh nhân
Bình Xuyên là chính xác th ì nghề gôm ở
Hư ơ ng Canh mớ i có cách đây gầ n ba th ế
kỉ (do hai vợ chồ ng quan Nộ i hầ u ngư ờ i
gố c Thanh Hóa truyề n dạ y - như đã dẫ n ỏ
trên). Mộ t sô' đị a danh gắ n vớ i sự kiệ n
này hiệ n vẫ n còn ỏ Hư ơ ng Canh và vùng
Kẻ Cánh xư a. Như ng mộ t số tư liệ u sư u
tầ m /ghi chép dư ớ i dạ ng truyề n thuyế t đã
“đẩ y” tuổ i củ a nghề gố m Hư ơ ng Canh lên
đế n tậ n thờ i H ùng Vư ơ ng làm cho niên
đạ i gố m Hư ơ ng Canh trở nên mơ hồ và
vấ n đề tổ nghề gôm Hư ơ ng Canh đã từ ng
gây tran h luậ n trên báo chí đị a phư ơ ng
nhữ ng năm 2002, 2004, hiệ n vẫ n chư a
đư ợ c lí giả i(3). Vậ y, nghề gôm Hứ ơ ng Canh
có từ bao giờ , có liên quan gì vớ i n h â n ^ ậ t
Trị nh Xuân Biề n không? ở Hư ơ ng Canh
có ông tổ nghề gố m hay không? (Bùi
Đăng Sinh 2002).
Theo ghi chép trong Truyề n thuyế t
H ùng Vư ơ ng, vào thờ i An Dư ơ ng Vư ơ ng ỏ
làng Hư ơ ng Canh, xã Tam Canh (nay
thuộ c huyệ n Bình Xuyên, Vinh Phúc) có
mộ t gia đình nghèo, chuyên số ng bằ ng
nghề nặ n nồ i niêu. Hai ông bà hiế m hoi
sinh đư ợ c mộ t m ụ n con trai, đặ t tên là
Nồ i. Nồ i càng lớ n, càng thông minh, giỏ i
võ, đư ợ c An Dư ơ ng Vư ơ ng cho làm tư ớ ng
cai quả n quân sĩ. Ông Nồ i kế t hôn vớ i cô
gái mồ côi làng Chiêm Trạ ch gầ n kinh đô
Cổ Loa, sinh đư ợ c hai trai, đặ t tên là
Đông và Vự c. Ba cha con ông Nồ i đã
nhiề u lầ n làm cho quân xâm lư ợ c Triệ u
Đà th ấ t điên bá t đả o. Khi th ấ y Triệ u Đà
dùng k ế hiể m, cho con trai là Trọ ng Thuỷ
sang cầ u hôn vớ i công chúa Mỵ Châu, ba
cha con ông vào triề u can ngăn, như ng
vua Thụ c không nghe.. Ông Nồ i cùng hai
con xin từ chứ c vể Chiêm Trạ ch làm
ruộ ng, n ặ n nồ i. Q uân Triệ u chiế m đư ợ c
Loa Thành, Triệ u Đà sai ngư ờ i dụ ba cha
con ông ra làm quan. Thấ y ông không
nghe, Triệ u Đà cho quân bao vây Chiêm
Trạ ch. Cả nhà ông phá vây, chạ y vể quê
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 5/2010 17
cũ Hư ơ ng Canh. Giặ c bao vây Hư ơ ng
Cãnh, ông quay về Chiêm Trạ ch, lúc ấ y là
nử a đêm, dân. làng đã đóng chặ t cổ ng.
Giặ c đuổ i tớ i nơ i, VỢ chồ ng ông rú t dao tự
vẫ n, hai ngư ờ i con tra i chạ y đế n nơ i, thấ y
cha' mẹ đã chế t, cũng tự tử theo. Dân làng
chôn cấ t họ ỗ khu gò rìa làng, sau, mọ i
ngư òi gọ i đấ y là gò Thánh Hoá. N hân dân
hai thôn Ngọ c Chi và Vinh Thanh (nay
thuộ c xã Vĩnh Ngọ c, huyệ n Đông Anh,
Hà Nộ i) đã lậ p đề n thò và ở Hư ơ ng Canh,
nhân dân cũng lậ p đề n thò cúng ba bô"
con ông Nồ i (Truyề n thuyế t H ùng Vư ơ ng
1981: 106, 107).
Truyề n th u y ế t về cha con ông Nồ i
cũng đư ợ c nhiề u sách ghi lạ i vớ i ít nhiề u
sai biệ t về tình tiế t. Ví dụ : Truyề n thuyế t
các vị thầ n Hà Nộ i 1994: 50 - 51; Lư ợ c
truyệ n thầ n tổ các ngành nghề (Vũ Ngọ c
Khánh 1990: 55 - 57), “Gố m Vĩnh Phu”
(Trầ n Khánh Chư ơ ng 2001: 331). Sau
này, cuố n N ghề thủ công truyề n thố ng
Việ t N am và các vị tổ nghề (Trầ n Quố c
Vư ợ ng, Dỗ Thị Hả o 1996: 92, 93, 94) đã
bổ sung thêm mộ t vài chi tiế t vể nhân vậ t
Đào Nồ i và cho biế t, tổ nghề gôm Hư ơ ng
Canh, ngoài Đào Nồ i còn có ông Đỗ
Quang:
Hào Nồ i: con ông Đào Hoằ ng, vố n gố c
ngư ờ iTuyên Quang, ông tổ bôn đờ i (sách
củ a Vũ Ngọ c Khánh ghi là ba đòi - TMH)
đã chuyể n cư về làng Hư ơ ng Canh (Vinh
Phúc), lậ p nghiệ p bằ ng nghề nặ n nồ i niêu.
Nôĩ đư ợ c nghiệ p nhà, Đào Nồ i nổ i tiế ng
khắ p vùng là ngư òi thợ lỗ i lạ c, tài hoa.
Ông lấ y vợ họ Dư ơ ng, ngư ờ i làng Chiêm
Trạ ch (nay thuộ c Đông Anh, Hà Nộ i)
cũng là thợ làm nồ i khá giỏ i /giang. Vợ
chồ ng sinh đư ợ c hai con đ ậ t tên là Đố ng
và Vự c. Đào Nồ i không nhữ ng giỏ i nghề
mà còn tinh thông võ nghệ , đư ợ c Thụ c An
Dư ơ ng Vư ơ ng cho làm quan, ban tư ớ c
Hầ u, nên còn gọ i là Nồ i H ầ u... (Đoạ n sau
này, nhữ ng chi tiế t về Triệ u Đà, về cái
chế t củ a ba cha con ông, việ c phụ ng thò
củ a ngư ờ i dân hai thôn Ngọ c Chi và Vinh
Thanh (xã Vinh Ngọ c, huyệ n Đông Anh)
cũng như việ c lậ p đề n thờ và tôn ông là tổ
nghề củ a dân chúng Hư ơ ng Canh giông
như các tư liệ u trên).
Đỗ Quang: Làng Hư ơ ng Canh thuộ c
xã Tam Canh (Bình Xuyên, Vĩnh Phúc)
vôh có nghề làm vạ i, làm tiể u sành từ rấ t
lâu đdi. D ân gian kể rằ ng: Ngày xư a có
ba ông thợ rấ t giỏ i nghề gôm. Họ rấ t thân
th iế t vớ i nhau và cũng rấ t gắ n bó vớ i
nghề , muố n con cháu đờ i sau nố ì đư ợ c
nghiệ p cha ông, các ông bèn chia nhau đí:
Mộ t ngư ờ i về T hanh Hoá, ihộ ề > ngư òi về
Bắ c Ninh, và mộ t ngư ờ i về Hư ơ ng Canh.
Cụ tổ ỏ Hư ơ ng Canh tên là Đỗ Quang.
H ành trạ ng cụ không đư ợ c lư u truyề n
như ng đề n thờ và tư ợ ng vẫ n còn (hiệ n ồ
giữ a xóm Cang). Đề n không biế t xây từ
bao giờ như ng vào năm Cả nh Hư ng (vua
Lê Hiể n Tông 1740 - 1786) đã'đư ợ c tu bổ
khang trang, lộ ng lẫ y. H ằ ng năm, dân
làng tổ chứ c giỗ tổ vào ngày mồ ng sáu
tháng giêng, ngày m ấ t củ a tổ nghề ...
Về nhân vậ t Đỗ Quang, ngoài hai
cuố n Lư ợ c truyệ n thầ n t§ các ngành nghề
và N ghề thủ công truyề n thố ng Việ t N am
và cầ ẹ vị tổ nghề , chư a thấ y sách nào biên
chép. Nhữ ng lờ i truyề n ngôn trong dân
gian Hư ơ ng C anh về nhân vậ t này cũng
rấ t mờ n h ạ t (dư òng như không ài dám
khẳ ng đị nh hay phủ đị nh m à chỉ , trả lòi
là mộ t cách mơ hồ là không biế t, Ể bông
nghe nói...). Còn các chi tiế t như “đề n và
tư ợ ng vẫ n còn hiệ n ở giữ a xóm Cang”,
“đề n không biế t xây từ bao giờ như ng vào
năm Cânh H ư ng đã đư ợ c tu bổ khang
trang, lộ ng lẫ ỵ ”..., chúng tôi có thể khẳ ng'
đị nh là hoàn toàn không có trên thự c đị a.
£8
_______
_
______________________________________NGHIÊN C Ừ U-TRA O Đ Ổ I
Mộ t sồ ' tư liệ u nói đế n vấ n đề khả o cổ
họ c ồ Hư ơ ng Canh(4), như ng thự c ra
Hư ơ ng Canh chư a mộ t lầ n đư ợ c n h át cuố c
củ a các nhà khả o cổ quan tâm đế n, mặ c
dù làng nằ m cách khu lò gôm cổ Thanh
Lãng (đư ợ c phát hiệ n vào năm 1984)
không xa. Duy n hấ t có mộ t bài viế t củ a
Nguyễ n T hanh Nguyên cho biế t nghề
gố m củ a làng có nguồ n gố c từ T hanh Hóa,
xuấ t hiệ n vào nử a đầ u th ế kỉ XVIII
(Nguyễ n Thanh Nguyên 2000: 17-18).
Điề u này khá trùng khớ p vổ i nhữ ng lờ i
truyề n ngôn trong dân gian xóm Lò Cang
và mộ t số làng gôm cô’ xứ Bắ c (Phù Lãng,
Bắ c Ninh và Thổ Hà, Bắ c Giang) về
nguồ n gố c và niên đạ i nghề gôm Hư ơ ng
Canh (Còn có ý kiế n cho rằ ng nghề gố m
Hư ơ ng Canh có gố c gác từ Thổ H à -
chúng tồ i đã đề cậ p ở phầ n trên). Nó cũng
trùng khố p vố i mộ t sô' chi tiế t liên quan
đế n nhân vậ t lị ch sử Trị nh x ù â n Biề n ghi
chép trong cuố n Danh nhân Bình Xuyên
(ví dụ : là quan Nộ i hầ u, gố c quê ở Thanh
Hóa, năm Cả nh Hư ng thứ hai (1742) về
Hự ơ ng Canh theo lệ nh triề u đình, có công
dạ y dân nghề cang chĩnh, V.V.).
Trong truyề n thuyế t về nhân vậ t Đào
Nồ i có chi tiế t: “ông đư ợ c ban tư ớ c hầ u,
nên còn gọ i là Nồ i Hầ u”. X uấ t ph át từ chi
tiế t này, chúng tôi suy luậ n như sau: R ấ t
có thể Trị nh Xuân Biề n (và bà thiế p)
chính là ngự di đã có công đem nghề gôm
về làng (?). Q uan Nộ i h ầ u Trị nh Xuân
Biề n và ông Đào NỒ Ĩ7NỒ Í H ầ u có thể chỉ
là mộ t. Ngư ờ i dân xóm Cang có thể đã
từ ng thờ quan Nộ i hầ u T rị nh Xuân Biề n
làm tổ nghề (từ nử a đầ u th ế kỉ XVIII),
như ng trả i qua thờ i gian vố i nhữ ng thăng
trầ m củ a nghề gố m, nhữ ng chi tiế t về
công trạ ng củ a ông dầ n m ai mộ t, md nhạ t
do không đư ợ c ghi chép, trong khi dân
làng, trong mộ t vài tình huố ng hoặ c mộ t
giai đoạ n nào đó lạ i muôn tôn vinh,
khuế ch trư ơ ng nghề nghiệ p nên đã đẩ y
“niên đạ i” (càng xa càng tố t - theo tâm lí
dân gian) củ a vị quan Nộ i hầ u tớ i tậ n
thòi Thụ c An Dư ơ ng Vư ơ ng. Họ đã từ mộ t
vài chi tiế t còn sót lạ i qua truyề n ngôn,
xây dự ng mộ t nhân vậ t lị ch sử thành
hình tư ợ ng Đào Nồ i/Nồ i H ầ u vổ i nhiề u
tình tiế t đư ợ c lắ p ghép, thêu dệ t như rấ t
nhiề u truyề n thuyế t tổ nghề khác củ a
ngư ờ i Việ t.
Đào Nồ i hay cu Nồ i (cái tên xuấ t phát
từ nghề nặ n nồ i niêu, như ghi chép củ a
mộ t sô' tư liệ u) chắ c chắ n là mộ t nhân vậ t
không có thự c, vì trong lị ch sử nghề gôm
Hư ơ ng Canh, làng chư a bao giò làm nồ i
(nồ i đấ t, niêu đấ t). Cái tên “Lò Cang”
phả n ánh rấ t chính xác nét đặ c trư ng củ a
nghề gôm Hư ơ ng Canh là sả n xuấ t
sành/sành nâu vớ i các sả n phẩ m chum,
chĩnh, vò, vạ i... (dân gian thư ờ ng gọ i là
hàng cang).
Cho tói nay, mặ c dù nghề gôm đã trả i
qua nhiề u thăng trầ m , thờ i kì phồ n thị nh
củ a thư ơ ng hiệ u gố m Hư ơ ng Canh đã lùi
vào dĩ vãng, như ng ngư di dân xóm Lò
Cang hiệ n vẫ n lư u giữ mộ t ngôi đề n thò
tổ nghề . Đề n xư a lợ p lá, đế n năm Đinh
Hợ i (2007), nhữ ng ngư òi thợ gôm cao tuổ i
đã huy độ ng bà con dự ng mộ t ngôi đề n
mớ i trên nề n đấ t cũ, khang trang hơ n.
Theo lệ , hằ ng năm, vào trư ớ c giao thừ a
(thư òng ngay từ chậ p tôì), bà con xóm Lò
Cang (gọ i tắ t là xóm Cang) cùng nhau
mang lễ lên đề n cúng tổ . Dù có nhiề u gia
đình không còn làm gố m nữ a thì lệ ấ y
vẫ n không thay đổ i. Họ quan niệ m, ai
đế n sóm hơ n sẽ đư ợ c Thánh ban cho
nhiề u lộ c. Giỗ tổ nghề vào ngày mùng sáu
tháng giêng hằ ng năm , như ng, cũng như
khoả ng thờ i gian đón giao thừ a, bà con
chuẩ n bị lễ v ậ t'từ chiề u hôm trư ố c, đêm
ngày mùng năm Tế t, dù đề n chư a mỏ
TẠ P CHÍ VHDG s ố 5/2010 19
cổ ng, nhiề u nhà đã xế p hàng chò để vào
lễ trư ố c. Lễ vậ t thư ờ ng có xôi, gà, rư ợ u,
hoa quả ... Cứ năm năm mộ t lầ n, làng tổ
chứ c rư ớ c kiệ u tổ . Cũng như nhiề u làng
gố m khác, thợ gôm Hư ơ ng Canh còn giữ
mộ t bài khấ n tổ nghề dùng trong nhữ ng
dị p tế tổ , như ng trong văn tế , họ chỉ ghi
chung chung là Thánh sư chứ không đích
danh ai cả (?).
Vào ngày giỗ tổ , ngư ờ i thợ cao tuổ i
nhấ t làng đư ợ c ra đề n đố t hư ơ ng, rồ i dẫ n
đầ u đám rư ớ c, rư ớ c kiệ u tổ đi quanh làng.
Việ c rư ớ c kiệ u bao giồ cũng đư ợ c tổ chứ c
vào ban đêm do tám chàng trai và tám cô
gái khiêng. Theo sau kiệ u là bà con làm
gố m (không phả i là dân xóm Lò Cang
tuyệ t đố ỉ không đư ợ c theo kiệ u). Trên
đư ờ ng qua các ngõ, các gia đình đề u phả i
dâng đuố c để soi sáng m ặ t tổ nghề và
đư ờ ng đi. Tói cử a đề n, ngư ồ i đón kiệ u đã
chuẩ n bị mộ t bó đuố c bằ ng nứ a đậ p dậ p
soi đuố c vào m ặ t “cụ ”, nế u thây m ặ t cụ tổ
có ánh đỏ rự c th ì năm đó làng làm ăn
phát đạ t. Ngư ợ c lạ i, thấ y m ặ t cụ không
hồ ng hào, năm ấ y hàng gôm ế .
Ngày 16 tháng giêng hằ ng năm là
ngày Khai nghiệ p. Ngày này đư ợ c tổ chứ c
rấ t trọ ng đạ i. Dân làng mổ lợ n tế để sáng
hôm sau các lò gôm bắ t đầ u đỏ lử a. Trư ớ c
khi nung mộ t mẻ gôm, trư ỗ ng phư òng
phả i “biệ n” mộ t ván xôi, mộ t con gà đặ t
trên nóc lò tế th ầ n lử a. Tụ c Khai nghiệ p
dư ờ ng như chỉ th ấ y tồ n tạ i ỏ Hư ơ ng Canh
mà không có ở các làng gôm khác(?). Thự c
chấ t đây cũng là mộ t hình thứ c củ a tín
ngư ỡ ng thờ thầ n lử a, biể u hiệ n coi trọ ng
lò nung - vị th ầ n có vị trí quyế t đị nh
trong nghề gôm. Khi cúng th ầ n lử a, phụ
nữ có thai hoặ c ngư ờ i làng khác không
đư ợ c tham dự .
Ngư ồ i Hư ơ ng Canh không thồ thầ n
lử a ở đề n tổ nghề mà thò ở đình. Trên bứ c
hoành phi củ a đình có đề chữ “Hỏ a Đứ c
Vư ơ ng”. Theo T rầ n Khánh Chư ơ ng, ngoài
ngày giỗ tổ nghề (m ùng sáu tháng giêng),
vào các ngày 15 tháng hai và 15 tháng
tám, hai xóm ỏ làng gôm Hư ơ ng Canh
thay nhau rư ớ c Thánh sư , rồ i lạ i trả về
nơ i thờ (đề n), ở đây có sự trùng hợ p giữ a
Hư ơ ng Canh vố i làng gôm Thổ Hà. Các
cụ ỗ Thổ Hà kể , ngày xư a trong ngày hộ i
phư òng lò, ngư ồ i ta cũng tổ chứ c rư ớ c lễ
Thánh sư vào hai ngày, rằ m m ùa xuân
(15/2 âm lị ch) và rằ m m ùa thu (15/8 âm
lị ch). “Phả i chăng hai làng gố m này có
chung mộ t truyề n thông(?)” (Trầ n K hánh
Chư ơ ng 2001: 336).
Không chỉ có nghề gố m cổ truyề n,
Hư ơ ng Canh còn có ba ngôi đình nổ i tiế ng
về kiế n trúc, điêu khắ c dân gian cùng vớ i
nhữ ng dấ u tích vậ t chấ t, văn hoá, mộ t
làng cổ điể n hình xứ Đoài xư a. Lễ hộ i kéo
song, đô' chữ đặ c sắ c ở đây vẫ n đư ợ c bả o
tồ n nguyên vẹ n, đông vui tấ p nậ p mỗ i độ
xuân về .
2. Thự c trạ ng sả n xu ấ t gôm ở
Hư ơ ng Canh
Trong thờ i gian gầ n ba th ế kỉ hàn h
nghề , Hư ơ ng Canh đư ợ c thiên hạ biế t
tiế ng bỏ i các sả n phẩ m gồ m sành đanh
chắ c, có độ bề n cao. S ành Hư ơ ng Canh
có nhữ ng né t riêng trong so sánh vói
sả n phẩ m các làng Thô’ Hà, P hù Lãng.
Trư ố c đây, ngư ờ i Hư ơ ng C anh k h ai thác
đấ t làm gôm ỏ đầ m Ma Hồ ng, nơ i có
nhiề u trữ lư ợ ng đấ t sét tố t. Theo đánh
giá củ a thợ gôm Hư ơ ng Canh, do đ ấ t để
làm gôm củ a làng Thổ H à là đ ấ t pha cát
non nên trên thự c tế đồ gôm củ a Hư ơ ng
Canh có độ nung/độ chị u nhiệ t cao hờ n
Thô’ Hà. Đặ c biệ t, gố m Hư ơ ng C anh tạ o
ra mộ t thứ âm th an h riêng, đanh chắ c,
gõ lên như chuông, không giông như
gôm P h ù Lãng.