NGHIÊN CƯU - TRAO ĐỔI
Đ7
MỘT THẾ KỈ SƯU
TẦM NGHIÊN CỨU
VĂN HOÁ, VĂN NGHỆ
DẪN GIAN
Ở THÁI BÌNH
NGUYÊN THANHỀ)
hái Bình là tỉnh mới được thành lập
vào ngày 21/3/1890 trên cơ sở sáp
nhập các vùng đất thuộc tỉnh Nam Định
và tỉnh Hưng Yên. Đây là vùng đất giàu
tiềm năng về văn hoá, văn nghệ dân
gian. Những thành tựu sưu tầm nghiên
cứu trong một thế kỉ qua đã khẳng định
điều này.
Trước thế kỉ XX, ngoài những tư liệu
văn hoá, văn nghệ dân gian ở Thái Bình
được ghi chép rải rác trong các bộ sử quốc
gia như Đại Việt sử bí toàn thư, Đạt Nam
nhất thống chí, Việt sử thông giám cương
mục, Đại Việt thông sử, Minh đô sử ,
Kiến uăn tiểu lục... còn nhiều cuốn sách
viết về nhân vật, phong tục, truyền
thuyết, nghề thủ công, sản vật... nhưng
có lẽ chưa có cuốn sách nào viết riêng về
các phủ huyện thuộc vùng đất này mang
tính địa chí.
Nếu thống kê những kết quả sưu tầm
nghiên cứu văn hoá, văn nghệ dân gian ở
Thái Bình trong một thế kỉ qua có lẽ phải
bát đầu kể đến cuốn sách được viết vào
năm 1900 mang tên Thái Bình phong vật
chí của Phạm Văn Thụ khi đó làm tri phủ
` Cữ nhân Văn khoa, Sở Văn hoá Thông
tin Thái Bình
Tiên Hưng và sau đó làm Tổng đốc Thái
Bình vào những năm 1913 - 1920. Tiếp
theo là cuốn sách Các tỉnh của Bắc Kỳ
(Lesprovinces du tonkin) của Pat - xkiê
viết năm 1901 trong đó có chương viết về
Thái Bình. khi tác giả là Phó sứ tỉnh
Thái Bình. Tác phẩm này đã được đăng
trên tạp chí Đông Dương 6 tháng đầu
năm 1904. Trong mấy thập niên đầu thế
kỷ, một số học giả người Pháp cũng viết
về Thái Bình dưới dạng viết về người
nông dân Bắc Kỳ, trong đó thẳng hoặc có
để cập đến một số vấn để mang tính địa
chí văn hoá dân gian của vùng đất này.
Có lẽ đáng chú ý hơn cả là hai tập tài liệu
có phần viết riêng về Thái Bình đó là viết
về Lịch sử tỉnh Thái Bình của Plegở rốt -
xanh xuất bản năm 1998 và phần viết về
Địa chí Thái Bình của Giăng - Ca - ta -
la xuất bản năm 1934.
Những thập kỷ đầu của thế kỉ XX,
một số tác giả người Việt đã có những
cuốn sách viết về Thái Bình, đáng chú ý
là cuốn sách Thái Bình phong uật chí của
Phạm Văn Thụ viết bằng chữ Hán như đã
kể trên. Cuốn sách đã đề cập đến các vấn
đề về địa danh, phong tục, nhân vật, cổ
tích và di văn, chỉnh chiến, sông ngòi,
đường xá, cầu cống, chợ, kĩ nghệ, thổ
sản... Tuy tư liệu chưa thật phong phú và
một số tư liệu chưa thật chuẩn xác nhưng
cách ngày nay tròn một thế kỉ có thể coi
đây là một công trình sưu tập nghiên
cứu, văn hoá văn nghệ dân gian đầu tiên
chuyên về một tỉnh đáng được trân trọng.
Hơn ba thập kỉ sau, Dương Thiệu Tường
đã hoàn thành cuốn sách Tỉnh Thái Bình
viết bằng tiếng Pháp dày đặn hơn. Cuốn
sách gồm bảy chương trong đó chương ba
đề cập đến phong tục và một số vấn đề về
văn nghệ dân gian.Ngoài ra còn cần phải
D8
NGUYÊN THANH
kể đến những tác phẩm được viết bằng
chữ Hán đề cập đến các lĩnh vực văn hoá,
văn nghệ dân gian ở Thái Bình như Thái
Bình phong uật phú của Dương Quảng
Hàm hoặc các sách viết từng phủ huyện
của Thái Bình như Tiên Hưng phú chí
của Phạm Nguyên Hợp, Quỳnh Côi dự
địa chí của Ngô Vĩ Liễn và các bài báo
được đăng tải thành nhiều kì trên Nam
Phong như Thuy Anh du bí của Đặng
xuân Viện, Thái Bình hí sự ngâm hhúc
của Nguyễn Tiến Từ, Hưng nhân kí sự
của Nguyễn Văn Đào...
Một bộ phận đáng kể sách. báo. tài liệu
có liên quan tới việc ghi chép các lĩnh vực
văn hoá, văn nghệ dân gian ở Thái Bình
viết bằng tiếng Hán hoặc tiếng Pháp chưa
được xuất bản hoặc chưa được địch. Trong
số này có tác phẩm được sưu tầm đưa vào
các kho lưu trữ, các thư viện ở Trung ương
hoặc địa phương, một số tác phẩm khác chỉ
mới được nghe nhắc đến trong tình trạng
“Văn kì thanh bất biến kì hình”. Một phần
vì những lí do trên nên việc phác hoạ
quang cảnh chung về thành tựu sưu tầm
nghiên cứu văn hoá, văn nghệ dân gian ở
Thái Bình trước Cách mạng Tháng 8/1945
cũng là những xới xáo, gợi mở cần thiết cho
những người làm công tác này ở những
thập kỉ tiếp theo đó tham khảo để tiếp cận
ngày một khách quan hơn, đầy đủ hơn.
Sau Cách mạng Tháng 8/1945 do tập
trung vào kháng chiến nên những công
trình nghiên cứu về Thái Bình nói chung
thưa vắng.Trong 9 năm kháng chiến
chống pháp, công tác sưu tầm văn hoá,
văn nghệ dân gian ở Thái Bình có thể kể
đến các gánh chèo, các đội văn nghệ ở
vùng giải phóng sưu tầm diễn lại các tích
chèo, tuông cổ vốn từng được các gánh
chèo, tuồng duy trì trong nửa đầu thế kỉ
XX. Hoạt động này tiếp tục được duy trì
vào những thập kỷ 50 - 60. Cũng từ
những năm đầu thập kỷ 60 trở về sau,
việc sưu tầm nghiên cứu các loại hình
văn hoá, văn nghệ dân gian được tiến
hành từng đợt, chủ yếu do các cơ quan
nghiên cứu ở trung ương tổ chức triển
khai. Có thể kể đến các hoạt động như
Ban nghiên cứu chèo Trung trơng mời các
nghệ nhân chèo Nguyễn Mầm, Nguyễn
Tích, Phạm Văn Điền, Cao Kim Trạch,
Đào Thị Na... lên giảng dạy truyền nghề
và thu băng ghi âm lại một số làn điệu
chèo cổ. Đồng thời với việc sưu tầm, khai
thác vốn chèo cổ là các hoạt động sưu
tầm nghiên cứu về nghệ thuật múa rối
nước, nghê thuật kiến trúc và lễ hội chùa
Keo và các đợt sưu tầm ca đao, tục ngữ,
văn học dân gian của thầy và trò khoa
Văn hai trường Đại học Sư phạm và Đại
học Tổng hợp Hà Nội. Về lực lượng sưu
tầm, nghiên cứu văn hoá văn nghệ dân
gian ở Thái Bình trong thập kỷ 60 tuy
chưa thật tập trung nhưng cần phải kể
đến việc sưu tầm thơ ca hò vè kháng
chiến chống Pháp của các ông Giang Đức
Tuệ, Bùi Thọ Ty, Lê Nhữ Tiếp. Bút Ngữ,
Nắng Hồng và một số cán bộ của ngành
văn hoá thông tin Thái Bình. Cũng cần
phải kể đến việc sưu tâm giới thiệu một
số loại hình diễn xướng dân gian như
chèo, tuông ca trù dưới dạng những bài
báo ngắn của các tác giả Thanh Long,
Hồng Dương, Hà Văn Cầu...
Nhìn chung, trong thập kỷ 60 việc
sưu tầm nghiên cứu văn hoá, văn nghệ
dân gian ở Thái Bình chủ yếu do các nhà
nghiên cứu chuyên ngành ở Trung ương
về khai thác và công bố rải rác trên các
báo cáo, tạp chí chuyên ngành ở Trung
ương. Lực lượng sưu tầm nghiên cứu ở
địa phương hoạt động theo tính tự phát,
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
59
—_—_—_ Ặ ____________£ÈẼ£Ẽễ£ễẼễ£ễ£ÔÓÔÐBv/©© ..
chưa thành chủ trương, chưa có sự đầu tư
nhiều của các ngành hữu quan.
Công tác sưu tầm nghiên cứu văn
hoá, văn nghệ dân gian ở Thái Bình thực
sự được chú trọng và thu được nhiều hiệu
quả là ở ba thập kỷ cuối thế kỷ XX, nói
cho chính xác hơn là từ cuối thập kỉ 70
trở đi. Sở Văn hoá Thông tin (thời kỳ này
là Ty VHTT) có biên chế cán bộ nghiên
cứu. Ban nghiên cứu lịch sử Đảng tỉnh có
bộ phận nghiên cứu lịch sử nhân dân. Cả
hai bộ phận này được cấp kinh phí sưu
tầm, nghiên cứu. Ngoài nỗ lực hoạt động
của lực lượng cán bộ biên chế ở hai bộ
phận trên phải kể đến những hoạt động
cần mẫn tận tụy của các cộng tác viên
cao tuổi như các cụ Phạm Tuyển, Dương
Quảng Châu, Vũ Đình Ngạn, Nguyễn
Tiến Đoàn và nhiều bậc cao niên ham
thích công tác sưu tâm nghiên cứu như
các cụ Giang Đức Tuệ, Bùi Thọ Ty,
Nguyễn Đình Giốc ...
Trong khoảng hơn 10 năm, một khối
lượng đồ sô tư liệu điền đã được thu gom,
gồm các lĩnh vực về nhân vật, phong tục,
nghề thủ công truyền thống, thơ văn yêu
nước chống Pháp, văn học dân gian, thần
tích, sắc phong, gia phả... Một bộ phận tư
liệu trong số này đã được thẩm định,
nghiên cứu, bổ sung để xuất bản thành
sách trong những thập ký 80 - 90 như
Văn học dân gian Thái Bình (tập 1) Eỳ
Đồng tiểu sử uà thơ uăn, Trạng nghè ở
Thái Bình, Giai thoại 0uăn chương Thái
Bình (tập 1), Thơ uăn yêu nước chống
Pháp ở Thái Bình, Chùa Keo, Hội lễ dân
gian ở Thái Bình... một số tư liệu sưu
tầm ở thời kỳ này đã được sử dụng
nghiên cứu công bố dưới những bài báo,
tạp chí đăng tải trên các tạp chí chuyên
ngành ở Trung ương và địa phương. Thập
kỷ 80 có thể coi là thời kỳ hoàng kim của
công tác sưu tầm tư liệu văn hoá, văn
nghệ dân gian ở Thái Bình. Trong điều
kiện ít tiếp nhận những thông tin về sự
định hướng của Trung ương, hầu hết là
tự sáng tạo, từ chủ trương của cán bộ
chuyên môn thuộc Ty Văn hoá Thông tin
và bộ phận nghiên cứu lịch sử nhân dân
thuộc Ban nghiên cứu lịch sử Đảng Thái
Bình thì những kết quả thu được trong
công tác sưu tầm ở Thái Bình thật đáng
trân trọng. Công đầu của những người tổ
chức thực hiện phải kế đến các ông Phạm
Đức Duật, Nguyễn Thanh Vân, Vũ Mạnh
Quang. Những người làm công tác sưu
tầm tận tuy, thuỷ chung, có hiệu quả cao
ở thời kỳ này ngoài các cộng tác viên cao
niên như đã nêu trên phải kể đến thành
quả sưu tầm nghiên cứu của hai nhà
nghiên cứu Phạm Đức Duật, Phạm Thị
Nét và lực lượng cán bộ nghiên cứu thuộc
bộ phận :¡ghiên cứu lịch sử nhân dân
Thái Bình.
Cũng trong hai thập kỷ 70 và 80,
việc sưu tầm khai thác vốn văn hoá văn
nghệ dân gian ở Thái Bình được các cơ
quan chuyên ngành ở Trung ương triển
khai tập trung hơn, chủ yếu ở các lĩnh
vực sân khấu, âm nhạc dân gian như
chèo, tuông, rối nước, múa dân gian, lễ
hội. Hai công trình của các tác giả Trung
ương xuất bản ở Thái Bình đáng chú ý ở
thập kỷ 70 là Chòa Keo của Đỗ Văn Ninh
và Trịnh Cao Tưởng (1974) và nghệ thuật
múa rối nước Thái Bình của Nguyễn Huy
Đồng (1977)
Từ cuối thập kỷ 80 trở đi, kế thừa và
phát huy thành quã sưu tầm của thời kỳ
trước, công tác sưu tầm nghiên cứu văn
hoá, văn nghệ dân gian ở Thái Bình triển
khai ngày một hiệu quả hơn. Lực lượng sưu
tầm nghiên cứu được bổ xung thêm. Ngoài
sự nỗ lực của từng cán bộ sưu tầm nghiên
60
NGUYÊN THANH
=———————ễ€ễ EDD—ỄễẼEễễỄễỄễỄễ=ễỄễỄễỄễ=EỄễEEE==ễŸễỄễẼỄễễ SE 5E S5ÃEÃ
cứu phải kể đến vai trò của Sở Văn hoá
Thông tin, Hội Văn học nghệ thuật Thái
Bình, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, Bộ
Văn hoá Thông tin, Trung tâm KHXH&NV
Quốc gia mà trực tiếp là Viện Văn hoá dân
gian, Viện nghiên cứu Văn hoá nghệ thuật
và Viện Âm nhạc và múa.
Nếu như ở những thập kỷ trước, những
chủ trương định hướng của tỉnh, của các cơ
quan chuyên ngành của Trung tương chưa
nhiều, chưa toàn diện thì ở thập kỷ 90 với
Sở Văn hoá Thông tin Thái Bình đã có chủ
trương thành kế hoạch hàng năm, có kinh
phí sưu tầm, xuất bản. Chỉ hội văn nghệ
dân gian Thái Bình có một số hội viên hoạt
động tích cực và ngày được bổ xung thêm
hội viên.
Nếu như ở các thời kỳ trước việc sưu
tầm, nghiên cứu còn tuỳ hứng thì ở thập kỷ
90 được triển khai toàn điện hơn với các
lĩnh vực múa dân gian, lễ hội, hương ước,
văn hoá làng, nghề thủ công truyền thống,
văn hoá dòng họ, văn hoá ẩm thực ...
Nằm trong các hoạt động khoa học
chuẩn bị kỉ niệm 100 năm thành lập tỉnh
Thái Bình (1890-1990 ), Thái Bình được
mùa lớn về xuất bản các công trình sưu
tầm nghiên cứu văn hoá, văn nghệ dân
gian. Hơn 10 đầu sách được xuất bản
trong đó có nhiều đầu sách có giá trị
khoa học tốt như Ngàn năm đất uà người
Thái Bình, Trạng nghè ở Thái Bình, Thái
Bình truyền thống uà hiện tại, Hội lễ dân
gian ở Thái Bình, Giai thoại 0uăn chương
Thái Bình... Việc xuất bản hàng loạt sách
ở thời điểm này có ý nghĩa lớn trong việc
cổ vũ công tác sưu tầm nghiên cứu và tạo
tiền để để hàng năm tỉnh cấp kinh phí
cho nghành VHTT xuất bản sách theo kế
hoạch và ưu tiên xuất bản những công
trình sưu tầm nghiên cứu văn hoá, văn
nghệ dân gian ở Thái Bình.
Do thấy được tiểm năng. tiểm lực
sáng tạo các loại hình văn nghệ dân gian
của cư dân Thái Bình và thế mạnh của
lực lượng cán bộ sưu tầm, nghiên cứu ở
Thái Bình nên Viện Âm nhạc và múa đã
phối hợp với Sở Văn hoá Thông tin Thái
Bình triển khai để tài Múa dân gian
Thái Bình uà Ba uùng chèo Thái Bình do
một tổ chức phi chính phủ của Nhật Bản
tài trợ. Việc sưu tầm nghiên cứu đã được
thực hiện khá công phu bằng các hình
thức ghì âm, ghi hình. chụp ảnh. viết báo
cáo khoa học. Tiếc là khi hai để tài đang
triển khai. kinh phí cấp chưa đáng kể thì
cố nhạc sĩ Viện trưởng Nguyễn Xinh chủ
nhiệm để tài đã qua đời. Sở Văn Thông
tin Thái Bình đã chủ động giải quyết hậu
quả bằng việc in hai cuốn sách Múa dân
gian Thái Bình và Chèo cổ Thái Bình.
Cũng trong thập kỉ 90, Thái Bình là
một trong những địa phương duy trì
thường niên các cuộc hội thảo khoa học
theo từng chuyên đề khác nhau như hội
thảo về văn hoá làng, làng văn hiến, văn
hoá dòng họ, lễ hội, hương ước, chèo
truyền thống... Những hội thảo này vừa
tranh thủ được sự tham gia của các cơ
quan nghiên cứu, các nhà khoa học
chuyên nghành ở Trung ương vừa cổ vũ
khích lệ được phong trào sưu tầm, nghiên
cứu ở cơ sở nhất là đội ngũ trí thức đã
nghỉ hưu đang sống trong khu vực nông
thôn. Hầu hết các cuộc hội thảo khoa học
hàng năm đều được in thành sách phát
hành đến từng cơ sở gíup cho những
người làm văn hoá nhận thức thêm về
diện mạo vốn văn hoá, văn nghệ dân gian
ở Thái Bình.
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỔI
Từ năm 1997 đến năm 2000, theo
chương trình bảo tồn và phát huy vốn
văn hoá phi vật thể của Bộ Văn hoá
Thông tin, mỗi năm Sở Văn hoá Thông
tin Thái Bình thực hiện một đề tài khoa
học bằng phương pháp ghi âm, ghi hình,
chụp ảnh viết báo cáo khoa học, dựng
thành phim vào đĩa CD —- ROM. Qua bốn
năm thực hiện, bốn đề tài đã được Bộ Văn
hoá Thông tin nghiệm thu và đánh giá
cao đó là các đề tài: chèo Khuốc và nghệ
nhân Cao Kim Trạch(1997), tục múa bệt
hội làng Vọng Lỗ (1998), múa ông Đùng
bà Đà và tục gieo ống, rước nước hội làng
Quang Lang(1999) và tục nấu cơm thi
trong các hội làng ở Thái Bình (2000).
Qua triển khai các đề tài, những người
làm công tác sưu tâm nghiên cứu văn
hoá, văn nghệ dân gian tích luỹy thêm
nhiều về vốn hiểu biết và kinh nghiệm
tác nghiệp.
Những kết quả thu được trong công
tác sưu tầm nghiên cứu văn hoá, văn
nghệ dân gian ở Thái Bình trước hết là
do nhiệt tình, nỗ lực của các tác giả vốn
có may mắn sống ở một vùng quê giàu
tiềm năng, tiềm lực về các loại hình văn
hoá, văn nghệ dân gian nhưng không thể
tách rời vai trò của Hội Văn nghệ dân
gian Việt Nam dưới các hình thức cung
cấp tài liệu, định hướng, hỗ trợ kinh phí
cho các đề tài khoa học tập huấn, xét giải
thưởng hàng năm...
Từ khi Hội Văn nghệ dân gian Việt
Nam xét giải thưởng hàng năm đến nay
Thái Bình đã có ð/8 hội viên được trao
giải thưởng, có hội viên 3 năm liền dự
giải đều được giải thưởng. Một số tác
phẩm được trao giải đã được công bố như
Nhận diện uăn hoá làng Thát Bình
(Nguyễn Thanh), Văn hoá uùng đất Lạng
61
Hương Mần (Nguyễn tiến Đoàn -
Nguyễn Thanh), số còn lại đang được xem
xét để đưa vào kế hoạch xuất bản. Hai
hội viên được tài trợ kinh phí nghiên cứu
trong đó đề tài lễ hội truyền thống ở Thái
Bình của tác giả Nguyễn Thanh đã được
nhà xuất bản khoa học xã hội xuất bản
năm 2000. Để công tác sưu tầm, nghiên
cứu được đẩy mạnh hơn năm 1998 Hội
văn nghệ dân gian Việt Nam đã phối hợp
với sở Văn hoá Thông tin Thái Bình tổ
chức lớp tập huấn với hơn 150 học viên
tham dự, sau lớp tập huấn này hiệu quả
sưu tầm nghiên cứu văn hoá, văn nghệ
dân gian đã tăng lên rõ rệt.
Một thế kỷ sưu tâm nghiên cứu văn
hoá, văn nghệ dân gian ở Thái Bình mà
hoạt động khá tập trung, thành tựu khá
nổi bật vào một phần tư cuối thế kỷ XX
đã bất đầu đặt được nền móng, tạo được
tiền đề các nhà sưu tâm nghiên cứu ở
Thái Bình có niềm tin để thực hiện
những đự định trong thập niên đầu thế
kỉ XXI, như biên soạn từ điển địa danh
dân gian Thái Bình và tiến tới biên soạn
địa chí dân gian Thái Bình cùng với việc
hoàn thành các công trình còn dang dở
như làng nghề ở Thái Bình, văn hoá ẩm
thực ở Thái Bình, mỹ thuật cổ truyền
Thái Bình
Có sắc thái riêng về địa văn hoá, văn
nghệ dân gian, kế thừa và phát huy
thành quả của các thế hệ sưu tầm nghiên
cứu trong thế kỷ XX chắc chắn thế kỷ
XXI sẽ dự báo những thành tựu khoa học
hơn, toàn diện hơn về công tác sưu tầm
văn hoá, văn nghệ dân gian ở Thái
Bình.
N.P
k