N g h iẻ n c ứ u tra o đ ổ i 35
THlễ N NHlêN THỰ C VẬ T
RUỘ NG VƯ Ờ N TRONG
CRDRO DÂN CA ĐÓNG
BANG BRC Bộ
ĐẶ NG DIỆ U TRANG*1
ồ ng b ằ n g B ắ c Bộ là đ ồ n g b ằ n g c h â u
th ô lớ n n h ấ t n ư ó c ta đư ợ c h ìn h th à n h
do sự bồ i đ ắ p p h ù sa c ủ a h a i co n sô n g
c h ín h : sô n g H ồ ng v à sô n g T h á i B ìn h tro n g
m ộ t v ị n h b iể n đư ợ c b a o q u a n h h a i b ê n là
đồ i n ú i. Đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ có c ấ u tạ o đ ị a
h ìn h vừ a m e n th e o c h â n dồ i n ú i v ừ a ă n s â u
vào đồ i n ú i th e o các t h u n g lũ n g sô n g. Đ ặ c
tru n g cơ b ả n c ủ a đ ị a h ìn h v ù n g đ ồ ng b ằ n g
n ày là th ấ p v à tư ơ n g đố i b ằ n g p h a n g , dố c
th o ả i từ tâ y b ắ c x u ố n g đ ô n g n a m , g iả m d ầ n
đ ế n độ cao m ặ t b iể n , t h ể h i ệ n rõ n é t d ạ n g
k h í h ậ u 4 m ù a x u â n , h ạ , th u , đô n g, tạ o
đ iề u k iệ n cho v iệ c c a n h tá c n ô n g n g h iệ p ,
làm t h u ỷ lợ i th â m c a n h lũ a v à r a u m ầ u . C ư
d â n c h ủ yế u củ a đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ là ngư ờ i
V iệ t vớ i v iệ c t r ồ n g lú a là c h ủ đ ạ o . V ì vậ y,
d ù q u a n h ữ n g s ự t h ă n g tr ầ m h a y b iế n đổ i
c ủ a lị c h sử k in h t ế x ã hộ i th ì v ề cơ b ả n v ă n
ho á c ủ a cu’ d â n đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ v ẫ n là
v ă n h o á n ô n g n g h iệ p lú a nư ớ c. Đ iêu n à y
ả n h hư ở n g m ạ n h m ẽ đ ế n lôi sô n g s in h h o ạ t
v ă n h o á c ủ a con n g ư ờ i nơ i đ ây .
D iệ n m ạ o đ ồ n g b ằ n g B ắ c B ộ m a n g đ ậ m
d â u ấ n c ủ a y ế u tô t h i ê n n h iê n m ô i tr ư ờ n g
vớ i các đ iề u k iệ n đ ị a h ìn h k h í h ậ u n h iệ t đớ i
đặ c trư n g . H ọ c g iả M ĩ C L .W is s le r c ho rằ n g
k h i n g h iê n cứ u v ù n g v ă n ho á tứ c là n g h iê n
cứ u m ộ t tổ hợ p c á c y ế u tô' v ã n h ó a đư ợ c
1 1 N C S . V iệ n N g h iê n c ứ u V ăn hó a
h ìn h th à n h bở i “q u á tr ìn h lâ u d à i n h ó m cu'
d â n ấ y th íc h ứ n g vói n h ữ n g đ iề u k iệ n c ủ a
m òi tr ư ờ n g sin h t h á i ” 1 (tr.2 9 ). Q u a th ự c
m ô i trư ờ n g sin h t h á i th iê n n h iê n đ ồ n g
b ằ n g B ắ c Bộ là y ế u tô' q u a n trọ n g tạ o n ên
tín h th ô n g n h ấ t đ a d ạ n g c ủ a b ả n c h ấ t v ă n
h o á vớ i n h ữ n g p h o n g tụ c , tậ p q u á n , lôi sô n g
s in h h o ạ t c ủ a đòi s ô n g n gư ờ i d â n nơ i đâ y .
Đ iê u n à y đư ợ c th e h iệ n rõ tr o n g ca d ao d â n
ca cổ t r u y ề n đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ q u a sự x u â t
h iệ n p h o n g p h ú c ủ a các h ìn h tư ợ n g th iê n
n h iê n p h ả n á n h sự “th íc h ứ n g ”, vố i m ọ i tá c
đ ộ n g ả n h h ư ở n g c ủ a co n ngư ờ i v à tự n h iê n
v ù n g đ ấ t n à y .
T ro n g các tá c p h ẩ m c a d ao d â n ca t r ữ
tìn h đ ồ ng b ằ n g B ắ c Bộ , sự p h o n g p h ú v à đ a
d ạ n g c ủ a t h iê n n h i ê n đ ư ợ c th ể h iệ n rõ n é t
q u a sô' lư ợ n g th ô n g k ê t ầ n sô x u ấ t h iệ n củ a
các h ìn h tư ợ n g th iê n n h iê n ở 8 tư liệ u tiê u
b iể u . K ế t q u ả th ô n g k ê c ho t h â y 304 h ìn h
tư ợ n g th iê n n h i ê n tr o n g c a d a o d â n ca t r u
tìn h đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ t h ể h iệ n vớ i các tầ n
sô': N a m p h o n g g iả i trà o 8 3 lầ n , Ca dao
ngạ n n g ữ H à N ộ i 5 59 lầ n , Tụ c n g ữ ca dao
d â n ca H à Tâ y 1 2 30 lầ n , H á t v í đ o ng bằ ng
Hà B ắ c 1934 lẩ n , Ca dao tụ c n g ữ N a m H à
1427 lầ n , Ca dao sư u tầ m ở T h a n h Hoá 851
lầ n , V ă n họ c d â n g ia n T h á i B ìn h 1 048 lẩ n ,
P hư ơ n g ngôn tụ c n g ữ ca da o H à N a m N in h
1524 lầ n
I. H ệ t h ô n g h ì n h t ư ơ n g t h i ê n n h i ê n
l i ê n q u a n đ ế n r u ộ n g v ư ờ n t r o n g c a d a o
d â n c a t r ữ t ì n h B ắ c B ộ
C ăn c ứ v ào c ả n h q u a n đ ị a lí c ủ a v ù n g
d ồ n g b ằ n g c h â u th ổ B ắ c B ộ vớ i các y ế u tô
đ ị a c h ấ t, đ ị a h ìn h đ ồ n g b ằ n g x en lẫ n đồ i
n ú i sót, k ế t h ợ p vớ i q u y lu ậ t c ủ a yế u tô' k h í
h ậ u đ ị a p h ư ơ n g tạ o n ê n m ôi trư ờ n g s in h
th á i vớ i giớ i s in h v ậ t th íc h ứ n g, c h ú n g tôi
tiế n h à n h k h ả o s á t t h iê n n h iê n tro n g ca
d ao d â n ca đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ th e o các h ệ
th ô n g h ìn h tư ợ n g s au :
36 ĐĂNG DIỀ U TRANG
- H ệ th ố n g h ìn h tư ợ n g th iê n n h iê n liê n
q u a n đ ê n r u ộ n g v ư ờ n
- H ệ th ô n g h ìn h tư ợ n g th iê n n h iê n liê n
q u a n đ ế n sô n g nư óc
- H ệ th ò n g h ìn h tư ợ n g th iê n n h iê n liê n
q u a n đ ế n r ừ n g n ú i
- H ệ th ố n g h ìn h tư ợ n g th iê n n h iê n liê n
q u a n đ ế n các h iệ n tư ợ n g tự n h iê n v à v ậ t
th ê v ũ tr ụ
C ác hệ th ô n g h ìn h tư ợ n g th iê n n h iê n
n à y đư ợ c p h â n lo ạ i d ự a tr ê n sự sắ p xế p các
sự v ậ t h iệ n tư ợ n g th e o p h ạ m vi m ôi trư ờ n g
cư ' trú .
T h iê n n h iê n ỏ các hộ th ố n g n à y th ể
h iệ n vói m ầ u sắ c d a d ạ n g , p h o n g p h ú ; đ iề u
n à y đư ợ c p h ả n á n h q u a các sô liệ u th ố n g k ê
c ủ a từ n g h ệ th ô n g .
H ệ th ô n g th iê n n h iê n liê n q u a n đ ế n
sô n g nư ớ c có 57 h ìn h tư ợ n g b ao gồ m các
h ìn h tư ợ n g có vị t r í cư tr ú th u ộ c m ôi trư ờ n g
đ ị a lí sô n g b iể n n h ư ao, biên, đ ầ m , gh ề n h,
hồ , nư ớ c, ngòi, sóng, sông... các h ìn h tư ợ n g
th iê n n h iê n th ự c v ậ t n h ư bèo, rong, rêu...,
dộ n g v ậ t n h ư cú, đỉ a, ế ch; nhá i, tở m , tép.
T ro n g dó h ìn h tư ợ n g x u ấ t h iệ n n h iề u lầ n
n h â t tr o n g các lờ i ca d a o d â n ca đ ồ n g b ằ n g
B ắ c Bộ là cá 194 lầ n , nư ớ c 42 3 lầ n .
H ệ th ô n g th iê n n h iê n liê n q u a n đ ế n
rừ n g n ú i có 24 h ìn h tư ợ n g , n h ũ n g h ìn h
tư ợ n g n à y đư ợ c sắ p x ế p p h â n lo ạ i th e o tín h
c h ấ t sự v ậ t th u ộ c k h u vự c cư tr ú c ủ a n ú i
rừ n g n h ư hô, cọ p , h ư ơ u , n a i , r ắ n rố t, k h i.
đèo đồ i, sói, n ú i non... T h e o h ả n g h ệ th ô n g
nà y , rừ n g v à n ú i n o n là c á c h ìn h tư ợ n g có
sô lư ợ n g th ô n g kê cao n h ấ t: rừ ng 52 lầ n ,
n ú i non 3 1 0 la n .
Hệ th ô n g th iê n n h iê n liê n q u a n d ế n các
h iệ n tư ợ n g tự n h iê n v à v ậ t th ể v ũ t r ụ là các
h ìn h tư ợ n g trăng, sao, trờ i, sâ m sét, m áy,
mư a, sư ơ ng, nắ ng, gió, chớ p, cầ u vồ ng...
T o à n h ệ th ô n g có 14 h ìn h tư ợ n g . Đ áy là
b ả n g th ô n g k ê có n h iê u h ìn h tư ợ n g th a m
gia vớ i sô lư ợ n g lớ n: n ă n g 139 lầ n , m à y 153
lầ n , gió 2 3 5 lầ n , m ư a 2 7 4, tr ă n g 315, trờ i
4 0 8 lầ n .
T h iê n n h iê n liê n q u a n đ ế n ru ộ n g v ư òn
ch iê m ư u t h ế h ơ n so vớ i các h ìn h tư ợ n g
th iê n n h iê n ỏ các b ả n g h ệ th ô n g k h á c . G ác
h ìn h tư ợ n g n à y x u ấ t h iệ n tro n g n h ữ n g lòi
ca d a o d â n c a tr ữ tìn h B ắ c Bộ vớ i m ầ u sắ c
p h o n g p h ú :
E m n h ư h o a n ở trôn c à n h
A n h n h ư con b ư ớ m liệ n g vành
bén h o a
B â y giờ anh lâ y ngư ờ i ta
N h ư d ao căt ruộ t em ra là m mư ờ i.
(Tụ c n g ữ ca dao dân ca H à T ày tr. 101)
N g ă t ngọ n r a u m u ô n g ngắ t cuố ng
r a u r ă m
L à m chi đế n nỗ i ch ù n g cầ m cồ ta y
B ư ớ m đ ỗ th ì b ư ớ r n lạ i bay
N h ữ n g lờ i chà n g nói biế t n gày nào quên.
(H át v í đ ồ n g b ằ ng H à Bắ c tr. 64)
S ự đ a d ạ n g c ủ a th iê n n h iê n liên q u a n
đ ế n r u ộ n g vư ờ n dư ợ c th ổ h iệ n ỏ các sô liệ u
th ô n g k ê vố i 197 h ìn h tư ợ n g . Q u a k h ả o s á t
p h â n loạ i h ệ th ố n g n à y th e o p h ạ m vi m ôi
trư ờ n g , c h ú n g tôi có k ế t q u ả các sô' liệ u
th iê n n h iê n th ự c v ậ t là 144 h ìn h tư ợ n g
c h iê m 73% , th iê n n h iê n đ ộ n g v ậ t 47 h ìn h
tư ợ n g (23% ), th iê n n h i ê n m ôi tr ư ờ n g đ ị a lí -
ru ộ n g d ồ n g có 6 h ìn h tư ợ n g (3% ).
K ế t q u ả k h ả o s á t cho th â v các h ìn h
tư ợ n g th iê n n h iê n n à y có sô' lẩ n x u ấ t h iệ n
k h ô n g d ồ n g d ề u .
T h iê n n h iê n th ự c v ậ t — r u ộ n g v ư ờ n có
sô lư ợ n g lổ n các h ìn h tư ợ n g th a m gia và
tầ n sô x u ấ t h iệ n c ủ a c ác h ìn h tư ợ n g c ũ ng
th ê h iệ n ở m ứ c cao: B ầ u 12, B í 14, Gừ ng
20, N h à i 23, M ạ 24, M ậ n 28, M a i 29, M ía
34, Đa 36, Quê hồ i 51, Chuôi 53, N g ô 53,
N g h iê n cứ u tra o đ ô i 37
Cà 54, R a u 57, Chè 74, Khoai 74, Tre nứ a
81, L ú a 88, L á 108, C an 142, C ày 145,
Trầ u 241, H oa 4 37 ...
T h iê n n h iê n đ ộ n g v ậ t - ru ộ n g vư ờ n có:
N ghé 7, Dê 10, C h uồ n ch u ồ n 11, R uồ i 12,
Mèo 15, Chó 16, V ị t 19, O n g 34, Bờ 39, Cò
43, Lợ n 44, B ư ớ m 54, N g ự a 65. T râ u 91, Gà
99, T ằ m tơ 103. C h im 162
T h iê n n h iê n m ôi trư ờ n g đ ị a lí - ru ộ n g
vư ờ n: N g òi 3, Đ ầ m 9, c ồ n 11, Đ ấ t 120,
Đồ ng ruộ n g 231
T ro n g đó, th e o th ô n g k ê c h i tiế t, các
h ìn h tư ợ n g cây, hoa, rau, ch im dư ợ c th ê
h iệ n tro n g các lòi ca vớ i d ầ y d ủ c h ủ n g loạ i
p h o n g p h ú c ủ a từ n g lo ài n h ư : lo ài câ y gồ m
cây cả n h, gạ o, phư ớ n, sõi, dư ơ ng liễ u...; loài
hoa có hoa hồ ng, hoa n h à i, hoa sen, hoa
m ày, hoa yên, hoa m a i, hoa sói, hoa hồ i...;
các loạ i r a u n h ư rau m uố ng , m ù n g tơ i, cả i
cúc, bắ p cả i, dọ c m ù n g...; các giố n g c h im
n h ỉ /c ư ô c , n h ạ n , p hư ợ ng , chích choè, quyên,
chào mào, bách diệ p.... đ â y là n h ữ n g lo à i
độ n g th ự c v ậ t q u e n th u ộ c ỏ ' v ù n g đ ồ ng b ằ n g
B ắ c Bộ : đ iê u n à y th ê h iệ n t ín h m u ô n m ầ u
sắ c c ủ a th ê giớ i d ộ ng - th ự c v ậ t v ù n g đ ấ t
này.
D ự a v ào k ế t q u ả p h â n lo ạ i trê n , c h ú n g
tôi có m ộ t sô n h ậ n x é t vê' h ìn h tư ợ n g th iê n
n h iê n liê n q u a n tố i ru ộ n g v ư ờ n tro n g ca
dao d â n ca t r u tìn h đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ
II. V a i t r ò c h ủ đ ạ o c ủ a t l ĩ i ê n n h i ê n
t h ứ c v á t r u ộ n g v ư ờ n t r o n g c a d a o d â n
c a t r ữ t ì n h đ ồ n g b ă n g B ắ c B ộ d ư ợ c l í
g i ả i d ự a t r ê n d ặ c đ i ế m t ự n h i ê n v ă n
h o á v ù n g m i ê n
N ằ m g iữ a h a i k h u vự c n ú i Đ ôn g B ắ c v à
T â y B ắ c, đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ có đ ị a h ìn h
tư ó n g đôi b ằ n g p h a n g , đ ấ t d a i p h ì n h iê u do
sự bồ i đ ắ p c ủ a sô n g H ồ n g v à sô n g T h á i
B ìn h, k h í h ậ u m a n g độ ẩ m cao, ch ị u ả n h
h ư ở n g s â u sắ c c ủ a c h ê đ ộ gió m ù a p h ứ c tạ p
n ê n có sự p h â n đ ị n h h a i m ù a đô n g v à h è rõ
rệ t. Đ ó c h ín h là d iề u k iệ n t h u ậ n lọ i đ ể
th ả m th ự c v ậ t m iê n đ ấ t n à y p h á t tr iể n
phong phú.
T u y đư ợ c b a o bọ c bở i r ừ n g n ú i v à v ị n h
b iể n B ắ c Bộ n h ư n g đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ v ẫ n
m a n g n ặ n g y ế u tô’ x a r ừ n g n h ạ t b iê n do
q u á tr ì n h k h a i th á c th e o p h ư ơ n g th ứ c “đao
c a n h h o ả c h ủ n g ” n h ữ n g rẻ o d ấ t cao q u a n h
d ồ n g b ằ n g c ủ a cư d â n n ơ i d â y t ừ x a x ư a
n ê n rừ n g c h ỉ còn p h ầ n n h iề u ở m iề n n úi
V iệ t B ác v à T â y B ắ c. Y êu tô’ b iể n c ủ n g n h ạ t
n h o à vì b iê n ở đ â y nô n g , th â ’p, lầ y lộ i và
n h iê u b ù n , k h ô n g có d ò n g h ả i lư u lớ n c h á y
q u a n ê n n g ư ờ i V iệ t từ đ ồ n g b ằ n g đ ã lấ n
b iể n là m n ô n g n g h iệ p . Vì vậ y , vói cư d â n
đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ th ó i q u e n s in h h o ạ t củ a
cư d â n nơ i đ â y là h ư ớ n g v à o là m n ô ng
n g h iệ p m ộ t c ách t h u ầ n tu ý , t r o n g đó c h ủ
y ê u là v ă n h o á n ô n g n g h iệ p trồ n g lú a . 75%
sô d â n v ù n g đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ là là m n ô n g
n g h iệ p trồ n g lú a t r ê n tố n g d iệ n tíc h to à n
v ù n g là 1 4 .7 00 k m ".
H ìn h th ứ c n ồ n g n g h iệ p tr ồ n g lú a là
tiê n đê cho sự tậ p t ru n g d â n cư vớ i lố i sô ng
đ ị n h cư bở i lẽ đó là y êu tô q u a n trọ n g dê
h ìn h t h à n h n ê n tổ ch ứ c x ã hộ i v à tổ c h ứ c
k h ô n g g ian c ủ a đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ m à tro n g
đó là n g x ã là đ ơ n vị cơ b ả n . V ăn h o á xóm
là n g m a n g tín h c ộ n g đ ồ n g tự trị c h ặ t chẽ
đư ợ c g ắ n vớ i th iê n n h iê n th ự c v ậ t q u a h ìn h
ả n h r ặ n g tre b a o bọ c q u a n h làn g , cây da,
cây si cố k ín h đ ầ u là n g n ơ i t ụ tậ p c ủ a ng ư ờ i
n ô n g d â n v à o n h ữ n g tr ư a h è oi ả tro n g giờ
n g h ỉ tr ư a v à q u a t ín h cộ n g đồ n g về lãn h
th ổ vố i h ìn h th ứ c sơ h ữ u ru ộ n g đ ấ t...
V iệ c trồ n g lú a đư ợ c coi là h ệ s in h th á i
m a n g tín h p h ố q u á t c ủ a v ù n g đ ồ n g b ằ n g
B ắ c Bộ :
38 ĐĂNG DIÊU TRANG
...T h á n g tư cắ t lú a tám x u â n
T h án g n ă m cắ t rạ n gày ăn q u an tiề n
N h ờ trờ i đư ợ c c h ữ hìn h yên
Rơ m th ì lên đố ng thóc chiêm vào hồ
T há n g sáu lú a rãi th ấ p tho
Kiế m d ă m ba th ú n g ăn cho nở nồ i
T h á n g bả y xớ i lú a rong chơ i
T há n g tá m cắ t lá bán nơ i chợ Già...
(Ca d ao tụ c n g ữ N a m Hà tr.4 1 )
S o n g b ên c ạ n h đó cư d â n nơ i đ â y c ũ n g
đ ã sá n g tạ o m ộ t h ệ s in h th á i m a n g tín h
c h u y ê n b iệ t đó là n g h ề tr ồ n g vư ờ n. Do v ậ y
k h ắ p nơ i ở v ù n g đ ấ t n à y đ ã h ìn h t h à n h m ộ t
p h ứ c th ê c a n h tá c r u ộ n g / v ư ờ n .... tro n g
n g h ề tr ồ n g lú a. M ô h ìn h h ệ s in h t h á i n ô n g
n g h iệ p c ủ a v ù n g c h â u th ổ B ắ c B ộ là R V A C
(ru ộ n g - v ư ờ n - ao — c h u ồ n g ) vố i tr u n g tâ m
là n g h ề n ô n g trồ n g lú a nư ớ c.
Có th ổ nói, th iê n n h i ê n th ự c v ậ t ru ộ n g
vư ờ n g ắ n liề n voi đờ i sô n g s in h h o ạ t củ a cư
d â n đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ . H ìn h tư ợ n g n à y chi
phố i m ọ i s in h h o ạ t v ă n h o á v à lôi sô n g c ủ a
ngư ờ i d â n nơ i đ ây . B ấ t c ứ a i đ ã từ n g b iế t
đ ê n là n g V iệ t cô tru y ề n đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ
c ũ n g h ế t sứ c â n tư ợ n g vớ i m ầ u x a n h c ủ a
lu ỹ tr e bao bọ c q u a n h là n g , vớ i các cây cổ
th ụ n h ư c â y đ a , c ây si, c ây b à n g trư ớ c cổ n g
là n g v à n h ữ n g c á n h đ ồ n g lú a, n gô, k h o ai,
b á t n g á t. N g a y tr o n g ngôi n h à c ủ a ngư ờ i
V iệ t d ồ n g b à n g Bắ c Bộ x ư a c ũ n g là sụ p h ả n
á n h củ a n ề n v ã n h o á th ự c v ậ t vớ i c h ấ t liệ u
d ự n g n h à b ằ n g gỗ x o a n tr ồ n g tro n g vư ờ n v à
tre n g â m , tư ờ n g d â t, m ái lá. V ậ t liệ u xây
d ự n g n à y p h ù h ợ p vố i d iề u k iệ n k h í h ậ u
k h ắ c n g h iệ t gió b ã o đ ô n g h è: d ô n g ấ m , h è
m á t. C a n h q u a n x u n g q u a n h n h à c ủ a ngư ờ i
d â n nơ i đ â y c ũ n g đư ợ c b ao bọ c bở i th iê n
n h iê n th ự c v ậ t: trư ớ c s â n n h à tr ồ n g các loạ i
cây c ả n h h a y các lo ạ i c ây k h ô n g c h ắ n gió
n h ư c a u , d ạ h ư ơ n g , n h à i, sói, m ộ c... s a u
n h à là v ư ờ n r a u v à các lo ạ i c â y trồ n g
k h ác ... ch ạ y q u a n h k h u ô n v iê n n à y là h à n g
rà o c ây d u ố ì h oặ c râ m b ụ t n g ă n c á c h vớ i
lá n g giề n g . T ấ t cả n h ữ n g h ìn h ả n h dó n g à y
n a y đ ã ít n h iề u trở n ê n n h ạ t n h o à bở i cuộ c
sô n g h iệ n đ ạ i v à tố c độ p h á t triể n đô th ị
h o á. N g ư ờ i n ô n g d â n h ôm n a y cù n g th a v
đổ i cuộ c s ô n g v à q u a n n iệ m t h ẩ m m ĩ đê b ắ t
n h ị p vớ i xu t h ế c h u n g c ủ a th ờ i dạ i: n h à
t r a n h v á ch đ ấ t đ ã đư ợ c t h a y th ê b ằ n g n h à
g ạ c h m ái b ằ n g ; r ặ n g t r e b a o bọ c q u a n h
là n g c ũ n g đ ã th ư a d ầ n bở i tố c độ k h a i th á c
c ủ a các n g à n h th ủ côn g n g h iệ p sa n x u ấ t
b à n , g h ế , g iư ờ ng , tủ v à các dồ nộ i t h ấ t h iệ n
đạ i; đ iể u n à y c ũ n g c h ứ n g tó họ đ ã b iế t vư ơ n
ra th ế giớ i b ê n n g o à i, tiế p th u v à họ c hói.
S o n g sẽ còn có ý n g h ĩa h ơ n k h i n h ữ n g
th à n h tự u k h o a họ c k ĩ th u ậ t tiê n tiế n đư ợ c
k ế t h ợ p h à i h o à vớ i g iá trị t r u y ề n th ô n g
d â n tộ c. B ở i lẽ cuộ c s ô n g vớ i t h iê n n h iê n
x a n h v ẫ n lu ô n là n iê m h i vọ n g củ a con
ng ư ờ i ở m ọ i th ờ i đ ạ i. V à đ ặ c b iệ t ở th ò i kì
n ào vớ i ngư ờ i n ô n g d â n , th iê n n h iê n đ ồ n g
ru ộ n g cỏ c ây c ũ n g v ẫ n lu ô n là m ôi trư ờ n g
sô n g v à lao đ ộ n g c ủ a họ .
T h iê n n h iê n th ự c v ậ t r u ộ n g vư ờ n còn
th ế h iệ n n g a y cả tr o n g b ữ a ă n c ủ a cư d â n
đ ồ n g b ằ n g B ắ c B ộ vớ i các t h à n h p h ầ n cơ
c ấ u th iê n về th ự c v ậ t: cơ m - r a u n h iề u h ơ n
cá - th ị t. N g ư ờ i d â n th ư ờ n g sử d ụ n g các
loạ i th ự c p h ẩ m tự tr ồ n g n h ư r a u x a n h , các
loạ i q u ả th e o m ù a n h ư bí, b ầ u , m ư ố p , du
đ ủ , cà. đ ậ u đỗ .... v à các lo ạ i ho a n h ư h oa bí.
th iê n lí, h o a c h u ô i
....
Bị chi p h ô i bở i n ề n v ă n m in h nôn g
n g h iệ p vớ i việ c trồ n g lú a nư ớ c là c h ủ đạ o,
ngư ờ i n ô n g d â n đ ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ sô n g và
đ iê u k h iê n n h ị p d iệ u sô n g p h ù hợ p vớ i chu
kì s in h trư ở n g c ủ a th ê giớ i có cây , p h ù hợ p
vớ i m ù a v ụ s ả n x u ấ t.
T h á n g g iê n g lù th á n g ăn chơ i,
T h á n g h a i trồ ng đ ậ u trồ ng khoai,
trồ ng cà
N g h iê n cứ u tra o đ ô i 39
T h á n g tư h ế t v ố n buô n d ư a
N ă m đ ậ u, sá u d ứ a , bả y về b uôn b ỏ n g
T h á n g tá m là t h á n g chơ i rong
T h á n g c h ín b uôn q u ý t, bu ô n hồ ng,
buôn cau
T h á n g m ộ t lên G iá m h á i g iầ u ,
T h á n g c h ạ p b uôn bấ c, buôn d ầ u ,
buô n sa
B uô n từ x ứ N g h ệ bu ô n ra
B u ô n n h ữ n g nư ớ c m ắ m cù n g là đ ỗ đen.
(Văn họ c d â n g ia n T h á i B ìn h t r . 152)
K h ô n g nơ i đ â u t r ê n d ấ t V iệ t, lễ hộ i
n ô n g n g h iệ p hạ i m a n g tín h c h â t p h ổ b iê n
k h ắ p các v ù n g m iê n n h ư ở B ắ c Bộ . V ào
n h ữ n g n g à y n ô n g n h à n g iữ a các th ờ i v ụ ,
n g ư ờ i d â n th ư ờ n g t ụ tậ p n h a u tr o n g n h ữ n g
d ị p lễ hộ i. H ìn h th ứ c s in h h o ạ t v ă n h o á
cộ n g đ ồ n g n à y p h ả n á n h rõ n ê n v ă n m in h
n ô n g n g h iệ p th ự c v ậ t vớ i s ự p h â n bô' th ờ i
g ia n lễ hộ i th e o n h ị p d iệ u m ù a “x u â n th u
n h ị k ì”: Lễ h ộ i đ ầ u v ụ m ù a đư ợ c tố c h ứ c v ào
th á n g 4 là hộ i x u ô n g đ ồ n g , hộ i cu ố i v ụ m ù a
v à o th á n g 10 là hộ i lê n đ ồ n g , s a u đó đ ế n tế t
cơ m m ớ i v à m ù a s ắ n ... K h ô n g g ia n t r u n g
tâ m c ủ a lễ hộ i là k h u n g c ả n h t h iê n n h iê n
q u e n th u ộ c c ủ a hàng q u ê n h ư m ộ t n g ọ n đ ồ i,
gò, đô n g , m ộ t k h o ả n h đ ồ n g b ằ n g h a y m ộ t
th u n g lũ n g lớ n. V ậ t d â n g c ú n g c ủ a lễ hộ i
trư ớ c tiê n lu ô n là s ả n p h ẩ m th ự c v ậ t n h ư
b á t cơ m , q u ả c à (hộ i G ió n g ) r a u , m ă n g v ầ u
luộ c, c ủ m ậ t, c ủ m à i (h ộ i l à n g v ù n g đ ấ t tố
V ĩn h P h ú ) ... rồ i s a u đ ó m ớ i đ ế n t h ị t g ia
cầ m . T r o n g h ộ i d ề n H ù n g , v ậ t d â n g c ú n g là
c ặ p b á n h tr ư n g b ả n h d ầ y c ũ n g đư ợ c là m
b ằ n g các s ả n v ậ t th iê n n h iê n th ự c v ậ t n h ư
lú a gạ o. đỗ b a o bọ c b ê n n g o à i n h â n th ị t...
th ê h iệ n b iê u tư ợ n g c ủ a trờ i đ ấ t, c ủ a n ê n
v ă n m in h n ô n g n g h iệ p lú a nư ớ c. T h iê n
n h iê n th ự c v ậ t đ i v à o tr o n g đờ i s ô n g ng ư ờ i
V iệ t d ồ n g b ằ n g B ắ c Bộ n g a y cả tro n g tâ m
th ứ c vớ i các tụ c th ờ t h ầ n lú a , th ờ th ầ n câ y
đ a, câ y si, c â y g ạ o ....
L à c á i n ô i c ủ a n ề n v ă n m in h n ô n g
n g h iệ p lú a n ư ố c c h ị u s ự ả n h h ư ở n g m ạ n h
m ẽ c ủ a c ác đ iề u k iệ n đ ị a lí v à k h í h ậ u n h i ệ t
đớ i g ió m ù a ẩ m ư ớ t m a n g n é t đ ặ c t rư n g
v ù n g m iề n , đ ồ n g b ằ n g B ắ c B ộ có cơ c à u c ây
trồ n g q u a n h n ă m t h e o m ộ t c h u kì n h ấ t
đ ị n h th íc h n g h i vớ i đ iê u k iệ n k h í h ậ u n ó n g
lạ n h rõ r ệ t. Đ iề u n à y c h i ph ô i to à n bộ lôi
s ô n g s in h h o ạ t v ă n h o á c ủ a d â n c ư nơ i đ â y
tạ o n ê n m ộ t n ề n tả n g v ă n h o á th ự c v ậ t
tro n g đờ i s ô n g tin h t h ầ n n g ư ờ i V iệ t đ ồ n g
b ằ n g B ắ c B ộ . Đ iể u n à y lí g iả i t ạ i sa o h ìn h
tư ợ n g t h iê n n h iê n liê n q u a n đ ế n r u ộ n g
v ư ờ n m à c ụ t h ê h ơ n là t h iê n n h iê n th ự c v ậ t
lạ i có t ầ n sô x u ấ t h iệ n ca o h ơ n c á c h ìn h
tư ợ n g t h iê n n h iê n k h á c tr o n g ca d a o d â n ca
v ù n g đ ấ t n à y .
I I I . T h i ê n n h i ê n l i ê n q u a n đ ế n
r u ộ n g v ư ờ n t r o n g c a d a o d â n c a t r ữ
t ì n h B ắ c B ộ t h ế h i ệ n s ắ c t h á i v ă n h o á
t r u y ê n t h ô n g d ồ n g b ằ n g B ắ c B ộ
N h ư đ ã t r ì n h b à y ở tr ê n , th iê n n h iê n
th ự c v ậ t có t ầ n sô' x u ấ t h iệ n ca o h ơ n so vớ i
th iê n n h iê n đ ộ n g v ậ t v à th iê n n h iê n m ôi
tr ư ờ n g đ ị a lí - ru ộ n g vư ờ n , tro n g đó h o a là
h ìn h tư ợ n g n ổ i b ậ t vớ i sô l ầ n x u ấ t h iệ n tớ i
43 7 lầ n . T h e o b ả n g p h â n lo ạ i đ ỉ n h cao n h ấ t
c ủ a h ệ t h ô n g p h â n lo ạ i n h â n tạ o c ủ a
L in n e e (1 70 7 - 1 7 78 ) t h ì “th ự c v ậ t đ ư ợ c
c h ia th à n h 24 lớ p t r o n g đó 2 3 lớ p th u ộ c vê
th ự c v ậ t có h o a , còn lở p t h ứ 24 gồ m c ác
th ự c v ậ t k h ô n g có h o a n h ư tả o , n ấ m , d ư ơ n g
x ỉ .... “2 (tr.5 ). N h ư v ậ y , x é t v ề m ặ t th ự c v ậ t
họ c, h o a m a n g t ín h p h ổ b iế n h a y n ó i m ộ t
c á c h k h á c s ự p h á t t r i ể n c ủ a th ự c v ậ t g ắ n
liề n v ớ i n h ữ n g s ắ c m ầ u c ủ a h o a .
Đ iề u k iệ n k h í h ậ u m iề n b ắ c 4 m ù a
x u â n , h ạ , th u , đ ô n g rõ r ệ t đ ã tạ o y ế u tô'
th u ậ n lợ i đ ể c â y cô'i đ â m ch ồ i n ả y lộ c, r a
h o a k ế t t r á i. Đ ế n vớ i v ù n g đ ồ n g b ằ n g B ắ c
Bộ vào m ù a x u â n - th ờ i t i ế t se lạ n h , độ ẩ m