Nghiên cứ u trao đố i 7
TÍNH HAI MẶ T CỦ A
KHỐ NG GIAN NGHỆ THUẬ T
TRUYỆ N CỔ TÍCH
NGUYỄ N VIỆ T HÙNG* ’
hông gian nghệ th u ậ t (KGNT) là khái
niệ m củ a thi pháp họ c chỉ hình thứ c
tồ n tạ i củ a th ế giớ i nghệ th uậ t, là sự mô
hình hoá th ế giớ i củ a tác giả . KGNT trong
tác phẩ m m ang tính biể u trư n g và quan
niệ m*0. Do đó, thông qua việ c tìm hiể u
KGNT, chúng ta có th ể hiể u đư ợ c quan
niệ m thẩ m mĩ, trìn h độ tu duy cũng như
tâm lí sáng tạ o củ a con ngư ờ i ở nhữ ng thờ i
điể m và đị a điể m mà tác phẩ m ra đờ i.
Khái niệ m KGNT đã đư ợ c ứ ng dụ ng để
tìm hiể u nhiêu loạ i hình văn họ c khác
nhau, trong đó có truyệ n cổ tích (TCT). Việ c
áp dụ ng mộ t phư ơ ng diệ n tiêu biể u củ a thi
pháp họ c vào mộ t đố i tư ợ ng lổ n và quen
thuộ c như truy ệ n cổ tích đã đem lạ i nhiề u
thà nh tự u. N hữ ng nhà nghiên cứ u, nhà thi
pháp họ c đã đư a ra nhiề u n hậ n đị nh về đặ c
điể m củ a KGNT tru yệ n cô tích và qua đó
phầ n nào tìm hiể u đư ợ c tư tư ở ng, quan
niệ m củ a nh ân dân về th ế giớ i, vê' cuộ c
sông và về chính bả n th ân con ngư ờ i.
Chẳ ng hạ n, nhà nghiên cứ u ngư ờ i Nga
- Likhachôp đã dành nhiề u công sứ c cho
việ c khả o sát tư liệ u văn họ c Nga cổ , trong
đó phầ n lở n là TCT. ô n g đã đư a ra nhậ n
xét "KGNT củ a TCT Nga m ang tính không
ch ô n g đôi (cả n trở ) củ a m ôi trư ờ ng v ậ t ch ấ t,
tứ c là tính siêu dẫ n củ a KG*2). Trong KGNT
đó "nhân vậ t di chuyên, giao tiế p không bị
trở ngạ i", kể cả "nhữ ng trở ngạ i vê' m ặ t tâm
lí". Các nhà nghiên cứ u văn họ c dân gian
(*) ThS. Khoa Ngữ văn, Trư ờ ng Đ H SP H à Nộ i
(VHDG) Việ t Nam , bằ ng con đư ờ ng thi
pháp họ c (qua các công trìn h cụ th ể củ a Đỗ
Bình Trị , Lê Trư ờ ng Phát) đề u thông n hấ t
ồ quan niệ m: TCT xây dự ng hai loạ i không
gian chủ yế u là "không gian trầ n th ế và
không gian kì ả o". Đây là hai khái niệ m cơ
bả n và đư ợ c ứ ng dụ ng nhiêu n hấ t khi
nghiên cứ u vê' KGNT truyệ n cổ tích (các
luậ n văn, lu ậ n án tìm hiể u vê' KGNT
truyệ n cổ tích thư ờ ng khai thác theo hư ớ ng
"không gian kì ả o"...). Có th ể nói rằ ng,
nhữ ng nh à nghiên cứ u quan tâm đế n
truy ệ n cổ tích đã đư a ra nhữ ng khái niệ m
củ a riêng mình, hoặ c dự a vào khái niệ m
củ a ngư ờ i đi trư ớ c đê chứ ng m inh nhữ ng
đặ c điể m củ a KGNT tru yệ n cổ tích. Sự mở
rộ ng các khái niệ m KGNT củ a TCT là cầ n
thiế t như ng thiế t nghĩ chúng ta cũng nên
nhìn lạ i để có sự đánh giá khái qu át hơ n,
xây dự ng mộ t qu an niệ m chung trong mộ t
chừ ng mự c n hấ t đị nh có th ê bao trù m lên
phạ m vi nghiên cứ u (KGNT TCT).
Chính vì vậ y, chúng tôi muôn đ ặ t vấ n
đê' khái quát đặ c điể m củ a KGNT truyệ n cô
tích dự a trên th à nh quả nghiên cứ u củ a
nhữ ng tác giả đi trư ớ c, đặ c biệ t là từ gợ i ý
trong công trình củ a V.Ia.Prôp*3’. Bằ ng cái
nhìn biệ n chứ ng xem xét đôi tư ợ ng, chúng
tôi đư a ra nh ậ n đị nh như sau: K G N T củ a
truyệ n cô tích m a n g tính chấ t hai m ặ t. Các
đặ c điể m củ a KGNT truyệ n cổ tích là nhữ ng
đặ c điể m vừ a thông nhấ t vừ a đôi lậ p vớ i
nhau, ví dụ như :
- Không gian kì ả o và không gian hiệ n
thự c
- Không gian cả n trở và không gian phi
cả n trở
- Không gian điể m và không gian tuyế n
tính
Mỗ i cặ p không gian trên đề u có sự đôi
lậ p vớ i nhau như ng đồ ng thờ i chúng lạ i
thố ng nh ấ t vớ i nhau. Bở i vì, đó là các
phư ơ ng diệ n củ a không gian nghệ thuậ t,
làm nên chỉ nh thể không gian truyệ n cố
8NGUYỀ N VIỆ T HÙNG
tích mà thiế u đi mộ t trong hai vê thì đôi
tư ợ ng không toàn vẹ n và không còn là "mô
hình về th ế giở i" củ a thể loạ i, đồ ng thờ i,
chúng ta cũng không có cái nhìn đầ y đủ vể
KGNT củ a tru yệ n cổ tích. Chúng tôi xem
xét vấ n đê' dự a trên tư liệ u TCT th ầ n kì
ngư ờ i Việ t. Sau đây, chúng tôi trình bày
nhữ ng quan niệ m cơ bả n vê các loạ i hình
không gian đã đê cậ p ở trên:
1. Không gian kì ả o và không gian
hiệ n thự c
Không gian hiệ n thự c là không gian
củ a cuộ c sông trầ n thế , biể u hiệ n cụ thê
trong truyệ n cổ tích ngư ờ i Việ t là không
gian làng quê. D ấ u ấ n làng quê Việ t Nam
in đậ m trong nhiề u truy ệ n cổ tích, "đem lạ i
cho thê giớ i cổ tích hơ i ấ m nhân sinh, màu
sắ c dân tộ c, dân dã"(1). Đặ c điể m này cho
thấ y, truyệ n cô tích ngư ờ i Việ t là sả n phẩ m
tinh thầ n đích thự c củ a nh ân dân lao độ ng,
mang đậ m th ế giớ i quan, cách nhìn củ a
ngư ờ i nông dân. M àu sắ c cung đình, nhữ ng
dấ u hiệ u củ a triề u đạ i phong kiế n ít có m ặ t
trong truyệ n cô tích ngư ờ i Việ t. Khi khả o
sát cấ u trúc TCT ngư ờ i Việ t theo lí thuyế t
"hình thái họ c TCT" củ a Prôp, hai tác giả
Trầ n Đứ c Ngôn và T ăng Kim Ngân gặ p gỡ
nhau ở nhậ n đị nh: TCT ngư ờ i V iệ t ít có loạ i
nhân v ậ t vua, công chúa, hoàng tử (nế u có
thì cũng không phả i là n hân v ậ t chính)(5\
Điề u này khác vớ i tư liệ u TCT dân tộ c
Chăm (có lẽ do dấ u ấ n củ a các vư ơ ng triề u
Chăm pa cổ ). T hậ m chí, ở TCT ngư ờ i Việ t,
nhữ ng dâu hiệ u củ a cung đình cũng bị dân
dã hoá mộ t cách triệ t để : cung vua có sào,
bờ rào phơ i quầ n áo, khung cử i, xoan đào
mắ c võng, nhà vua ghé quán nư ớ c ăn trầ u
(Tấ m Cám)\ ông vua gánh hàn h rao bán
(Lọ nư ớ c thầ n)... Đó là khung cả nh củ a làng
quê Việ t Nam mà ai cũng có thể dễ dàng
nhậ n ra.
Trong TCT ngư ờ i Việ t, ít có sự lộ ng lẫ y
tráng lệ m àu sắ c củ a không gian cung dinh
mà nổ i b ậ t lên vẫ n là không gian làng quê.
Thậ m chí trong nhữ ng truy ệ n có nhiề u
chặ ng thử thách đ ặ t ra vở i n hân vậ t như
Ngư ờ i lấ y cóc th ì anh họ c trò và vợ trả i qua
rấ t nhiề u thử thách như ng bôi cả nh chỉ
diễ n ra trong làng quê củ a nhân vậ t: từ
nhà đế n cánh đồ ng, đế n trư ờ ng họ c. Vớ i
kiể u truyệ n về cuộ c hàn h trìn h đi tìm hôn
nhân củ a nh ân v ậ t thì TCT thư ờ ng có xu
hư ớ ng mỏ rộ ng không gian để thấ y đư ợ c
tính chấ t li kì hấ p dẫ n cũng như nhữ ng
khó khăn, trở ngạ i trên con đư ờ ng tìm kiế m
hạ nh phúc củ a con ngư ờ i. Trong ví dụ trên
và nhiề u TCT ngư ờ i Việ t, chúng ta không
thấ y có nhữ ng biể u hiệ n đó.
Như ng dù đó là không gian làng quê
m ang tính hiệ n thự c thì dó cũng không
phả i là bả n th ân hiệ n thự c. Bở i vì, khi di
vào tác phẩ m văn họ c, nhữ ng chi tiế t dã trở
thà nh nhữ ng tín hiệ u thẩ m mĩ: không gian
xác đị nh bằ ng toạ độ , bằ ng kích thư ở c, vị
trí cụ thể ngoài cuộ c sông trở th ành KGNT
và do đó nó m ang tính biể u trư ng và ư ớ c lệ .
Không gian hiệ n thự c đó cũng có nghĩa là
KG củ a sự số ng, nơ i diễ n ra các hoạ t độ ng
củ a con ngư ờ i. Dù trong không gian ấ y có
đau khổ , áp bứ c, bấ t công và nh ân dân
không thự c hiệ n đư ợ c ư ố c mơ củ a mình
(thư ờ ng là không gian kì ả o mớ i là nơ i gừ i
gắ m và thự c hiệ n nhữ ng ư ớ c mơ củ a con
ngư ờ i - sẽ trìn h bày ở phầ n sau) như ng con
ngư ờ i phả i chấ p nhậ n. Và ở đây chúng ta
thấ y mộ t khía cạ nh thú vị trong tư duy
nghệ thuậ t, trong quan niệ m củ a thờ i dạ i
truyệ n cố tích: con ngư ờ i chấ p nhậ n thự c
tạ i, đâ u tra n h vớ i h iệ n thự c khố c liệ t đê
k h ắ n g đ ị n h b ả n c h ấ t n g ư ờ i c ủ a m ì n h . Đó
là trư ờ ng hợ p Từ Thứ c từ cõi tiên vê trầ n
thê, chấ p nhậ n tuổ i già và cô đơ n vì nơ i đó
có gia đình, làng xóm, có cuộ c đờ i thự c củ a
anh ta; là chàng Ngư u dẫ n con vê trầ n gian; là
nhữ ng nhân vậ t thầ n tiên chấ p nhậ n đánh đôi
sự trư ờ ng sinh ở trên trờ i để làm con ngư ờ i
bình thư ờ ng nơ i trầ n thế . T hậ m chí, ngư ờ i
vỢ trong S ự tích con sam không giàu nổ i
nỗ i vui sư ố ng khi tìm dư ợ c chồ ng, đư a vê'
Nghiên cứ u trao đổ i 9
quê nhà, đê đế n nỗ i vi phạ m điề u cấ m kị
khiế n hai vợ chồ ng đề u chế t... N hư ng vư ợ t
qua nhữ ng đau khổ , mâ't m át, họ hư ớ ng tớ i
cuộ c số ng thự c tạ i, trở về không gian đờ i
thư ờ ng vì ở đó có tìn h yêu thư ơ ng củ a con
ngư ờ i. Đó là quan niệ m hế t sứ c sâu sắ c và
giàu giá trị n hân văn trong TCT.
Tính quan niệ m củ a không gian làng
quê trong TCT cũng đư ợ c khẳ ng đị nh ở mộ t
phư ơ ng diệ n khác: không gian làng quê gắ n
vớ i sự sông, yên ổ n (dù là tạ m thờ i). Bở i vì
không gian xa xôi cũng gắ n vố i sự bấ t trắ c,
là dâu hiệ u củ a tai họ a và cái chế t: ba anh
em trong Trầ u cau ra đi khỏ i nhà dẫ n tớ i
cái chế t: Thủ Huồ n ra đi đế n Am phủ ;
Thạ ch Sanh đi khỏ i gố c đa là đôi diệ n vớ i
nguy hiể m, lừ a lọ c; Cuộ i đi làm xa nhà dặ n
vợ nhữ ng bấ t trắ c có thê xả y ra ở nhà; Sọ
Dừ a ra đi dự cả m đư ợ c nhữ ng tai họ a sắ p
dế n; con quạ m ang bứ c tra n h đi xa (sang
KG khác) gây tai họ a cho hai vợ chồ ng (Lọ
nư ớ c thầ n)... N hân v ậ t củ a TCT dư ờ ng như
thuộ c vê mộ t không gian nhấ t đị nh mà KG
đó quy đị nh đặ c điể m, tín h cách cũng như
quyế t đị nh sô' p hậ n củ a n hân vậ t. Con
ngư ờ i có sự hài hoà vố i KG th ân thuộ c. Cho
nên, sau khi gặ p nhiề u tai họ a ở trong
cung, Tấ m trở về quán nư ớ c bà lão và tìm
thấ y sự yên bình trong cuộ c sổ ng nơ i thôn
dã đó.
Bên cạ nh không gian hiệ n thự c, TCT
xây dự ng mộ t kiể u KG m ang tính đặ c
trư ng là KG kì ả o. Không gian kì ả o là sự
sáng tạ o m ang tính nghệ th u ậ t củ a con
ngư ờ i như ng chị u sự chi phôi củ a nhữ ng
quan niệ m tín ngư ỡ ng, tôn giáo. Đó là quan
niệ m vê tính nhiề u tầ n g củ a thê giớ i: T hế
giói Thiên dinh, Thuỷ phủ , Am phủ ...
Nhữ ng hình thứ c không gian đó không tồ n
tạ i trong thự c tế như ng nó tồ n tạ i trong ý
thứ c, trong quan niệ m củ a con ngư ờ i, nó
mang tính chấ t biể u trư ng, đúng như
Gurevich đã nhậ n xét: "Đôi khi chúng ta
không ý thứ c dư ợ c rằ ng thờ i gian và không
gian không chỉ tồ n tạ i mộ t cách khách
quan, chúng còn đư ợ c con ngư ờ i ý thứ c và
thể nghiệ m mộ t cách chủ quan"... Nhữ ng
khái niệ m không gian bao giờ cũng bị quy
đị nh bở i nề n văn hoá củ a nó"(S). Do đó, bên
cạ nh KG hiệ n thự c, KG kì ả o cũng thể hiệ n
đư ợ c nhữ ng yế u tô' về tư duy, quan niệ m và
ư ố c mơ củ a nh ân dân lao độ ng.
T h ứ nh ấ t, KG kì ả o là nhữ ng ư ớ c mơ ,
k há t vọ ng củ a con ngư ờ i. Ó đó có hạ nh
phúc và sự bấ t tử (Từ Thứ c), có nhữ ng vậ t
báu kì diệ u đem lạ i hạ nh phúc (cây đàn
trong Thạ ch S a n h ), có vàng bạ c châu báu
đem lạ i sự giàu sang (hòn đả o trong Cây
khế )... Nói chung là ở th ế giở i kì ả o, con
ngư ờ i có th ể tìm đư ợ c tấ t cả nhữ ng điề u tố t
đẹ p, sung sư ớ ng mà họ không bao giờ có
đư ợ c ở thê giớ i hiệ n thự c.
T h ứ ha i, KG kì ả o là thư ớ c đo phẩ m
chấ t củ a con ngư ờ i. Chính vì KG kì ả o là
nơ i chứ a đự ng nhữ ng ư ớ c mơ giàu sang,
hạ nh phúc củ a con ngư ờ i cho nên không
phả i ai cũng có thể đế n đư ợ c KG đó. Chỉ có
nhữ ng ngư ờ i đã qua th ử thách, bộ c lộ đư ợ c
phẩ m chấ t tố t đẹ p, tru n g thự c, dũng cả m
thì mở i đế n đư ợ c KG kì ả o, đư ợ c đề n đáp,
và có kế t thúc có hậ u: vì cứ u đư ợ c Thái tử
con vua Thủ y Tê m à Thạ ch S an h đi xuố ng
Thủ y cung, nh ậ n đư ợ c phầ n thư ở ng là cây
đàn th ầ n kì... N hữ ng biể u tư ợ ng KG đó
m ang tính chứ c năng, đó là môi trư ờ ng
thử thách để ban thư ở ng hoặ c trừ n g phạ t
nhân vậ t.
Trong TCT, h ai loạ i KG đó (hiệ n thự c
và kì ả o) luôn tồ n tạ i, đan xen vào nhau, có
quan hệ vói nhau. Sự tồ n tạ i củ a mỗ i loạ i
KG này không th ê tá c h rờ i vói loạ i K G k ia
và ngư ợ c lạ i. Như ng dù là KG kì ả o hay KG
hiệ n thự c th ì KGNT củ a TCT cũng mang
tính chứ c năng và m ang tín h quan niệ m.
Đó là nhữ ng phư ơ ng tiệ n để chuyể n tả i
nhữ ng quan niệ m về th ế giớ i, về con ngư ờ i.
Đồ ng thờ i, chúng cũng tạ o nên sự cân bằ ng
trong tâm lí con ngư ờ i,'giúp con ngư ờ i giả i
10 NGUYỄ N VIỆ T HÙNG
toả nhữ ng áp lự c trong cuộ c sông, mơ ư ớ c
hư ổ ng tớ i thế giói tư ơ ng lai.
2. Không gian cả n trở và không gian
phi cả n trở
Chúng ta vẫ n thư ờ ng đề cậ p đế n yế u tô
KGNT trong TCT, phân tích nhữ ng hình
thứ c tồ n tạ i cũng như tính quan niệ m củ a
nó. Như ng nhiề u khi, chúng ta thấ y rằ ng
dư ờ ng như KG củ a TCT không tồ n tạ i,
Likhachôp gọ i đó là tính phi cả n trở củ a
KG TCT. Prôp đã n hậ n đị nh rằ ng KG "có
trong tru yệ n cổ , nó là mộ t th àn h phầ n câu
trúc không thể thiế u đư ợ c. M ặ t khác, nó
dư ờ ng như hoàn toàn vắ ng m ặ t"(7). Khi nói
đế n KG cả n trở và KG phi cả n trở là chúng
ta gắ n KGNT vớ i nhữ ng h ành độ ng củ a
nhân vậ t. Sự cả m nhậ n củ a chúng ta vê
nhrtng loạ i hình KG này cũng thông qua
việ c tìm hiể u các hành độ ng củ a nh ân vậ t.
KG cả n trỏ ' là loạ i KG gây ra nhữ ng trở
ngạ i trong quá trìn h di chuyể n củ a nhân
vậ t, KG chứ a đự ng nhữ ng thử thách,
nhữ ng kẻ thù ngăn cả n đư ờ ng đi củ a nhân
vậ t. Loạ i KG này thư ờ ng có m ặ t trong kiể u
truyệ n dũng sĩ, trong nhữ ng dạ ng truyệ n
phiêu lư u, nhữ ng cuộ c truy đuổ i củ a kẻ
thù... KG m ang tính cả n trở cũng xuấ t hiệ n
đôi vớ i nhân vậ t phả n diệ n: mụ Chằ ng liên
tiế p bị nhữ ng v ậ t báu mà chàng đi săn vứ t
lạ i khiên mụ không thể đuổ i kị p (làm cho
sông biể n nổ i lên thành rừ ng, cho núi sụ t
xuố ng thàn h sông biể n)...
KG cả n trở cũng m ang Lính quan niệ m
và tư ơ ng trư ng rõ nét bở i vì nêu vư ợ t qua
dư ợ c nhữ ng cả n trở đó thì con ngư ờ i sẽ đạ t
đư ợ c ư ố c mơ , k h át vọ ng củ a m ình. Và
ngư ợ c lạ i, nhân vậ t không làm chủ đư ợ c
không gian, không chiế n thắ ng đư ợ c nhữ ng
cả n trở củ a KG cũng có nghĩa là anh ta
phả i chấ p nh ậ n bi kị ch: Đã T ràng xe cát
biể n Đông; Từ Thứ c trở lạ i cử a Thầ n Phù,
lá cây đã che kín lôi vào; KG cả n trở khiế n
cho chàng Ngư u và con không trở vê' trầ n gian
đư ợ c mà phả i chế t dọ c đư ờ ng; tư ơ ng tự như
vậ y là hoàn cả nh củ a vợ chồ ng ngư ờ i đánh
cá trong S ự tích con sam ...
KG phi cả n trở đư ợ c hiể u theo hai hình
thứ c: mộ t là không gian kì ả o trong đó
nhân vậ t di chuyể n từ KG trầ n thê (hoặ c
KG kì ả o) đế n KG kì ả o mộ t cách dễ dàng;
hai là KG hiệ n thự c có khoả ng cách giữ a
các điể m khác nh au như ng nhân vậ t cũng
có thể di chuyể n th uậ n lợ i nhờ nhữ ng phép
màu kì diệ u, nhữ ng vậ t báu. H ình thứ c di
chuyên m ang tính chấ t thầ n kì đó vư ợ t ra
ngoài quy lu ậ t củ a không gian, thờ i gian,
tố c độ khiế n cho chúng ta cả m giác rằ ng
KG (khoả ng cách) đó là không tồ n tạ i.
Trong truyệ n C ái d â y lư ng, o Bù hai lầ n
vư ợ t qua núi cao, qua chín suôi, chín đèo
như ng truyệ n không nói gì đế n quá trìn h đi
củ a nhân vậ t mà chỉ kế t luậ n "Cuố i cùng,
cô đế n đư ợ c con suôi"...
Không gian phi cả n trở trong TCT
không còn là KG đị a lí m à là "không gian
th ầ n thoạ i - tôn giáo. Từ KG này chuyể n
sang KG kia chẳ ng có gì khó khăn"(8). Do đó
nó cũng không có tính xác đị nh. T rầ n công
đế n xứ sở củ a thầ n M ư a nhờ cây gậ y rút
đấ t mà vư ợ n tặ ng, rồ i ông lạ i cư ỡ i trê n lư ng
sư tử bay đi khắ p nơ i (Làm ơ n hoá dạ iỴ
Cuộ c h àn h trìn h củ a nh ân vậ t tuy đi từ nơ i
này đên nơ i kia, "qua nhiề u vùng, nhiêu xứ
sở " như ng dư ờ ng như nhữ ng khoả ng cách
không gian đó không tồ n tạ i. Điề u này có
đư ợ c không chỉ do T rầ n công sử dụ ng
nhữ ng phư ơ ng tiệ n th ẩ n kì mà có lẽ do cách
tư duy củ a tác giả TCT: nhữ ng hình thứ c
không gian khác nh au đó thự c chấ t là sự
biế n đổ i củ a mộ t đị a điể m cố đị nh trong
nhiề u thờ i điể m khác nh au - lây không
gian để biể u thị sự biế n đổ i củ a thờ i gian
(bằ ng chứ ng là quê củ a T rầ n công lúc hạ n,
lúc lụ t). Cho nên, hình thứ c KG đó có mặ t
trong TCT như ng có lẽ chúng không tồ n tạ i
trên thự c tế .
Nghiên cứ u trao đôi 11
Như vậ y là trong th ể loạ i TCT, nhân
dân cũng n hậ n ra việ c di chuyể n trong KG
gặ p rấ t nhiề u khó khăn cả n trở . Đấ y là mộ t
thự c tê củ a nhữ ng ngư ờ i dân số ng rả i rác,
cách xa nhau, hơ n nữ a phư ơ ng tiệ n lạ c hậ u
thì đi lạ i là mộ t việ c nguy hiể m. C hính vì
thế , khi không làm chủ đư ợ c KG thiên
nhiên quanh mình thì họ dự a nhiêu vào
thê giớ i biể u tư ợ ng m ang tính chấ t tâm
linh, ư ớ c mơ chinh phụ c không gian bằ ng
nhữ ng hình thứ c nghệ th u ậ t kì ả o. Trong
truyệ n Ngư ờ i họ c trò vớ i ba con quỷ , ba con
quỷ tặ ng cho anh họ c trò Long con ngự a
ngày đi ngàn dặ m , tặ n g túi m ặ t trờ i và túi
m ặ t trăng. Con ngự a là phư ơ ng tiệ n kì ả o
đê chinh phụ c khoả ng cách KG, Long nhờ
đó mà vư ợ t hàng ngàn dặ m từ kinh đô vê
thăm vợ . N hữ ng v ậ t báu m ặ t trờ i và m ặ t
trăn g đư ợ c Long sử dụ ng là cách chinh
phụ c không gian bằ ng cách làm cho thờ i
gian kéo dài ra. Bả n ch ấ t củ a h ành độ ng đó
là khắ c phụ c sự hạ n chê củ a tố íc độ cho nên
muôn chiế m lĩnh KG th ì nh ân vậ t phả i kéo
dài thờ i gian.
Bên cạ nh đó, TCT cũng sử dụ ng mộ t
cách thúc thư ờ ng th ấ y là xoá nhoà nhữ ng
khoả ng cách, nhữ ng cả n trở củ a KG. Khi đó
KG không còn cả n trở n hân vậ t nữ a và
TCT chú trọ ng đế n nhữ ng hành độ ng củ a
nhân vậ t trên nề n bôi cả nh KG đó mà thôi.
Do đó, đặ c điể m này càng củ ng cố cho nh ậ n
đị nh KGNT củ a TCT mang tính chấ t quan
niệ m và ư ớ c lệ . KG không cả n trở giúp cho
nhân vậ t trung tâm dễ dàng đế n đư ợ c vố i
thế giố i mơ ư ớ c, đ ạ t đư ợ c k h át vọ ng củ a con
ngư ờ i. Đúng như lờ i bình củ a Gorki: "Trong
truyệ n cổ tích, ngư ờ i ta bay trên không
trung, ngồ i lên tâm thả m biêt bay, đi hài
bả y dặ m, phụ c sinh nhữ ng ngư ờ i đã chế t...
nói chung t''uyệ n cô tích đã mở ra trư ớ c
m ắ t tôi cánh cử a sổ để trông vào cuộ c số ng
khác - trong đó có lự c lư ợ ng tự do không
biế t sợ đang tồ n tạ i và hoạ t độ ng mơ tư ở ng
đế n cuộ c đổ i đờ i tot đẹ p hơ n".
3. Không gian điể m và không gian
tuyế n tính
"Điể m" và "tuyế n tính" vein là nhữ ng
khái niệ m hình họ c. N hữ ng nhà nghiên cứ u
thi pháp họ c vậ n dụ ng chúng như là nhữ ng
khái niệ m củ a không gian nghệ thu ậ t, chỉ
tính ch ấ t củ a KGNT.
Theo T ừ đ iên tiế ng Việ t (Hoàng Phê
chủ biên), nghĩa danh từ củ a từ "điể m" có 7
nghĩa, ch úng tôi chú ý ng hĩa th ứ 3:
"điể m là p h ầ n k hông g ian, nơ i nhỏ n h ấ t
có th ể hạ n đị nh đư ợ c mộ t cách chính xác, xét
về mặ t nào đó"<9>. Chúng tôi hiể u không gian
điế m là loạ i không gian có tính chấ t cô đị nh,
tĩnh tạ i và nhỏ hẹ p, chỉ gồ m mộ t đị a điể m,
không có sự mở rộ ng theo chiề u dài. Do đó,
hoạ t độ ng củ a nhân vậ t trong môi trư ờ ng
không gian này bị bó hẹ p, có khi chỉ diễ n ra
trong mộ t ngôi nhà, mộ t ngôi làng, mộ t đỉ nh
núi, mộ t góc rừ ng...
C ũng th eo từ đ iể n trê n , tu y ế n tín h
là da nh từ dư ợ c hiể u là tín h chấ t nôi
tiế p n h a u th eo đư ờ ng th ẳ ng* 11 . Không
g ia n tu y ế n t ín h là khoả ng không gian trả i
dài, gồ m nhiề u điể m kế t hợ p vố i nhau tạ o
nên môi trư ờ ng hoạ t độ ng m ang tính chấ t
rộ ng lổ n, n hân v ậ t có thể di chuyể n đi từ
điể m này đế n điể m khác. Đế n mỗ i điế m
dừ ng, hàn h độ ng củ a n hân vậ t diễ n ra và
thúc đẩ y cố t truyệ n ph át triể n.
Không gian điể m là loạ i không gian dặ c
trư ng củ a thầ n thoạ i và kị ch. Trong thầ n
thoạ i, mỗ i vị thầ n có mộ t đị a điể m hoạ t độ ng
nh ấ t đị nh, mỗ i V th ầ n cai quả n mộ t vùng.
Dù họ có di chuyể n từ nơ i này qua nơ i khác
như ng mỗ i hành độ ng thư ờ ng chỉ diễ n ra ở
mộ t nơ i n hấ t đị nh: Sơ n Tinh là thầ n núi Ba
Vì, thầ n Biể n là con rùa khổ ng lồ chỉ nằ m
yên mộ t chỗ , thầ n T rụ trờ i đứ ng lên chông
bầ u trờ i... Thậ m chí thầ n Lúa trư ổ c đây tự
đi vê nhà ngư ờ i nông dân như ng về sau th ầ n
không chị u đi đàu nữ a chỉ đứ ng mộ t chỗ ...
Như ng đế n giai đoạ n sau (thầ n thoạ i suy
tàn, giao thoa vớ i thể loạ i truyề n thuyế t và