1
CHƯƠNG 1: MỞ ĐẦU
1.1. Sự cần thiết nghiên cứu
Vấn đề ô nhiễm môi trường, suy giảm nguồn tài nguyên, biến
đổi khí hậu ngày càng trở nên nghiêm trọng. Để giải quyết vấn đề
này, các chương trình về phát triển bền vững, tăng trưởng xanh, ứng
phó với biến đổi khí hậu đã và đang được triển khai thực hiện trên
quy mô toàn cầu. Từ các chương trình này, thị trường tiêu dùng sản
phẩm xanh được hình thành trong đó có thị trường tiêu dùng sản
phẩm công nghiệp xanh. Vì vậy, hành vi tiêu dùng (mua sắm, sử
dụng và thải bỏ) sản phẩm xanh nói chung và sản phẩm công nghiệp
xanh nói riêng cần được tiếp tục nghiên cứu.
1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu: Đánh giá ảnh hưởng của một số yếu tố
tâm lý và văn hóa đến ý định hành vi mua sắm và thải bỏ sản phẩm
công nghiệp xanh ở Việt Nam.
Câu hỏi nghiên cứu: Ảnh hưởng của một số yếu tố tâm lý và
văn hóa đến ý định hành vi mua sắm và thải bỏ sản phẩm công
nghiệp xanh ở Việt Nam như thế nào? Ý định hành vi mua sắm tác
động như thế nào đến ý định hành vi thải bỏ sản phẩm công nghiệp
xanh ở Việt Nam?
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Ý định hành vi mua sắm và thải bỏ sản
phẩm công nghiệp xanh; một số yếu tố tâm lý và văn hóa tác động
đến ý định hành vi mua sắm và thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh.
Phạm vi nghiên cứu
Về sản phẩm công nghiệp xanh: Luận án chỉ nghiên cứu các sản
phẩm công nghiệp xanh khi được tiêu dùng sẽ trải qua đầy đủ các
2
giai đoạn từ mua sắm đến sử dụng và thải bỏ sản phẩm.
Về hành vi tiêu dùng: Luận án nghiên cứu ý định hành vi mua
sắm và ý định thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh.
Về không gian: Luận án thực hiện điều tra thu thập số liệu ở một
số địa phương của Việt Nam: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà
Nẵng, Ninh Bình.
Về không gian: Số liệu được thu thập thông qua điều tra từ
tháng 10 năm 2016 đến tháng 3 năm 2017.
1.4. Phương pháp nghiên cứu
Luận án kết hợp sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu và
phương pháp nghiên cứu định lượng. Nghiên cứu tài liệu để xây dựng
khung lý thuyết, thang đo, mô hình và các giả thuyết nghiên cứu.
Nghiên cứu định lượng sử dụng bảng câu hỏi điều tra và thu thập dữ liệu
để kiểm định thang đo, mô hình và các giả thuyết. Các phương pháp để
kiểm định bao gồm: phương pháp phân tích độ tin cậy cronbach anpha,
phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích nhân tố khẳng định
(CFA), phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM). Dữ liệu điều tra
được xử lý bằng phần mềm phân tích thống kê Stata 12.
1.5. Những đóng góp của luận án
1. Luận án đã xác định được ảnh hưởng của một số yếu tố tâm
lý và văn hóa đến ý định hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp
xanh ở Việt Nam, cụ thể như sau:
- Các yếu tố tác động trực tiếp đến ý định hành vi mua sắm sản
phẩm công nghiệp xanh là: AGPB, PCBP, SNP, PCEP. AGPB có tác
động tích cực và mạnh (β = 0,69); SNP, PCEP tác động tích cực và
trung bình, yếu (β lần lượt bằng 0,27 và 0,11); PCBP tác động tiêu
cực và trung bình (β = -0,20).
- Các yếu tố tác động gián tiếp đến ý định hành vi mua sắm sản
3
phẩm công nghiệp xanh bao gồm: EC, GAP, COL. EC có tác động
tích cực và mạnh nhất (β = 0,46); các yếu tố GAP, COL có tác động
tích cực ở mức yếu và trung bình (β lần lượt là 0,09 và 0,33).
2. Luận án đã xác định được ảnh hưởng của một số yếu tố đến ý
định hành vi thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh: GPBI tác động tiêu
cực và mạnh (β = - 0,55); PCBD tác động tích cực và yếu (β = 0,11).
Các yếu tố tác động lên GPBI đều tác động gián tiếp đến GDBI.
3. Luận án đã xác định được ảnh hưởng của một số yếu tố giá trị
lên yếu tố thái độ đối với hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp
xanh và quan tâm đến môi trường ở Việt Nam, cụ thể như sau:
Hai yếu tố tác động trực tiếp đến thái độ đối với hành vi mua
sắm sản phẩm công nghiệp xanh bao gồm: EC và GAP. Các tác động
này đều tích cực và mạnh (β lần lượt bằng 0,48 và 0,66); COL tác
động trực tiếp, mạnh, tích cực lên EC (β = 0,73) và tác động gián
tiếp, mạnh, tích cực (β = 0,48) lên AGPB.
4. Luận án cung cấp các thông tin, hàm ý, đề xuất các giải pháp
cụ thể cho các doanh nghiệp sản xuất sản phẩm công nghiệp xanh và
đề xuất các chính sách cho các cơ quan quản lý nhà nước để thúc đẩy
mua sắm và thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh ở Việt Nam. Trọng
tâm của doanh nghiệp trong việc thúc đẩy mua sắm sản phẩm công
nghiệp xanh là cải thiện thái độ của người tiêu dùng thông qua việc
quan tâm đến môi trường của khách hàng. Các cơ quan quản lý chú
trọng xây dựng cơ chế tạo thị trường, tổ chức hệ thống phân phối,
thu gom và thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh.
1.6. Bố cục của luận án
Luận án bố cục thành 5 chương và phụ lục. Chương 1: Mở đầu,
Chương 2: Tổng quan nghiên cứu, Chương 3: Phương pháp nghiên cứu,
Chương 4: Kết quả nghiên cứu; Chương 5: Kết luận và khuyến nghị.
4
CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
2.1. Hành vi tiêu dùng sản phẩm xanh và hành vi tiêu dùng sản
phẩm công nghiệp xanh
2.1.1. Hành vi tiêu dùng sản phẩm xanh
2.1.1.1. Sản phẩm xanh:
Sản phẩm xanh là sản phẩm trong suốt vòng đời từ sản xuất, sử
dụng đến thải bỏ có một trong các đặc tính như sau: Trong sản xuất,
sử dụng ít nguyên, nhiên, vật liệu; giảm thiểu về bao gói, không chứa
chất độc hại; Trong sử dụng: tiết kiệm năng lượng, nhiên liệu, an
toàn sức khỏe; Trong thải bỏ: có thể tái sinh, tái sử dụng và ít tác
động tiêu cực đến môi trường.
2.1.1.2. Hành vi tiêu dùng sản phẩm xanh:
Hành vi tiêu dùng sản phẩm xanh là hành vi qua đó việc tiêu
dùng sản phẩm hướng đến mục đích là giảm thiểu tác động đến môi
trường. Hành vi tiêu dùng sản phẩm xanh bao gồm các hành vi chính
là hành vi mua sắm, hành vi sử dụng và hành vi thải bỏ.
2.1.2. Hành vi tiêu dùng sản phẩm công nghiệp xanh
2.1.2.1. Sản phẩm công nghiệp xanh:
Sản phẩm công nghiệp xanh là các sản phẩm xanh thuộc ngành
công nghiệp.
2.1.2.2. Hành vi tiêu dùng sản phẩm công nghiệp xanh:
Hành vi tiêu dùng sản phẩm công nghiệp xanh là hành vi mua
sắm, sử dụng và thải bỏ sản phẩm xanh thuộc lĩnh vực công nghiệp.
Sản phẩm công nghiệp xanh chiếm một tỷ trọng đáng kể so với
tổng số sản phẩm xanh nói chung. Hai nhóm sản phẩm công nghiệp
xanh chính là sản phẩm tiết kiệm năng lượng và sản phẩm nhãn xanh
Việt Nam, trong đó sản phẩm tiết kiệm năng lượng chiếm đa số.
5
2.2. Tổng quan nghiên cứu hành vi mua sắm và hành vi thải bỏ
sản phẩm xanh
2.2.1. Tổng quan khung lý thuyết nghiên cứu hành vi mua sắm và
hành vi thải bỏ sản phẩm xanh
Nhiều lý thuyết được phát triển và ứng dụng để nghiên cứu hành
vi của người tiêu dùng nói chung, hành vi mua sắm và hành vi thải
bỏ sản phẩm xanh nói riêng. Các lý thuyết bao gồm: Thuyết hành vi
người tiêu dùng của Hoyer & Macinnis; Thuyết hành vi người tiêu
dùng của Kotler; Lý thuyết hành động hợp lý TRA, Lý thuyết hành
vi dự định TPB; Thuyết giá trị thái độ và hành vi VAB; Thuyết tự
nhận thức TSP (Self Perception Theory) và một số thuyết khác.
Hoyer & Macinnis (2010) cho rằng hành vi tiêu dùng là một quá
trình gồm: hành vi mua sắm, hành vi sử dụng và hành vi thải bỏ và
các yếu tố ảnh hưởng. Các yếu tố ảnh hưởng bao gồm các yếu tố tâm
lý, các yếu tố văn hoá và các quá trình quyết định. Kotler và các
cộng sự (1999) đã tổng quát các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi của
người mua hàng gồm 4 nhóm chính: văn hoá, xã hội, cá nhân và tâm
lý. Ajzen (1991) đề xuất thuyết hành động hợp lý TRA và lý thuyết
hành vi dự định TPB. Thuyết TPB được được sử dụng rộng rãi để
nghiên cứu hành vi tiêu dùng nói chung và hành vi tiêu dùng sản
phẩm xanh nói riêng. Thuyết giá trị thái độ và hành vi VAB được
Homer & Kahle (1988) phát triển và cho rằng các giá trị cá nhân ảnh
hưởng đến hành vi thông qua thái độ của người tiêu dùng. Thuyết tự
nhận thức TSP cho rằng một cá nhân thực hiện một hành vi chịu tác
động bởi thái độ đối với hành vi đó do tự nhận thức thì cũng có tác
động đến hành vi khác có thái độ tương tự. Các lý thuyết khác cũng
được phát triển để nghiên cứu hành vi tiêu dùng sản phẩm xanh gồm:
Thuyết ABC; thuyết trách nhiệm NAT; thuyết MOA; thuyết VBN.
6
Như vậy, có rất nhiều lý thuyết được sử dụng để nghiên cứu hành
vi của người tiêu dùng sản phẩm xanh. Trong Luận án này mô hình
nghiên cứu sẽ được phát triển dựa trên thuyết TPB, VAB và TSP.
2.2.2. Tổng quan nghiên cứu hành vi mua sắm sản phẩm xanh
Tổng quan các công trình nghiên cứu hành vi mua sắm sản
phẩm công nghiệp xanh được trình bày theo 3 nhóm như sau:
2.2.2.1. Các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của các yếu tố tác
động trực tiếp lên ý định hành vi mua sắm sản phẩm xanh
Nhóm các công trình nghiên cứu các yếu tố tác động trực tiếp đến
ý định hành vi mua sắm sản phẩm xanh bao gồm: Hessam và các cộng
sự (2013); Dagher & Omar (2014); Ha & Janda (2012); Kumar (2012);
Nguyễn Thị Tuyết Mai và các cộng sự (2016); Nguyễn Vũ Hùng và các
cộng sự (2015); Phạm Thị Lan Hương (2014); Saleem & Gopinath
(2013); Swaim và các cộng sự (2014); Wu & Chen (2014).
2.2.2.2. Các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của các yếu tố tác
động trực tiếp lên thái độ đối với hành vi mua sắm sản phẩm xanh
Các yếu tố tác động trực tiếp đến thái độ đối với hành vi mua sắm
sản phẩm xanh được nghiên cứu bao gồm: Sự quan tâm đến môi trường
(Arslan và các cộng sự, 2012; Phạm Thị Lan Hương, 2014); hiểu biết về
môi trường (Kumar, 2012); lợi ích nhận thức được và bất lợi (Wu &
Chen, 2014); mức sống (Florenthal & Arling, 2011); hành động vì môi
trường (Arslan và các cộng sự, 2012; Bertrand & William, 2011)
2.2.2.3. Các công trình nghiên cứu về ảnh hưởng của các yếu tố tác
động trực tiếp lên quan tâm đến môi trường
Các yếu tố tác động trực tiếp lên quan tâm đối với môi trường được
nghiên cứu gồm: Tính tập thể (Phạm Thị Lan Hương, 2014); Long-
7
Chuan Lu và các cộng sự (2015); Tính thế hệ (GEN) và tính cá nhân
(MNO) (Arminda và các cộng sự 2013); Bertrand & William (2011).
2.2.3. Tổng quan nghiên cứu hành vi thải bỏ sản phẩm xanh
Hành vi thải bỏ sản phẩm xanh đã và đang bị các nhà nghiên cứu
bỏ quên (Peattie, 2010). Thải bỏ sản phẩm xanh có ý nghĩa quan trọng
đối với bảo vệ môi trường hơn mua sắm sản phẩm xanh. Các công trình
tiêu biểu bao gồm: Marcel và các cộng sự (2009); Nameghi & Shadi
(2013); Constanza & Grete (2012); Y.-K.Lee và các cộng sự (2012);
Hyun-Mee & Haesun (2013).
2.2.4. Các khoảng trống nghiên cứu
Từ tổng quan nghiên cứu, khoảng trống nghiên cứu như sau:
1. Tác động của các yếu tố tâm lý, văn hóa và môi trường lên ý
định hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp xanh đặc biệt là ở các
nước đang phát triển như Việt Nam cần tiếp tục được nghiên cứu.
2. Chưa có nhiều các nghiên cứu về các nhóm sản phẩm xanh
riêng biệt hoặc sản phẩm cụ thể.
3. Quan hệ giữa hành vi mua sắm, sử dụng và thải bỏ sản phẩm
xanh, sản phẩm công nghiệp xanh chưa được chú ý nghiên cứu.
4. Hành vi thải bỏ sản phẩm xanh và các yếu tố tác động chưa
được chú ý nghiên cứu.
2.3. Các yếu tố tác động và giả thuyết nghiên cứu
Giả thuyết nghiên cứu được phát triển dựa trên các kết quả
nghiên cứu trước đây và thực tế về phát triển sản phẩm công
nghiệp xanh ở Việt Nam. Có 12 giả thuyết nghiên cứu được xây
dựng. Cụ thể các giả thuyết nghiên cứu được đề xuất như trong
Bảng 2.1. dưới đây.
8
Bảng 2. 1. Tổng hợp giả thuyết nghiên cứu hành vi mua sắm và
hành vi thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh
TT
Giả thuyết Biến độc lập
1
Tác động Biến phụ thuộc
1.
H1p
AGPB
Tích c
ự
c
GPBI
2.
H2p
PCBP
Tích c
ự
c
GPBI
3.
H3p
SNP
Tích c
ự
c
GPBI
4.
H4p
PCEP
Tích c
ự
c
GPBI
5.
H5p
EC
Tích c
ự
c
TAGPB
6.
H6p
EB
Tích c
ự
c
AGPB
7.
H7p
GAP
Tích c
ự
c
AGPB
8.
H8p
SE
T
iêu c
ự
c
AGPB
9.
H9p
COL
Tích c
ự
c
EC
10.
H10p
GEN
Tích c
ự
c
EC
11.
H1d
GPBI
Tích c
ự
c
GDBI
12.
H2d
PCBD
Tích c
ự
c
GDBI
2.4. Mô hình nghiên cứu
Từ tổng quan nghiên cứu, mô hình hành vi mua sắm và hành vi
thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh được đề xuất như trong Hình 2.4.
Hình 2. 4. Mô hình nghiên cứu hành vi mua sắm và thải bỏ
sản phẩm công nghiệp xanh
1
AGPB: Thái độ đối với hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp xanh; COL: Tính tập thể;
EB: Hành động vì môi trường; EC: Quan tâm đến môi trường; GDBI: Ý định hành vi thải bỏ
sản phẩm công nghiệp xanh; GPBI: Ý định hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp xanh;
GEN: Tính thế hệ; GAP: Thái độ đối với sản phẩm công nghiệp xanh; PCBD: Nhận thức kiểm
soát hành vi đối với hành vi thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh; PCBP: Nhận thức kiểm soát
hành vi đối với hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp xanh; PCEP: Nhận thức tính hữu hiệu
của hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp xanh; SE: Hình ảnh bản thân; SNP: Chuẩn chủ
quan đối với hành vi mua sắm sản phẩm công nghiệp xanh.
GDBIPCBD
GPBI
AGPB
SE
GAP
EB
EC
COL)
GEN
PCBP
SNP
PCEB
Nhân
khẩu học
9
CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1. Quy trình nghiên cứu
Hành vi mua sắm và thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh ở Việt
Nam được nghiên cứu theo các bước chính: nghiên cứu xây dựng giả
thuyết, mô hình và thang đo; điều tra thu thập dữ liệu; kiểm định sơ
bộ thang đo; kiểm định thang đo, mô hình và giả thuyết.
3.2. Thang đo nghiên cứu
Thang đo nghiên cứu được phát triển dựa trên các thang đo sẵn
có của các nghiên cứu trước đây. Tổng hợp tại Bảng 2.2.
Bảng 2.2. Tổng hợp các thang đo mô hình nghiên cứu hành
vi mua sắm và thải bỏ sản phẩm công nghiệp xanh
Tên biến
Thang đo
Tác giả
Ý định hành vi mua sắm sản
ph
ẩ
m công nghi
ệ
p xanh
4 chỉ báo Taylor & Todd (1995)
Thái độ đối với hành vi mua
sắm sản phẩm công nghiệp
xanh
3 chỉ báo Taylor & Todd (1995)
Nhận thức kiểm soát hành vi
đối với hành vi mua sắm sản
ph
ẩ
m xanh
2 chỉ báo Ajzen (1991)
Chuẩn chủ quan đối với
hành vi mua sắm sản phẩm
công nghi
ệ
p xanh
4 chỉ báo Ha & Janda (2012)
Nhận thức tính hữu hiệu của
hành vi mua sắm sản phẩm
công nghi
ệ
p xanh
3 chỉ báo Tan & Lau (2011)
Quan tâm đến môi trường 5 chỉ báo Anastasios& Krystallis
(
2014
)
Hành động vì môi trường 7 chỉ báo Arslan và cộng sự
(
2012
)
Thái độ đối với sản phẩm
công nghi
ệ
p xanh
5 chỉ báo Tan & Lau (2011)
Hình
ả
nh b
ả
n thân
3 ch
ỉ
báo
Lee (
2008
)
10
Tính tập thể 4 chỉ báo Carty&Shrum (2001);
Sang
-
Pill (
1991
)
Tính thế hệ 6 chỉ báo Bertrand & William,
(
2011
)
Ý định hành vi thải bỏ sản
ph
ẩm công nghiệp xanh
4 chỉ báo Ajzen (1991) và
Taylor
&
Todd
(1995
)
Nhận thức kiểm soát hành vi
đối với hành vi thải bỏ sản
ph
ẩ
m xanh
2 chỉ báo Ajzen (1991)
3.3. Thiết kế bảng hỏi
Bảng hỏi được thiết kế dựa vào các nội dung đã trình bày trong
mục 3.2. Bảng hỏi trước khi sử dụng để điều tra được gửi cho 03
chuyên gia 15 người tiêu dùng xin ý kiến và chỉnh sửa về ngôn ngữ.
3.4. Chọn mẫu
Mẫu được chọn theo phương pháp thuận tiện. Mẫu được lấy
theo tỷ lệ giữa số quan sát và tổng số chỉ báo quan sát. Chọn mẫu có
xét đến việc cỡ mẫu càng lớn càng tốt để tránh rủi ro. Cỡ mẫu nghiên
cứu sơ bộ là 126; cỡ mẫu lớn là 615.
3.5. Điều tra thu thập số liệu
Số liệu được thu thập từ các đối tượng: Các cán bộ của Vụ Khoa
học và Công nghệ, Bộ Công Thương; nhân viên của Viện Nhiệt đới
Môi trường; giảng viên, sinh viên Đại học Mỏ - Địa chất Hà Nội và
Đại học Bách khoa Thành phố Hồ Chí Minh; các đại biểu tham dự
hội thảo về phát triển bền vững. Bảng hỏi được phát trực tiếp. Điều
tra từ tháng 10 năm 2016 đến tháng 3 năm 2017.
3.6. Các phương pháp phân tích dữ liệu
3.6.1. Các phương pháp kiểm định thang đo
Phương pháp phân tích cronbach alpha
Hai tiêu chí được sử dụng trong phân tích cronbach alpha. Hệ số