Trang trí trên trang phục của phụ nữ Xá Phó ở Tây Bắc, Việt Nam

NGHIÊN CỨ U-TRAOĐỔI

24

v ề nguồn gốc tộc người Xá Phó ở Việt Nam thì cho đến nay vẫn chưa có tài liệu nào giải thích rõ ràng. Có ý kiến cho rằng họ là một trong nhiều nhóm người .di cư từ phương Bắc xuống, nhưng cũng có ý kiến cho rằng họ là người bản địa, vấn đề này đã và đang cần rất nhiều giới, ngành quan tâm

nghiên cứu.

TRANG TRÍ TRÊN TRANG PHỤC CỦA PHỤ NỪXÁPHÚ ở TÂY BAC, VIỆT NAM

HOÀNG ĐÀỌ

1. Khải quát về người X ã Phó

Ở nước ta, trước đây đâ có một thời kì Tìm hiểu và nghiên cứu những bộ nữ phục cổ truyền của người Xá Phó đã mang lại cho chúng ta cảm xúc và ấn tượng về nghệ thuật ưang trí dân gian trên tràng phục của đồng bào. Đó là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo mang bản sắc văn hóa tộc người.

đài người Xá Phó được coi là một dân tộc độc lập. Hỉện nay, người Xá Phó có chung tên gọi hành chính với người Phù Lá. x ếp theo các thành phần dân tộc thì họ đứng thứ 40 trong hơn 54 cộng đồng dân tộc, thuộc nhóm ngữ tộc Tạng - Mỉến, ngữ hệ Hán - Tạng.

Địa bàn cư trú cùa người Xá Phó ở dãy núi Hoàng Liên Sơn, bên bờ hữu ngạn của sông Hồng (nhóm Phù Lá cư trú ở bên bờ tả ngạn), có quan hệ thân tộc với nhóm Di tộc hiện đang cư trú tại dãy núi Ai Lao thuộc tỉnh Vân Nam, Trung Quốc (là dãy núi năm cạnh kề dãy Hoàng Liên Sơn) và một số tộc

người khác ở các nước trong khu vực Đông Nam Á như: Lào, Thái L an...

Với cộng đồng người Xá Phó, tự tay làm ra những bộ trang phục là một nhu cầu cần thiết của cuộc sống nhưng ở góc độ nào đó nó hàm chứa tính chất tộc người thể hiện qua cảm quan thẩm mĩ, nhân tố tín ngưỡng, thói quen và những quan niệm về thế giới tâm linh của từng con người trong mỗi nhóm đặc biệt là nữ giới. Trang phục của người Xá Phó được làm bằng vải bông tự dệt, có độ bền cao, có trang trí nhiều mô tip hoa văn. Do người Xá Phó chỉ dệt khổ vải hẹp và trang trí trước khi may nên áo váy được ghép ngang từng khúc, mỗi khúc là một kiểu họa tiết với cách phối màu đặc trưng. Đó chính là nét độc đáo trong lối tạb dáng và thầm mĩ, khó lẫn lộn với bất cứ dân

tộc nào.

2. Trang phục p h ụ nữ

Hiện nay ở Việt Nam, người Xá Phó sống định cư tập trung ở khu vực hữu ngạn sông Hồng, thuộc dãy núi Hoàng Liên Sơn, gồm các huyện Bảo Thắng, Cam Đường, Sa Pa, Văn Bàn - Lào Cai, Văn Yên - Yên Bái và một bộ phận rất ít ở Tuần Giáo - Điện

Bộ trang phục truyền thống của người phụ nữ Xá Phó được hình thành rất đặc biệt, là sự kết hợp giữa chiếc áo {khợ tolo) ngắn hở lưng chui đầu, can tay, cổ khoét

hình vuông với chân váy {họ) dài hình tròn ống và chiếc dây thắt lưng (dị hị) màu xanh lá có khổ rộng khoảng 20 cm dùng thắt đè lên cạp váy. Ở trang phục truyền thống của Biên. Bên cạnh tên gọi hành chính, họ còn có nhiều tên gọi như: Phù Lá Lão, Bồ Khô Pạ Phổ, Va X ơ Vơ, Xá, Lão Va Sơ hay Lao Pạ, Lão P ạ ... nhưng phổ biến là tên gọi Xa Phó hoặc Xá Phó - tuỳ theo âm ngữ của từng vùng.

TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2011

25

không để cập nhiều về đồ trang sức của đồng bào.

về phương diện m ĩ thuật, trang phục nữ Xá Phó có tạo hình rất đẹp. Họ có cách tạo dáng áo, váy thoạt trông đơn giản nhưng khi được mặc nó tạo được điểm thắt, nở ở các đường cong phô diễn vẻ đẹp của hình thể. Đặc biệt, khi mặc váy, cạp váy được túm giắt về một bên kéo phần thân váy phía

trước cộc hơn phía sau tạo độ cử động mở nhưng vẫn có cảm giác ôm gọn và rất thuận tiện với địa hình cư trú của đồng bào khi phải leo đồi, leo núi. Cạp váy khi đă được giắt gọn, mảng hoa văn chính trang trí trên thân váy ôm gọn cơ thể tô đậm tính nữ. Sự góp mặt của chiếc dây lưng vừa dùng để giữ váy, giữ ấm phần bụng nhưng nó còn phụ nữ Xá Phó, ngoài áo, váy còn có sự góp mặt của hai chiếc khăn ú thu và dàn tho đã tạo nên cách vấn khăn đặc trưng của người Xá Phó ở Lào Cai, Yên Bái hay Điện Biên. Ú thu là dạng khăn dài nhuộm chàm đen, ngày thường đồng bào dùng để quấn giữ tóc khỏi rối, sổ, tuột khi sinh hoạt, lao động. Tuy không trang trí nhưng do cách quấn đặc biệt nên khăn tạo khối phăng trước trán làm điểm tì, đặt dây khi gùi đồ. Vì vậy, việc cuộn khăn thành ngù có thể xuất phát ban đầu là dùng để kê độn giảm độ ma sát của dây gùi vào trán ... Dàn tho là một khăn nhỏ được quấn bên ngoài chiếc khăn vấn, dùng trang trí, làm đẹp là chủ yếu nên đồng bào chỉ dùng khi đi chơi chợ, đi dự lễ hội, các dịp tết hay trong những nghi lễ trọng đại cùa đời người, thường ngày hiếm khi sử

chức năng giữ cho lưng và eo người phụ nữ luôn thon gọn.

Truyền thuyết của người Xá Phó kể rằng: Chiếc áo của nữ giới luôn được may

dụng. Khi đội đủ hai lớp khăn sẽ tạo thành hình cong lên ở hai bên thái dương mang lại cảm giác thanh thoát cho gương mặt người phụ nữ, góp phần điểm tô thêm nét đẹp dung dị và độc đáo cho những bộ trang phục của người X á Phó.

cộc sao cho khi mặc phải hở một khoảng lưng, eo; do đó tạo khoảng dịch chuyển mang tính động, nhất là khi phối hợp với chiếc váy dài. Hình dáng áo, váy gợi cho ta cảm giác có sự gần gũi với trang phục của đồng bào cư trú ở Trường Sơn - Tây

Nguyên thuộc nhóm Andonêdiên (các dân tộc thuộc Bách Việt cũ). Tạo dáng áo của người Xá Phổ khác hẳn với chiếc áo dài trùm mông và chiếc yếm hình lưỡi rìu của một số tộc người trong nhóm Tạng - Miến

(người Phù Lá, Hà N h ì...)

Ý nghĩa của tạo dáng trang phục

Ngoài ra, đồng bào còn đeo vòng cổ, vòng tay. Đây là kiểu một vòng đơn tròn không khép kín, thân vòng tròn căng và dần chuốt nhọn về hai đầu và điểm cuối được tán dẹp hình lưỡi mác, uốn cong phần chót gập lại theo chiều đi ngược với thân vòng. Ngoài ra còn cổ một dạng vòng tay có tạo dáng cuốn như tay mướp. Tuy nhiên trang sức của đồng bào không có tính bắt buộc như một số dân tộc cư trú liền kề bởi người Xá Phó không có nghề làm đồ trang sức (chạm bạc) hoặc đã thất truyền nên để có đồ trang sức, đồng bào thường đặt làm hoặc mua của một số dân tộc láng giềng như người H ’mông, người Dao; do đó đồ trang sức có tạo dáng hay trang trí giống như của hai tộc người này. Vì thế chúng tôi xin Theo nghệ nhân người Xá Phó Đặng Thị Thanh tỉnh Yên Bái, hình dáng trang phục của họ được làm phỏng theo dáng con gà lôi, vì nó gắn với đời sống tâm linh của đồng bào. Hình dáng bộ trang phục thể hiện đặc biệt rõ theo từng bước di chuyển, trong

NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl

26

thể là một trong những lí do lí giải vì sao

trang phục nữ lại có tạo dáng như vậy.

nhịp điệu múa xập xoè của người Xá Phó. Từ khi trăng non bắt đầu nhú cho đến khi vầng trăng tròn vành vạnh, các chàng trai, các cô gái thường tụ tập quanh bếp lửa để múa xoè. Họ cầm tay nhau, dập dìu, nhún

Nhìn chung, tạo dáng trang phục nữ Xá Phó có sự thống nhất. Để phân biệt hay nhận biết chủ nhân của bộ y phục đó, chúng ta chỉ có thể căn cứ vào những mô tip hoa

văn trang trí.

Nghệ thuật trang trí trang phục nhảy theo điệu khoe mẽ của con gà lôi trống, vừa múa vừa giao lưu tìm hiểu nhau. Theo quan niệm của đồng bào, gà lôi hiện thân cùa quyền năng, dương khí.

Trang trí trang phục luôn được đồng bào các dân tộc thiểu số ở Tây Bắc nước ta rất quan tâm. Trong xã hội xưa của người Xá Phó, trang phục được coi là thước đo để Trong nhịp điệu chuyển vần giữa các mùa của vũ trụ, gà lôi biểu trưng cho tính dương, nó có thể biến thành rắn biểu trưng cho tính âm và ngược lại. Vì thế, trong

trang trí trên áo nữ của nhóm này chúng ta thấy có rất nhiều mẫu hoa văn được đồng bào làm dựa theo hoa văn và khoang màu trên da của con rắn, con trăn.

đánh giá người phụ nữ. Nói cách khác, trang phục là nơi để người phụ nữ thể hiện chính bản thân mình. Do vậy, dệt may và trang trí trên trang phục luôn là mối quan tâm, là tâm huyết đã gắn vào tâm thức, đi vào cuộc sống và cả thế giới tâm linh suốt

cuộc đời của họ...

Án tượng sâu sắc khi tiếp xúc với trang

Qua nghiên cứu chúng ta thấy có mối tương quan về hình tượng con gà lôi trong một số câu chuyện thần thoại của người ở vùng Viễn Đông. Đó là họ coi điệu múa của con gà lôi trống quyện với gà lôi mái là biểu tượng đẹp của sự hài hoà vũ trụ. Tiếng phục nữ Xá Phó là sự bài trí các mảng màu trong bố cục màu sắc và hoạ tiết được nhắc lại theo những nhịp điệu riêng tạo ra nhiều

mô tip hoa văn. Các hoa văn được giản lược, khái quát trở về những hình kỉ hà giản đơn, mạch lạc nhưng nhờ sự sáng tạo trong cách phối hợp màu sắc mà chúng trở nên đa

hót của chúng là tín hiệu báo trước cho sự lên ngôi của người đứng đầu cộng đồng, người điều khiển thế giới. Còn theo Trang Tử (Trung Quốc) quan niệm thì gà lôi lại là biểu tượng cho cuộc sống tự do, không bị xiềng xích... [5, tr.304].

dạng, có chu kì, có nhịp điệu, cho thị giác một cảm nhận hứng thú. Tuy trang trí trang phục được quy ước bởi tính tộc truyền nhưng không vì thế mà bó buộc người nghệ nhân Xá Phó sáng tạo. Bằng hình thức thêu, liên kết các sợi chỉ màu, kết cườm, người phụ nữ đã phác hoạ và biểu đạt lên đó

Hình tượng con gà lôi là biểu tượng, là ước vọng, niềm tin của người Xá Phó nên khi gà lôi chết có nghĩa là có sự cắt đứt giữa thế giới con người với ánh sáng và mặt trời... Chính vì thế đồng bào rất kiêng kị khi bắn và bẫy phải gà lôi. Theo những người già trong bản làng kể lại rằng khi ai đó bắn nhầm phải gà lôi hoặc đặt bẫy bị gà Lôi mắc phải thì không những không được

những suy nghĩ, những cảm nhận cũng như tình cảm của mình lên mặt canh vải... Có thể nói, bằng tâm huyết họ đã tạo ra linh hồn cho những bộ trang phục thường ngày, nâng chúng thành những tác phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mĩ. ăn thịt mà phải làm lễ cúng giải với bản làng...Có lẽ có rất nhiều lí do nhưng đó có

TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2011

27

xuống ngực được kết cườm xen kẽ hoa vãn thêu bằng chỉ màu chiếm */2 chiều dài áo. Cườm là các hạt cây ả mi chi lế được dùng tơ cật của cây giang kết các hàng hoa bốn cánh xen với cách cườm kết dày đặc theo hàng ngang, thành sọc màu trắng ngà nổi bật trên nền chàm thắm. Mảng trang trí kết

Các hoa văn trang trí và hiệu quả thẩm mĩ trong bố cục của chiếc khăn tuỳ theo hiệu quả ghi nhận của người xem. Khi hình thể, màu sắc và bố cục hoà vào nhau chúng trở thành hình tượng, biểu tượng đem lại ý vị thẩm mĩ cho người cảm nhận và là những thông tin thị giác đáng chú ý. Các mô tip hoa văn hang trí này có sự liên hệ đồng nhất với một số mảng hoa văn trên áo, váy để tạo thành một tổng thể hoàn chỉnh có tính liên hoàn.

cườm như những bông hoa đang trôi trên dòng suối rất thơ mộng. Đây là phần bắt buộc phải hang trí của tộc người. Phần còn lại là mảng đồ án trang trí thân áo tuy chiếm diện tích lớn bằng mảng trên ngực nhưng không quy định Jíhắt khe như phần trên nên những gia đình đông con, nghèo không có thòi gian trang trí vẫn mặc được. Tuy là không bắt buộc nhưng nếu thiếu mảng hoa văn này trên áo, người mặc sẽ luôn cảm thấy tự ti. Chính vì thế mà hầu hết phụ nữ Xá Phó đều cố gắng hang trí đầy đủ

hoa văn trên bộ trang phục của mình.

Gam màu chủ đạo là màu đỏ nhưng do khéo sử dụng màu trắng và màu chàm của vải nền là gam màu trung tính làm dịu sắc độ, tạo gam màu ấm, góp phần làm cho bố cục mảng đồ án thêm chặt chẽ. Độ gia giảm của màu cho ta thấy người làm ra nó phải cân nhắc, tính toán rất chi tiết từ khi đặt mũi kim, sợi chỉ đầu tiên cho đến khi kết thúc. Sự nỗ lực, tính kiên trì và óc thẩm mỹ đã tạo nên kết cấu hoa văn đặc trưng, cách gia giảm màu để liên chuyển sắc độ trong tông màu chủ đạo làm nên giá trị truyền thống trong trang trí trang phục của người Xá Phó nơi đây.

Trang trí áo có quy định rất chặt chẽ, dựa trên bố cục tổng thể cả chiếc áo thì mảng hoa văn trang trí từ cổ xuống ngực là mảng chính, phần thân đến gấu và tay là phụ. Nhưng nếu tách biệt, chỉ mảng trang trí thân áo cũng có thể đứng độc lập. Trong bố cục hoa văn phần thân áo hình chữ nhật có phần chính chiếm 2/3 đồ án, còn lại là phần phụ (diềm gấu). Hoạ tiết sử dụng trong mảng trang trí chính ở thân áo gồm hoa văn hình cái vai bừa, được sắp đặt hai hình úp vào nhau tạo thành hình chữ nhật, bên ngoài được viền bởi hoa văn đường đi làm cho bố cục hoa văn hình chữ nhật trở

Mảng đồ án trang trí trên áo không dàn đều như ừên khăn mà được phân chia tỉ lệ, cách bài trí hoa văn, kĩ thuật thêu cho từng bộ phận trên áo, khi phối hợp chúng thống nhất trong một chỉnh thể đã định bởi tính tộc người. Các hoa văn được bài trí thành diềm chạy một băng vòng tròn quanh khăn, áo, váy. Mảng trang trí trên khăn thường lặp lại ít nhất một lần trên y phục nhưng nếu đã trang trí ở áo thì không dùng lại ở váy và ngược lại tuỳ ngẫu hứng của nghệ nhân. Những mảng được lặp lại là phần trang trí chiếm vị trí tương đối lớn trên thân áo, thân váy hoặc gấu váy.

về cơ bản áo nữ được trang trí thành hai khoang rõ rệt; mảng hoa văn chính từ cổ

nên khép kín hay còn gọi cả mảng trang trí này là hoa văn hình sao. Chỉ một hoạ tiết nhưng người nghệ nhân đã khéo léo sắp xếp bố cục là các hình thoi dàn trải, cộng với kĩ thuật thêu ganh nổi hoặc để trống tạo hiệu quả cho phần bề mặt lõm xuống, các thành cạnh nổi nên mang lại sự thay đổi của

NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl

28

chia chính, phụ nhưng nó cũng là dải băng liên kết các phần trang trí thành một tổng thể thống nhất trên trang phục.

không gian trên mặt phăng của vải. Nhờ sự cải biên màu sắc và cách xử lí, cách biến hình thể tạo thành các hình thoi, hình tam giác, các đường đan chéo, đường thẳng và đường ngang rất sinh động, không còn thấy sự thô, cứng của các đường kỉ hà trong hình học.

Phần tay áo của cư dân ở Yên Bái có sắc trầm hon các nơi khác là do sự đan xen của ba màu: Phần vai đậm một màu sắc chàm; Phần bắp tay là đoạn giữa được giảm màu chuyển thành màu trung gian bằng cách đổi liên tiếp khoanh màu chàm cạnh màu trắng vải mộc mang lại cho thị giác một sự thanh thoát nhẹ nhàng; Phần cửa tay áo trang trí hoa văn hình con nhện nước được thêu bằng chỉ màu chàm trên nền vải mộc. Ở Lào Cai do tay áo màu chàm thẫm, phần cổ tay có ữang trí hoa văn bằng chỉ màu và viền vải đỏ ở cửa tay nên cho cảm nhận màu rực rỡ. Tay áo của nhóm ở Điện Biên lại sử dụng cách ghép các mảnh vải màu thành nhiều lớp từ trên vai tràn đến tận Ngoài mồ tip hình cái vai bừa, mảng hoa văn dưới thân áo còn sử dụng các mô tip hình chân con thằn lằn, hình đồi núi nhưng tuỳ cách bài trí màu sắc hay hình thể tạo nên bố cục tổng thể của hình các hình thoi đồng tâm và hình vuông đều nhau. Mỗi bố cục trang trí ấy lại biểu trưng cho một hình thể mang tính biểu tượng được đồng bào thừa nhận đó là hình da rắn (trăn), hình tia chớp, hình sao... Đây là những mô tip điển hình của người Xá Phó. Các mô tip này thường hoán đổi vị trí trang trí trên một bộ trang phục: Nếu đã trang trí trên khăn,

thân áo thì không trang trí trên thân váy hay trang trí trên khăn, váy thì không thấy xuất hiện trên áo.

cườm tay. Cùng với tạo dáng, trang trí trên khăn, tay áo cũng là một trong số nét dị biệt dễ nhận biết theo địa bàn cư trú. Có lẽ do quá trình tiếp xúc cộng sinh trong một thời gian dài mà họ đã có những ảnh hưởng qua lại giữa các tộc người, môi trường xã hội và môi trường văn hoá. Điều đó làm nên chất riêng của vùng miền trong cái nôi chung của tổng thể tộc người.

Dải hoa văn trang ưí phụ ở gấu áo và hai bên sườn tạo diềm bám theo mảng đồ án chính làm mềm cho tà áo. Các hoa văn trang trí mảng diềm phụ ở gấu áo là hoa văn hình mắt cua xen giữa các lớp hoa văn giống như phần thân áo nhưng rất nhỏ so với phần hoa văn chính của mảng đồ án. Váy của phụ nữ Xá Phó không chú trọng trang trí trên phần cạp như người

Mường. Mảng hoa văn trang trí tập chung ở phần thân váy toả dần xuống gấu váy tạo thành hai phần trong trang trí. Giống như trang trí trên cổ áo, thân váy cũng là phần có quy định bắt buộc. Phần gấu váy là phần lơi lỏng để người nghệ nhân tự do sáng tạo.

Mô tip hoa văn do đan mũi chỉ chéo nhau như hình lá cây xa mu hoặc chân dết, hình mắt cua, chân con thằn lằn (tề tê) gọi chung là đường đi (e gạ) đóng vai trò như những mũi chỉ lược bởi trước khi thêu hoa văn, người phụ nữ Xá Phó dùng hoa văn đường đi để định dạng tỷ lệ và hình dáng, bố cục của mảng đồ án trang trí để giữ cho các hoạ tiết trong hoa văn luôn cân đối. Dải hoa văn này được lặp đi lặp lại ôm gọn từng mảng trang trí thành một đồ án hoa văn có phân Phần chính cùa trang ừ í thân váy có mô tip hoa văn giống như phần thân áo hoặc khăn. Bắt đầu của phần trang trí thân váy là cách điệu hình con sâu đo (a đá) đang bò,

TẠP CHÍ VHDG SỐ 3/2011

29

đó cũng là biểu tượng chung được giản lược hoá mô phỏng từ những con vật sống trong thiên nhiên noi họ cư trú. Các mẫu hoa văn này nhỏ và nằm trên dải hoa văn chính nó như là bước khởi đầu cho cách mô tip trang trí tiếp theo.

trang phục nên mỗi mảnh vải đã cắt có hình dáng khác nhau mà bài trí cũng sẽ không hoàn toàn giống nhau. Một bộ y phục khi hoàn tất các hoạ tiết hoa văn phải có tính liên hoàn, bố cục tổng thể phải cân xứng, có những mảng phải có tính đăng đối. Các mảng hoa văn có thể đứng độc lập nhưng khi liên kết phải có cấu trúc tuyến tính, tạo nhịp điệu và tính cân bằng về hình thể và màu sắc.

Mặc dù phần trang trí gấu váy là phần sáng tạo tự do có thể có hoặc không nhưng đây là mảng hoa văn lớn nhất trong trang phục, nó chiếm 1/3 chiều dài thân váy và thường có ba lớp hoa văn. Lóp trên cùng có diện tích lớn nhất trong các mảng trang trí của người Xá Phó. Hàng hoa văn hình cây đa (du mạ a kè) ( Hình 1 - các hình minh họa xin xem tại bìa 3 và 4) là hoa văn trang trí được đồng bào học từ người Mán (Dao Đỏ) (Hình 2) nhưng qua thời gian đã cải biến thành hoa văn của người Xá Phó. Bên dưới của mảng đồ ấn trang trí gấu vảy là các mô tip đã được trang trí trên khăn hoặc thân áo xen kẽ với các hoa văn đường đi. Các hoa văn đường đi thường ôm sát liên kết giữa nền vải với hoa văn chính làm nổi bật những biểu tượng được đưa vào trang trí trang phục. Phần được mặc nhiên coi là hoa văn chính trong từng mảng đồ án thường chiếm diện tích lớn hơn các mảng khác. Ngược lại, nếu ta xét tổng thể bố cục trên trang phục thì hoa văn chính lại là phần hoa văn có tính quy ước bắt buộc dù nó nhỏ hơn một chút so với phần trang trí không bắt buộc.

Cùng một mô tip hoa văn nhưng kích thước sẽ được điều chỉnh theo từng bộ phận trang trí sao cho phần trên dù nhỏ hơn vẫn tiếp nhận được sự nở hơn ở phần dưới mà

Nhìn tổng quan, bố cục, hoa văn trên trang phục của người Xá Phó không bao giờ lẫn với các nhóm dân tộc khác; Tuy cùng đồng tộc nhưng ở mỗi nhóm địa phương cũng có những nét riêng trong cái chung quy ước của trang trí trang phục. Phải chăng theo bản năng sinh tồn đã tạo tính cổ kết cộng đồng trong tộc người ở mỗi khu vực cư trú, nó ở ngay trong tiềm thức và được họ thể hiện trên trang phục.

không bị ép bó. Trang phục nữ có tạo dáng theo hình dáng của con gà lôi vì thế vị trí hoa văn trang trí trên khăn nhỏ hơn, màu đỏ và màu vàng nghệ được tập trung nhiều hơn. Mô tip này được lắp lại ở phần khoanh quanh lưng, bụng và một phần ở trên thân

váy. Thân váy nở rộng hơn do đó mật độ hoạ tiết nhiều, to hơn. Các hoa văn hình cây gạo (cây đa), hình người chiếm diện tích lớn nhất trong toàn bộ trang phục và chỉ có ở gấu váy mang lại cảm giác mềm mại rung rinh như con gà lôi trống đang múa trước

bạn tình. Trên căn bản, trang trí trang phục Xá Phó là một loại hình nghệ thuật dân gian rất đa dạng, mang nhiều dấu ấn trong văn hoá tín ngưỡng. Trang trí trang phục của đồng bào thể hiện sự yêu mến thiên nhiên, thích sống hoà lẫn với thiên nhiên tạo sự gần gũi thân thuộc và giao hoà giữa con người với vũ trụ, với vạn vật.

về bố cục trong trarig trí, người Xá Phó cắt vải và trang trí trước khi may thành

Người Xá Phó ở các địa phương cùng sử dụng gam màu nóng làm tông màu chủ

NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl

30

Tông màu nóng được coi là gam chủ đạo để sử dụng trong bảng màu trang trí truyền thống là màu đỏ, màu nghệ và màu tím nhưng sắc của màu lại phụ thuộc vào bí quyết chế màu của mỗi người để tạo được

đạo trong trang trí trang phục nhưng sắc độ màu của đồng bào ở Yên Bái mang lại cảm giác ấm áp như mùa xuân trong khi ở Lào Cai lại cho ta cảm giác rực rỡ như mùa hè. Phải chăng đó là cách cảm thụ và biểu đạt màu tinh tế của người phụ nữ ở mỗi địa

phưomg.

Ỷ nghĩa của màu sắc, bổ cục hoa văn cái riêng ttong gam màu quy định chung của người Xá Phó. Màu tím rất ít được sừ dụng khi trang trí vì khó pha chế và nó luôn là bí kíp được giữ kín trong một số gia đình. trên trang phục

Màu trung tính hiện diện nhiều nhất giữ vai trò chủ đạo làm nền để trang trí trang

phục. Đôi khi các hoa văn cũng có màu chàm đen, tuy nhiên chúng không bao giờ đứng độc lập mà phải đứng xen kẽ với các màu khác.

Đối lập với màu đen là những mảng lớn màu trắng của các hạt cây ả mi chi lể - loại

Màu sắc, hoa văn gắn bó với trang phục và trang trí như thế nào, vì sao nó được coi là biểu tượng, biểu trưng chung cùa tộc người, được cả cộng đồng ấy sử dụng, gìn giữ, lưu truyền, phát triển qua nhiều thế hệ để trở thành yếu tố tộc truyền? Nó được luân chuyển qua nhiều thế hệ, có trau chuốt, có loại thải để luôn thích ứng với xã hội thực tại, phù hợp với những chuẩn mực cổ xưa của tổ tiên

cây thuộc họ cây ý dĩ được sử dụng làm các hạt cườm trang trí ở cổ áo và các hoa văn thêu bằng chỉ màu trắng xen kẽ các hoa văn có hoà sắc nóng, lạnh tạo cảm giác hài hoà cho sắc độ.

Tông màu lạnh có đại diện là màu xanh lá thường được nằm đan xen trong các gam màu nóng có tác dụng kìm bớt độ rực TỞ của các mảng hoa văn. Đôi khi ở một số mô tip trang trí không sử dụng màu xanh này mà thay bằng cách để lộ một phần sắc chàm của vải nền.

Xuất phát từ đời sống người Xá Phó luôn gắn với công việc săn bắt hái lượm và tiếp xúc hàng ngày với tự nhiên nơi núi rừng nên các hoạ tiết trang trí trên trang phục của người Xá Phó cũng được lấy nguồn cảm hứng từ thiên nhiên như những con vật, cỏ, cây, hoa, lá hay dòng suối... nơi đồng bào cư trú. Từ đó, bằng cảm quan thẩm mỹ và tư duy sáng tạo, thiên nhiên Tây Bắc đã được con người nơi đây cách điệu thành những hình kỉ hà đơn giản mà có tính khái quát để đạc hoạ chúng trên mặt

canh vải tạo thành những bức tranh vô cùng phong phú từ hoạ tiết đến bố cục. Các hoa văn thường liên kết với nhau tạo thành mô tip mang tính khái quát, trừu tượng ẩn chứa nội dung, ý nghĩa sâu xa từ cách sắp đặt bố cục đến cách bài trí hoạ tiết, đặc biệt là cách phổ màu để nó trở nên đặc sắc, có giá ưị Trên nền chàm đen các gam màu được bài trí kề cạnh hoặc đan xen hoà nhập với nhau tạo sự chuyển sắc nhuần nhuyễn, rực rỡ mà không chỏi rợ. Điều này có thể do đồng bào xưa kia cư trú gần những nơi sườn núi, lao động, sản xuất trên nương, trong rừng nên trang trí trang phục cũng bắt chước, mô phỏng sắc màu của những con vật sinh sống ở đó với mục đích ẩn tránh

nghệ thuật. nhưng cũng là hoà mình vào thiên nhiên.

TẠP CHÍ VHDG s ố 3/2011

31

văn này được tạo nên bằng phương pháp cải màu cho các hoạ tiết, khi phối hợp chúng lại với nhau thành một tổng thể cấu trúc biểu trưng cho thân của con rắn (trăn) cũng

Bên cạnh đó các tông màu nóng của các hoạ tiết, hoa văn quyện với sắc chàm của trang phục cho cảm giác sôi nổi hăng hái hơn cho cá nhân mỗi người, nhất là trong lao động như đi rừng, làm nương... Phải chăng đây là một phần nguyên nhân mà người Xá Phó sử dụng tông màu này chạy suốt trong các mô tip trang trí trên trang phục. Màu sắc trang trí mỗi nhóm người bị chi phối bởi cảm quan thầm mỹ vùng miền,

có nghĩa là sinh thực khí của nam. Các hoạ tiết nhỏ hình thoi thể hiện cho âm vật của nữ giới. Khi kết lại nó có ý nghĩa biểu tượng cho tính lưỡng quyền. Nó là chúa tể của sự phì nhiêu, sức sinh sản cũng đồng nghĩa với tín ngưỡng phồn thực cầu mong sự sinh sôi nhưng để đảm bảo cho sự sinh sôi ấy thì dấu hiệu hoặc biểu tượng rắn phải

khí hậu nơi cư trú hay được quy ước bởi yếu tố tâm linh nào đó. về cơ bản, người Xá Phó sử dụng năm màu trong trang trí ứng với ngũ hành và sự vận động mang tính quy luật của tự nhiên: kim (trắng) - mộc (xanh) - thuỷ (chàm đen) - hỏa (đỏ) - thổ (vàng). Điều đó được thể hiện rõ hơn trong tính biểu tượng của các mô tip hoa văn

trang trí.

được đặt ở địa phủ mà mặt trời và mọi vật phải đi qua. Rắn còn là bóng tối, nhưng cụng là ánh sáng: Khi con rắn trút khỏi lớp xác bên ngoài sẽ biến thành thần mặt trờ i... Mô tip này xuất hiện thành khoang tròn trên thân áo và váy còn thể hiện ước mong sinh con trai của người phụ nữ để củrig cố cộng đồng dòng tộc.

- Mô tip hoa văn được cẩu thành bởi

đường nét trang trí hình kỉ hà lặp đi lặp lại tạo tính nhịp điệu trong tổng thể một đồ án hang trí, những hoạ tiết hình răng cưa được lặp lại một cách lô gic, trật tự, đăng đối, hài hoà. Những đường kỉ hà lan toả phỏng theo hình tia chớp mang ý nghĩa cầu mong cho mưa thuận gió hoà, cho cây trồng, vật nuôi và con người sinh sôi, phát triển khoẻ mạnh Phương thức trang trí của nhóm Xá Phó là thêu và kết cườm. Với cách thêu đan cài các đường chỉ ở mặt trái vải để tạo hiệu quả trên mặt phải canh vải theo hình dấu X của nhóm cư trú ở bên hữu ngạn - phía tây của dòng sông Hồng đã tạo nên yếu tố dị biệt trong khi nhóm Phù Lá cư trú bên tả ngạn - phía đông lại chủ yếu dùng kĩ thuật ghép vải tạo hoạ văn và màu sắc trang trí. Chính kĩ thuật thêu, bí kíp phối, chế màu kết hợp các mô tip hoa văn đã khẳng định phong

cách riêng của từng nhóm ngành địa phương của dân tộc Phù Lá. (Hình 4). Đó là những hiện tượng tự nhiên có ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống xã hội, được người Xá Phó khắc hoạ, thể hiện Ỷ nghĩa cùa các biểu tượng hoa văn

thành những mô tip hoa văn trên trang phục. Khi cắt chi tiết hoa văn nó như là

Trang trí trang phục phụ nữ Xá Phó được quy định bởi tính tộc truyền. Mỗi hoa văn là một biểu trưng, khi kết hợp với nhau tạo biểu tượng có ý nghĩa đặc biệt đổi với tộc người.

- Mô tip hoa văn được phỏng theo da con rắn, con trăn (Hình 3): Loại mô tip hoa hình mặt trời mà theo quan niệm của người Xá Phó thì đó là bản nguyên sinh ra giống đực và quyền uy cho sự sống (Hình 5). Hơn nữa, mặt ười là biểu tượng cho dương khí, cho sức mạnh, xua tan bóng tối, trừ tà ma mang đến sự yên lành cho con người.

NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl

32

các mối quan hệ tộc người trên cùng một địa bàn cư trú. Hơn nữa, trên trang phục mỗi tộc người, ngoài nghệ thuật thị giác chúng còn được đồng bào gửi gắm vào đó rất nhiều yếu tố văn hoá, tín ngưỡng; Điều đó đã trở thành dấu ấn truyền thống để bảo lưu trao truyền qua nhiều thế hệ và là bản sắc của từng tộc người.

- Mô tip hoa văn kết cườm (Hình 6). Theo truyền thuyết, một trận đại hồng thuỷ đã làm nhấn chìm mọi người và vạn vật. Đê tưởng nhớ những gì đã mất, những người còn lại đã dùng hạt cây kết đính nơi cổ và ngực áo thể hiện cho nước mắt chảy mãi không ngừng, nhưng cũng là những thác những dòng nước nhắc nhở con cháu khi tìm nơi cư trú để tránh đại nạn. Dần dắt từ cách lí giải này gợi mở cho chúng ta hiểu thêm nguyên gốc sâu xa của các hoa văn mà đồng bào sử dụng trong trang trí trên những trang phục và giá trị văn hoá tộc người.

Với người Xá Phó thì trang phục và trang trí trên nó được cộng đồng đã và đang rất coi trọng. Nhưng xu hướng xã hội đang có những thay đổi: Khí hậu đang nóng dàn, đồng bào không còn ở hoàn toàn trên lưng chừng núi mà một bộ phận đã chuyển xuống thấp, điều kiện vận động, di chuyển thuận lợi hơn... Nếp sống thay đổi, dẫn đến

- Mô tip hoa văn được phỏng theo cây, lá, con vật như hình cây gạo (cây đa, cây thông) hay những con nhện, chân con thằn lằn... là những con vật thường thấy nơi đồng bào sinh trú như: Mô tip hoa văn được phỏng theo hình mắt con bướm độc (Hình 7) - loài bướm đồng bào rất kị trông thấy

khi đi rừng đi nương, họ quan niệm nhìn thấy con vật này sẽ gặp điềm xấu thậm chí là chết người. Quan niệm là thế nhưng tại sao biểu tượng đó lại trang trí trên váy thiếu

trang phục cũng có những ảnh hưởng trong tạo dáng, trang trí thủ công, màu sắc, chất liệu vải. Trong sự chuyển hoá trang phục ấy biết đâu ý nghĩa của trang phục hay cùa các biểu tượng trang trí cũng mai một. Có lẽ vì thế mà theo tôi, việc gìn giữ bảo tồn đối với những bộ trang phục của đồng bào là việc cần thiết. Bảo lưu trong các bảo tàng hay bảo tồn ưong cộng đồng người - trong môi trường sinh ra nó đều có những mặt tích cực.

nữ? Đó là bởi hình tượng bướm còn tượng trưng cho sự hồi sinh, nó thể hiện cho linh hồn đã trút bỏ khỏi cái vỏ xác thịt và trở thành phúc, đầy ân sủng. Biểu trưng hình bướm còn là bản chất của con người với

ước mơ vươn tới đỉnh cao của tình yêu trong đêm tối... Sự lôi cuốn không chỉ bởi ý nghĩa mà còn ở bố cục và hình thể các hoạ tiết. Phải chăng vì thế m à các hoạ tiết mang hình tượng này chỉ xuất hiện trên váy hoặc túi của thiếu nữ.

Bảo lưu trong bảo tàng là một cách tĩnh và bào tồn trong cộng đồng là động. Cái động sẽ có biến hoá, có kế thừa, có loại thải nếu không còn phù hợp. Mỗi tộc người đều xây dựng cho mình những biểu tượng riêng gắn với cuộc sống, phong tục, ước nguyện và quan niệm thẩm mĩ... Người Xá Phó đã lựa chọn trang phục để truyền tải những thông tin với nhiều ý nghĩa tới các thế hệ sau. Có thể nói trang phục là tác phẩm nghệ thuật độc đáo nhất của người Xá Phó.

Mầu hoa văn trên trang phục là tín hiệu phản ánh về đời sống văn hoá tinh thần của tộc người. Chúng có ý nghĩa, biểu tượng riêng cho chúng ta về một thông điệp giữa Vì thế bảo vệ, gìn giữ trang phục và những giá trị văn hoá, ý nghĩa, biểu tượng trong trang trí, trong thẩm m ĩ là bảo tồn loại

TẠP CHÍ VHDG s ố 3Z2011

33

ĐẠO TIN LÀNH VÀ...

(Tiếp theo trang 23)

hình nghệ thuật tạo hình dân gian của tộc người. Trang phục phụ nữ Xá Phó được coi là tài sản có giá trị vật chất nhưng cũng hàm chứa giá trị tinh thần chính vì nó thể hiện văn hoá tộc người thường xuyên và lâu bền nhất. tộc thiểu số ở miền Nam, Tây Nguyên, văn hoá các tôn giáo Tây nguyên và trong vùng đồng bào dân tộc thiểu sọ Gia Rai. Đây là công việc cấp bách và lâu dài,

Trong xã hội hiện đại, thiết nghĩ trang phục cổ truyền có thể không còn phù hợp, nhưng ở những vùng có thể giữ được thói quen, thầm mỹ trong trang trí may mặc của trang phục truyền thống, chúng ta nên khuyến khích sự trao truyền lưu giữ, để bảo tồn, phát triển trang phục truyền thống, để sử dụng trong những ngày lễ trọng đại của đời người, của tộc người, những dịp lễ tết,

hội hè.v.v. Đó cũng là một trong những biệt pháp góp phần bảo tồn giá trị bản sắc văn hóa tộc người, làm phong phú nền văn

hóa Việt N a m .d

H.Đ

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. http//cuocsongviet.com.vn/ Index

2. http://www.baovenbai.com.vn

3. http://egov.laocai.gov.vn

4. http://www.dienbien.gov.vn

5. Jean Chevalier, Alain Gheerbrant (2002), Từ điển biểu tượng văn hoá thế giới, Nxb. Đà Năng, Đà Năng.

6. Nguyễn Văn Huy (2003), Văn hoá và nếp

sống Hà Nhì Lô Lô, Nxb. Văn Hoá, Hà Nội.

7. Đỗ Đức Lợi (2005), Văn hoả dân tộc Phù Lả ở Việt Nam, Bộ Văn hóa - Thông tin, Bảo tàng các dân tộc Việt Nam, Thái Nguyên

8. Mai Thanh Sơn (2002), Văn hoá vật chất người Phù Lá ở Việt Nam, Nxb. Văn hoá dân tộc, Hà Nội.

Việt Nam là quốc gia đa dân tộc, đa văn hoá, đa tín ngưỡng, đa tôn giáo lại bị chia cắt mạnh mẽ về tự nhiên nên văn hoá vùng miền, từng dân tộc đã tồn tại từ lâu đời, từ đó tạo nên bản sắc văn hoá đa dạng, độc đáo của người Việt Nam. Ngày nay, trước xu thế hội nhập dân tộc, quốc tế, thông tin bùng nổ, xã hội ngày càng vãn minh, những rào cản biên giới, ngôn ngữ, giai cấp, giai tầng xã hội.... đối với thông tin, văn hoá, văn minh được dỡ bỏ, tự do cá nhân ngày càng được đê cao. Do đó văn hoá tâm linh cũng rất đa dạng, biến đổi từ đa thần sang đa tôn giáo cũng tất yếu khách quan, c ần đặt văn hoá tôn giáo, trong đó văn hoá Tin làhh là một phần của văn hoá dân tộc Việt Nam nói chung và của đồng bào Gia Rai nổi riêng. Hoạt động tôn giáo là hoạt động

9. Tài liệu ghi chép do các sở văn hoá, thể thao và du lịch, phòng vãn hoá huyện, các nghệ nhân của các tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Lai Châu cung cấp.

văn hoá. Nhà nước với vai ữò quản lí xã hội, làm thế nào thiết kế được một thể chế quản 11 đồng bộ nhằm cụ thể một vấn đề lớn mà Hiến pháp quy định: quyền tự do tôn giáo và tự do không tôn giáo; bảo tồn và phát triển văn hoá dân tộc Việt Nam, trước trào lưu hội nhập đa văn hoá. Đảm bảo quyền tự do tôn giáo hoặc không tôn giáo nhưng không được xâm hại đến bản sắc văn hoá dân tộc mà chỉ làm cho bản sắc văn hoá Việt Nam ngày càng phong phú, đa dạng. Hoạt động văn hoá tôn giáo, văn hoá tín ngưỡng trên cơ sở phải bảo vệ mục tiêu cao nhất là toàn vẹn lãnh, đoàn kết dân tộc góp phần làm cho nước ta giàu, mạnh, văn m in h .n

T.T.M.H