4 6 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
T R U Y Ệ N K Ể D Â N G I A N x ứ
B Ắ C V Ê C Á C N H Â N V Ậ T
A N H H Ù N G V Ă N H O Ã
NGUYỄ N HUY BỈ NH
ác nhân vậ t anh hùng văn hóa trong
truyệ n kể dân gian là nhữ ng nhân
vậ t huyề n thoạ i do trí tư ở ng tư ợ ng củ a
ngư ờ i dân hư cấ u, nhào n ặ n mà thành
hoặ c cũng có thể là nhữ ng nhân vậ t lị ch
sử đư ợ c huyề n thoạ i hóa. Các nhân vậ t
này đư ợ c miêu tả có trí tuệ hơ n ngư òi, có
công mở mang, khai sáng và phát triể n
văn hóa ở mộ t hoặ c mộ t số lĩnh vự c nào
đó trong đồ i sông ngư ờ i dân. Trong
truyệ n kể dân gian xứ Bắ c, hình tư ợ ng
nhân vậ t anh hùng văn hóa xuấ t hiệ n
khá phổ biế n qua nhiề u bả n kể khác
nhau.
Đã có mộ t số bài nghiên cứ u đề cậ p
đế n hình tư ợ ng nhân vậ t anh hùng văn
hóa trong truyệ n kể dân gian Việ t Nam,
cụ thể như bài “Hình bóng ngư ờ i anh
hùng sáng tạ o văn hoá trong truyề n
thuyế t dân gian Không Lộ ” đăng trên
Tạ p chí Văn họ c, số 6 năm 1974 củ a
Nguyễ n Quang Vinh. Bài viế t này đã lí
giả i hiệ n tư ợ ng ngư ờ i anh hùng văn hóa
đư ợ c lồ ng kế t vớ i nhân v ậ t tôn giáo mang
đậ m yế u tố P hậ t giáo. Bài “Motif ngư ờ i
khổ ng lồ và anh hùng văn hóa” đăng trên
Tạ p chí Văn họ c, số 2 năm 1988 củ a tác
giả Nguyễ n Ngọ c Thư ờ ng đã nêu lên các
môtíp cơ bả n tạ o nên các nhân vậ t khể ng
lồ và ngư òi anh hùng văn hóa trong
truyệ n kể dân gian, v.v.
Đề cậ p đế n khái niệ m anh hùng văn
hóa, sách Bách khoa tri thứ c ph ổ thông
trong mụ c từ “Phân biệ t các khái niệ m
anh hùng văn hoá, anh hùng dân tộ c” đã
nêu rõ: “Anh hùng văn hoá, theo quan
niệ m củ a các nhà folklore là hình tư ợ ng
nhân vậ t không có th ậ t trong lị ch sử , có
chí lón, có khí phách hiên ngang, có tính
chấ t kì vĩ, có vai trò to lớ n trong sáng tạ o
nhữ ng thành tự u văn hoá thuở sơ khai
(sinh ra con ngư ờ i, trờ i đấ t, chinh phụ c
thiên nhiên, sáng tạ o văn hoá vậ t chấ t,
vằ n hoá tinh thầ n...)”(1). Còn về vấ n đề
phân loạ i liên quan đế n hình tư ợ ng nhân
vậ t anh hùng văn hóa trong truyề n
thuyế t dân gian, tác giả Kiề u Thu Hoạ ch
trong phầ n “Khả i luậ n” bộ sách Tổ ng tậ p
văn họ c dân gian ngư ờ i Việ t, tậ p 4
Truyề n thuyế t® đã đề cậ p mộ t cách trự c
tiế p đế n vấ n đề phân loạ i truyề n thuyế t
về anh hùng văn hoá, coi đó là nhữ ng
truyề n thuyế t về các danh nhàn lị ch sử ;
các tổ tiên nòi giố ng, dòng họ ; các bách
nghệ tổ sư ...
Dự a trên các văn bả n truyệ n kể sư u
tầ m ỗ xứ Bắ c và dự a vào khái niệ m, cách
phân loạ i củ a các nhà khoa họ c đi trư ớ c,
chủ yế u là quan niệ m củ a tác giả Kiề u
Thu Hoạ ch, bư ở c đầ u chúng tôi xác đị nh
truyệ n kể dân gián xứ Bắ c về các nhân
vậ t anh hùng văn hóa bao gồ m: Truyệ n
kể về anh hùng văn hóa sáng tạ o. tổ tiên
nòi giông; Truyệ n k ể về anh hùng văn hóa
chinh phụ c thiên nhiên và Truyệ n k ể về
anh hùng là tổ nghề .
1. T ruy ệ n k ể v ề nh â n v ậ t sán g tạ o
tổ t iê n n òi g iố n g
Truyệ n kể dân gian xứ Bắ c về các
nhân vậ t sáng tạ o nòi giố íng lư u truyề n ỏ
huyệ n Thuậ n Thành, tỉ nh Bắ c Ninh.
4 7
Truyệ n có nộ i dung kể về nguồ n gố c ngư òi
Việ t “Con rồ ng, cháu tiên” vố i các tình tiế t
xung quanh các nhân vậ t Lạ c Long Quân -
Âu Cơ . Hiệ n có ba bả n kể khác nhau đư ợ c
SƯ U tầ m ở vùng này. Qua đố ỉ chiế u cho
thấ y, tuy có nhiề u tình tiế t khác nhau,
như ng về cơ bả n, nộ i dung các bả n kể
tư ơ ng đố ỉ thông nhấ t, đó là: Vào thờ i tổ
tiên mỏ nư ớ c, có nhân vậ t Lạ c Long Quân
giố ng Rồ ng và Âu Cơ giố ng Tiên kế t hôn
vớ i nhau, sinh đư ợ c mộ t bọ c trăm trứ ng,
nỏ thành trăm ngư òi con, 50 con theo cha
xuố ng biể n, 50 con theo mẹ lên núi, rồ i
phong ngư ờ i con trư ỏ ng k ế vị làm vua, đó
chính là Hùng Vư ơ ng thứ nhấ t.
ở Việ t Nam, rấ t nhiề u dân tộ c có
huyề n thoạ i kể về nguồ n gố c củ a m ình(3),
dân tộ c Việ t cũng không ngoạ i trừ . Theo
mộ t quy lu ậ t thông thư ờ ng, con ngư ờ i tồ n
tạ i và đề u muôn biế t m ình sinh ra từ
đâu, cộ i nguồ n ban đầ u là gì; và truyệ n
kể về tổ tiên nòi giông đã trả lờ i câu hỏ i
ấ y. M ặ t khác, câu chuyệ n về nguồ n gố c
dân tộ c còn góp phầ n làm thiêng hoá tổ
tiên nòi giông củ a ngư ờ i Việ t. N hà nghiên
cứ u Cao Huy Đỉ nh khi bàn về vấ n đề này
đã viế t rằ ng: “Đ ấ t nư ớ c ấ y có Chim và
Thuồ ng luồ ng ỏ . Hai giông này đạ i diệ n
cho cuộ c số ng tự nhiên nói chung, chẳ ng
bao lâu trỏ th àn h vậ t tổ củ a ngư ờ i Lạ c
Việ t. Và tấ t nhiên nó đư ợ c nhân hóa
thành Mẹ Âu Cơ và Bố Rồ ng xứ Lạ c là
nhữ ng ngư ờ i khai sáng lị ch sử dân tộ c.
Mẹ và Bô' ấ y đẻ ra trăm trứ ng trong cùng
mộ t bọ c nở thành trăm con trai khổ ng lồ
xinh đẹ p. Mẹ và Bô' ấ y lạ i chia đề u con đi
ỏ miề n núi và miề n biể n th àn h ra đồ ng
bào Thư ợ ng và Kinh bấ y giờ ”<4). Xung
quanh truyệ n kể về tổ tiên nòi giố ng củ a
ngư ờ i Việ t còn để lạ i rấ t nhiề u các dấ u
tích, đó là nhữ ng nơ i thò cúng và các sinh
hoạ t tín ngư ỡ ng dân gian. Có rấ t nhiề u di
TẠ P CHÍ VHDG SỐ 2/2011
tích thờ Lạ c Long Quân - Âu Cơ và Thầ n
bách noãn (trăm trứ ng) đư ợ c gắ n liề n vớ i
các lễ tụ c và trò diễ n khác nhau ở các đị a
phư ơ ng xứ Bắ c(5).
Cặ p đôi Lạ c Long Quân - Âu Cơ là
đỉ nh cao củ a sự p hát triể n tư duy lư ỡ ng
hợ p thể hiệ n qua cuộ c “hôn nhân thầ n
th ánh” (chữ dùng củ a Frazer). Đây là hai
hình tư ợ ng đôì lậ p nhau, giữ a: chim -
thuồ ng luồ ng, núi - biể n, đấ t - nư ớ c, đự c -
cái, ầ m - dư ơ ng... T ấ t cả phả n ánh quá
trình lư ỡ ng hợ p và lư ỡ ng phân trong tư
duy ngư ờ i Việ t cổ . Đó là sự kế t hợ p củ a
nhữ ng cộ ng đồ ng mớ i thành lậ p và còn giữ
lạ i đư ợ c biể u tư ợ ng mang tính thông nhấ t,
qua việ c thờ tô tem vậ t tổ . Truyệ n kể về
Lạ c Long - Âu Cơ còn phả n ánh thự c tê'
lị ch sử giai đoạ n dự ng nư ớ c và bắ t đầ u ý
thứ c về cộ i nguồ n tổ tiên và dân tộ c. Quá
trình hình th ành dân tộ c Việ t diễ n ra
trong mộ t thờ i kì dài qua việ c các liên
minh bộ lạ c “nhiề u thị tộ c hợ p thành bào
tộ c, từ nhiề u bào tộ c hợ p thành bộ lạ c, từ
nhiề u bộ lạ c hợ p thành liên minh bộ lạ c,
từ nhiề u liên minh bộ lạ c hợ p thành bộ
tộ c”<6). Vì vậ y, truyệ n kể về tổ tiên nòi
giông ra đồ i nhằ m phả n ánh việ c hợ p nhấ t
các bộ lạ c về mộ t nguồ n gô'c chung.
Sự hợ p n hấ t các bộ lạ c cho thấ y,
trong mố i quan hệ vổ í tậ p thể , ngư ờ i Việ t
đã ý thứ c về đấ t nư ớ c, nòi giông. Họ cũng
đã biế t nhìn nhậ n về đị a vự c m ình đang
sinh số ng như mộ t dân tộ c, quố c gia
riêng. Nơ i â'y, con cháu Lạ c Long Quân
đã hợ p nhau lạ i thành nư ổ c Văn Lang
gồ m 15 bộ lạ c. Đứ ng đầ u nư ớ c là Hùng
Vư ơ ng. Tác giả Tầ m Vu cho rằ ng:
“Truyệ n Hồ ng Bàng h ế t sứ c phổ biế n,
thờ i đạ i công xã nguyên thủ y và thòi đạ i
liên minh bộ lạ c để lạ i cho ông cha ta, cho
chúng ta mộ t tư tư ở ng vĩ đạ i, mộ t lòng tin
tô't đẹ p có tác dụ ng lâu dài, chẳ ng nhữ ng
4 8 NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
đế n sự hình thành mộ t dân tộ c và sự
thành lậ p nhà nư ớ c dân tặ c Việ t Nam,
mà cả đế n nhữ ng cuộ c đấ u tranh cứ u
nư ố c về sau nữ a - tư tư ỏ ng cùng nòi
giố ng, cùng đấ t x nư ớ c, cùng giông Lạ c
Long Quân, đấ t nư ổ c Văn Lang”(7).
Như ng để duy trì đư ợ c cuộ c sông bình
yên trong quá'trìn h sinh tồ n, họ cầ n phả i
chinh phụ c nhữ ng thử thách và hiể m họ a
củ a thiên nhiên, các truyề n thuyế t về anh
hùng chinh phụ c thiên nhiên đã phả n
ánh đư ợ c ư ớ c nguyệ n ấ y.
2. T ruy ệ n k ể về n h ân vậ t anh
h ù n g ch in h p h ụ c th iê n n h iên
Trong truyệ n kể dân gian xứ Bắ c, có
mộ t sô" câu chuyệ n kể về nhữ ng nhân vậ t
anh hùng văn hóa m ang tín h chấ t kì vĩ,
khổ ng lồ . Họ có khả năng chính phụ c
thiên nhiên và khai phá trờ i đấ t thuở hỗ n
mang, tiêu biể u là các n h ân vậ t như bà
Tồ Cô, ông Lộ c Cộ c, ông Đổ ng, Khổ ng
Lồ ... Nhữ ng nhân vậ t này đư ợ c miêu tả là
nhữ ng ngư ờ i có ngoạ i hình và sứ c m ạ nh
phi thư òng. Bà Tồ Cô và ông Lộ c Cộ c là
nhữ ng ngư ờ i có th ân hình cao lớ n, đầ u
độ i trăng sao, trá n cộ c trờ i, vai chạ m
mây, chân đứ ng lún đá, thủ ng đấ t. Ông
bà để lạ i giữ a đồ ng ruộ ng, trên đồ i núi,
trong ngõ làng nhữ ng dấ u chân khổ ng lồ
ỏ : Chè Dọ c, Lim, Kẻ Đổ ng, Tiên Lát, Phậ t
Tích... Tư ơ ng truyề n, núi Nguyệ t Hằ ng
tụ c gọ i núi Chè ỏ huyệ n Tiên Du, tỉ nh
Bắ c Ninh ngày nay chính là th ân hình
củ a bà Tồ Cô trả i dài trên đó.
Truyệ n kể về nhân vậ t ông Đổ ng đư ợ c
lư u truyề n ỏ vùng Bắ c sông Đuông, đế n
nay vẫ n còn có tả ng đá in h ằ n dấ u chân
lớ n củ a ông ỏ thôn Đổ ng Viên, xã Phù
Đổ ng (nay thuộ c huyệ n Gia Lâm, Hà
Nộ i). Tư ơ ng truyề n, ông Đổ ng là ngư ờ i
cao lớ n lạ thư òng, ông đi về trong gió bão,
sấ m chớ p và mư a to, ông cào đấ t thành
đồ ng ruộ ng, vun đá th àn h đồ i gò, rẽ cát
thành sông bãi... Dấ u chân ông Đổ ng để
lạ i, bà mẹ Gióng ra ư ỡ m thử rồ i về sinh
ra Gióng. Vì thế , dân gian gọ i ông Gióng
là ông Đổ ng con.
Trong truyệ n kể dân gian xứ Bắ c,
hình tư ợ ng nhữ ng nhân vậ t khổ ng lồ này
hiệ n lên là các vị thầ n kiế n tạ o th ế giớ i,
hay các vị th ầ n sắ p xế p lạ i th ế giớ i tự
nhiên xung quanh con ngư ờ i bằ ng sứ c
m ạ nh phi thư ờ ng. Tác giả Nguyễ n Ngọ c
Thư òng khi nghiên cứ u môtíp các nhân
vậ t khổ ng lồ đã nhậ n đị nh rằ ng: “Lúc đó,
loài ngư ờ i vừ a thoát khỏ i xã hộ i độ ng vậ t
để bư ớ c sang đờ i số ng xã hộ i củ a lòài
ngư ờ i. Vũ trụ lúc đó đôì vớ i con ngư ờ i
th ậ t huyề n bí. Ngư òi nguyên thủ y không
thể nào hiể u đư ợ c các hiệ n tư ợ ng tự
nhiên đơ n giả n như ban ngày sáng, ban
đêm tôì, cũng như sấ m chớ p, bão lụ t. Thế
là, từ đó trong ý thứ c sơ khai củ a họ ,
trong nhậ n thứ c củ a họ , mộ t th ế lự c thầ n
linh đạ i diệ n cho sứ c m ạ nh tuyệ t đố i ra
đờ i...”®.
Truyệ n kể dân gian về các nhân vậ t
khổ ng lồ đã phả n ánh th ế giố i quan củ a
con ngư ờ i thờ i kì cổ sơ củ a dân tộ c, lúc ấ y
con ngư ờ i đã bắ t đầ u có ý niệ m về ý thứ c
và vậ t chấ t, đó là sự nhậ n biế t về th ế giớ i
tự nhiên và con ngư ồ i theo tư duy huyề n
thoạ i. Càng về sau này, nhữ ng nhân vậ t
khổ ng lồ ngày càng gầ n vớ i con ngư ờ i
bình thư ờ ng, đư ợ c truyề n thuyế t hổ a mộ t
cách m ạ nh mẽ . Đặ c biệ t, khi tồ n giáo
ngoạ i lai xâm nhậ p vào nư ổ c ta, các nhà
truyề n giáo đã sử dụ ng các giáo lí củ a
mình kế t hợ p vớ i hình tư ợ ng nhân vậ t
thầ n thoạ i và tín ngư ỡ ng bả n đị a để tạ o
ra các nhân vậ t tôn giáo mang đâm dấ u
ấ n văn hóa truyề n thố ng củ a dân tộ c.
4 9
Cụ thể , từ khi P hậ t giáo vào nư ớ c ta,
các giáo lí P hậ t giáo đã hoà cùng tín
ngư ỡ ng bả n đị a dân gian, tạ o ra nhữ ng
truyề n thuyế t vừ a thiêng liêng vừ a gầ n
gũi, truyề n thuyế t về M an Nư ơ ng là mộ t
điể n hình như vậ y. Qua truyệ n kể , hình
tư ợ ng ngư ờ i anh hùng văn hoá M an
Nư ơ ng hiệ n lên vớ i chiế n công giúp đ3
ngư òi dân khi hạ n hán, đặ c biệ t là đã
sinh ra nhữ ng nhân vậ t tôn giáo có sứ c
mạ nh điề u khiể n các hiệ n tư ợ ng tự nhiên
mây, mư a, sấ m, chớ p, rồ i trỏ thàn h mộ t
vị Phậ t M âu củ a ngư ồ i Việ t. Tuy nhiên,
trong tâm thứ c củ a ngư ờ i dân vùng Dâu,
nguồ n gố c ban đầ u củ a nhân vậ t M an
Nư ơ ng chính là hình tư ợ ng nữ thầ n nông
nghiệ p vẫ n không hề phai nhạ t. Còn
nhữ ng nữ thầ n như bà Dâu, bà Đậ u, bà
Dàn là biể u tư ợ ng củ a nhữ ng lự c lư ợ ng
thiên nhiên mây, mư a, sấ m, chớ p đã đư ợ c
đồ ng hoá vố i Tứ Pháp; hòn đá thiêng
(thạ ch linh) - biể u tư ợ ng vậ t linh trong
tín ngư ỡ ng củ a cư dân nông nghiệ p Việ t
cổ cũng trở thành P hậ t Thạ ch Quang. Tấ t
cả sự thay đổ i ấ y củ a nhân vậ t đề u mang
đậ m dấ u ấ n P hậ t giáo.
Cũng liên quan đế n môì quan hệ giữ a
Phậ t giáo và nhân vậ t anh hùng văn hóa,
trong truyệ n kể dân gian xứ Bắ c còn có
truyệ n kể về nhân vậ t Không Lộ . Nhân
vậ t này đư ợ c ghi chép trong sử sách vớ i
tư cách là mộ t nhà sư , như ng trong tâm
thứ c dân gian, hình tư ợ ng nhân vậ t
Không Lộ là mộ t nhân vậ t củ a dân gian,
mộ t con ngư ờ i khoẻ mạ nh, hồ n nhiên,
hùng vĩ và cao đẹ p. H ình tư ợ ng nhân vậ t
Không Lộ hiệ n lên trong truyề n thuyế t
như mộ t anh hùng vãn hoá đầ y tài năng;
có khi là mộ t ngư ờ i đi đăng đó vớ i nhữ ng
vế t chân khổ ng lồ đã hoá đá còn in dấ u ỏ
núi Dạ m thuộ c huyệ n Q uế Võ, tỉ nh Bắ c
Ninh; có khi là ngư ờ i đi tìm đồ ng để đúc
TẠ P CHÍ VHDG s ố 2/2011
th ành chuông lớ n, vư ợ t biể n khơ i, diệ t
thuỷ quái... Nhà nghiên cứ u Nguyễ n
Quang Vinh đã nhậ n đị nh: “Rõ ràng
trong truyề n thuyế t, tiế n trình cuộ c đờ i
củ a mộ t con ngư ờ i mang tên Không Lộ ,
chẳ ng qua chỉ là mộ t cái cớ , đúng hơ n,
mộ t cái “khung” để cho nhân dân dự a vào
đó mà khôi phụ c và làm số ng lạ i nhữ ng
hình thứ c tự sự cổ đạ i ca ngợ i công cuộ c
sáng tạ o văn hoá, nhằ m khẳ ng đị nh bả n
lĩnh nhân dân trong mộ t giai đoạ n phụ c
hư ng lổ n củ a lị ch sử dân tộ c”(9). Hiệ n
tư ợ ng nhân vậ t Không Lộ ban đầ u là
nhân vậ t Khổ ng Lồ rồ i trở thành mộ t nhà
sư là mộ t hiệ n tư ợ ng phổ biế n trong kho
tàng truyệ n kể dân gian Việ t Nam, bở i có
rấ t nhiề u câu chuyệ n có nguồ n gố c là
th ầ n thoạ i phả n ánh tư duy, tình cả m và
tín ngư ỡ ng dân gian củ a ngư ờ i dân, sau
lạ i đư ợ c bồ i đắ p thêm nhữ ng tầ ng văn
hoá tôn giáo tạ o ra mộ t cố t truyệ n mớ i.
Bên cạ nh ả nh hư ỏ ng củ a P hậ t giáo,
các nhân vậ t anh hùng văn hóa trong
truyệ n kể dân gian Việ t Nam đã đư ợ c
lồ ng kế t vớ i triế t thuyế t củ a Đạ o giáo làm
cho nguồ n gố c và hành trạ ng củ a nhân
vậ t vừ a gầ n gũi lạ i vừ a mang tính chấ t
linh thiêng huyề n ả o. Tiêu hiể u là truyề n
thuyế t về T hánh M ẫ u Thư ợ ng Ngàn lư u
truyề n ở huyệ n Lụ c Nam, tỉ nh Bắ c Giang
mà dấ u tích còn gắ n vớ i năm bậ c thác
suố i Mỡ . Hay truyệ n kể về Bà Chúa
Thư ợ ng Ngàn là công chúa La Bình hiệ n
vẫ n còn đư ợ c lư u truyề n ở đề n Bắ c Lệ ,
huyệ n Hữ u Lũng, tỉ nh Lạ ng Sơ n. Trong
các truyệ n kể , các nhân vậ t anh hùng văn
hóa là Thánh M âu Thư ợ ng Ngàn đề u là
nhữ ng ngư ờ i quyề n quý, có phép th u ậ t và
che chở cho nhân dân trong nhữ ng
chuyế n đi rừ ng, vư ợ t suôi đầ y hiể m hoạ .
Họ đư ợ c nhân dân các vùng rừ ng núi thờ
khắ p các hang độ ng núi non, thậ m chí
s o NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l
thd cả trong các điệ n thò tạ i gia đình.
Dân gian còn gọ i là Bà chúa rừ ng xanh,
là vị thầ n hóa thân củ a Thánh M âu toàn
năng trông coi miề n rừ ng núi.
Trong hệ Tam toà Thánh Mâu còn có
truyệ n kể về bà M ẫ u Thoả i (Thủ y) cũng
mang dáng dấ p nhân vậ t anh hùng văn
hóa. Theo sách Các nữ thầ n Việ t Nam™,
sự tích về bà đế n nay vẫ n chư a đư ợ c rõ
ràng, mỗ i nơ i hiể u theo mộ t cách. Tuy
nhiên, có mộ t điể m chung thố ng nhấ t là
trong tâm thứ c dân gian xứ Bắ c, hình
tư ợ ng bà Mâu Thoả i luôn đư ợ c tôn thò là
ngư ờ i coi sóc các sông biể n, làm mư a và
chố ng lụ t giúp nhân dân. Trong nhữ ng
năm hạ n hán m ấ t mùa, ngư di dân cầ u
đả o và việ n đế n sự phù hộ củ a bà thì
thư òng linh ứ ng.
Trong đờ i sông tín ngư ỡ ng dân gian
xứ Bắ c, Mâu Thư ợ ng Ngàn và M ẫ u Thoả i
là nhữ ng nhân vậ t rấ t nổ i tiế ng. Theo
truyề n thuyế t, nhân vậ t Mẫ u Thoả i có
nguồ n gố c thủ y thầ n, nhân vậ t Mâu
Thư ợ ng Ngàn có nguồ n gố c sơ n thầ n. Nhà
nghiên cứ u Ngô Đứ c Thị nh nhậ n đị nh
rằ ng: “Các nhân vậ t này ít nhiề u gắ n bó
vớ i nhữ ng nhân vậ t lị ch sử nử a huyề n
thoạ i củ a buổ i huyề n sử dân tộ c, như Tả n
Viên, Hùng Vư ơ ng, Âu Cơ (Mâu Thư ợ ng
Ngàn) hay Long Vư ơ ng, Kinh Dư ơ ng
Vư ơ ng, Kinh Xuyên (Mâu Thoả i). Trong
Tam tòa Thánh Mâu, ta còn thấ y có sự
kế t hợ p, đan quyệ n giữ a tư duy mang
tính vũ trụ luậ n (Trờ i, Đấ t, Nư ố c), tư duy
huyề n thoạ i (thiên thầ n, sơ n thầ n và
thủ y thầ n) và tư duy lị ch sử (Lạ c Long
Quân - Âu Cơ , Hùng Vư ơ ng). Đây là mộ t
khía cạ nh tâm lí đặ c th ù củ a Việ t
Nam”(11). Trong truyệ n kể dân gian xứ
Bắ c, các nhân vậ t anh hùng văn hóa này
thư òng có quyề n phép, hiể n linh để cai
quả n, trông coi vùng sông nư ớ c, rừ ng núi,
và mang lạ i bình yên cho dân chúng nơ i
đây. Việ c xuấ t hiệ n nhữ ng bả n kể về Mâu
Thư ợ ng Ngàn và Mẫ u Thoả i cũng như
các nơ i thò, các nghi thứ c sinh hoạ t thự c
hành nghi lễ trong dân gian xứ Bắ c là
mộ t minh chứ ng cho quá trình phát triể n
và tồ n tạ i tín ngư ỡ ng truyề n thông củ a
vùng văn hóa xứ Bắ c.
Trong truyệ n kể dân gian xứ Bắ c còn
có truyệ n kể về nhân vậ t nữ th ầ n khai
phá đầ m lầ y dọ c sông c ầ u là Bà Chúa
Lẫ m (Kho). Qua trang truyề n thuyế t, ố
mỗ i giai đoạ n, hình tư ợ ng Bà Chúa Kho
có vai trò khác nhau. Ban đầ u, hình
tư ợ ng Bà là hiệ n th ân củ a tụ c thờ nữ
th ầ n nông nghiệ p vớ i ư ớ c muố n sinh sôi
nả y nỏ , tiế p đế n trở thành anh hùng văn
hóa chinh phụ c thiên nhiên, khai phá đấ t
hoang. Cho đế n thờ i nhà Lý, hình tư ợ ng
Bà Chúa Kho đư ợ c gắ n vói mộ t hoàng
hậ u tài ba và đứ c độ , mộ t anh hùng lị ch
sử . Rồ i trong quá trìn h thờ cúng, Bà
Chúa Kho khoác lên m ình y phụ c củ a
mộ t vị T hánh M âu làm nhiệ m vụ ban củ a
cả i và phư ớ c lành cho ngư ờ i dân. Sự biế n
thiên củ a truyề n thuyế t về Bà Chúa Kho
tùy thuộ c vào vai trò củ a hình tư ợ ng củ a
bà trong đòi sông tâm linh. Tác giả Trầ n
Thị Thủ y trong bài viế t “Tìm hiể u tụ c thờ
Bà Chúa Kho ỏ làng Quả cả m ” cho rằ ng:
“Bà Chúa Kho trỏ th àn h mộ t hình tư ợ ng
anh hùng văn hóa (hay chính xác hơ n,
mang dáng dấ p củ a ngư ờ i anh hùng văn
hóa), Bà hiệ n thân cho công cuộ c chinh
phụ c thiên nhiên và khai khẩ n vùng đấ t
trũng ven sông c ầ u ”(12>. Trong truyệ n kể
dân gian, Bà là ngư ờ i cả i tạ o và biế n
nhữ ng vùng đấ t hoang hóa thành đồ ng
ruộ ng tư ơ i tố t, mùa màng bộ i thu. Việ c
làm đó củ a Bà cũng chính là ư ớ c muôn từ
ngàn đờ i nay củ a nhữ ng cư dân nông
nghiệ p lúa nư ớ c ở khu vự c đồ ng bằ ng
sông Hồ ng.