52 NGUYỀ N THANH L I - T C THÒ CÁ ÔNG ...
T C T H C Á Ô N G
V E N B I N n a m
T R U N G B
_____________________
__
___
NGUYỄ N THANH L I
1. Ngu n g c t c th cá Ong ven
bi n N am T ru n g B
T c th cá Ông là m t tín ngư ng dân
gian khá ph biế n c a ngư dàn ven bi n
nư c ta, t T han h Hoá vào đế n t n Kiên
Giang. Ó ven bi n Q u ng N inh cũng có t c
th cá voi trong nh ng m iế u nh nh ng
nơ i cá voi vào b ho c nơ i cá voi chế t, song
không có lăng th [23, tr.571]. D c theo b
bi n, h u hế t các làng chài đ u có các lăng
miế u th cá Ông v i nh ng nghi th c cúng
tê hế t s c tra n g tr ng.
Các th ư t ch c nh ư Th i th c kí văn,
Đ i Nam nh t th ng chí, Gia Đ nh thành
thông chí... đ u m iêu t cá Ô ng tín h tìn h
hi n lành hay c u ngư i, là v t hi n linh,
thư ng ch xu t hi n bi n phía Nam, t
sông G ianh vào đế n Hà Tiên.
Theo truy n thu y ế t c a dân chài, thì
t c th cá Ông b t ngu n t chuy n m t
chàng sĩ t b th y đ rú t gư ơ m chém đ u
và hoá th à n h cá voi, su t bôn m ùa bơ i trên
bi n đ c u ngư i b n n.
M t tru y n th u y ế t k h á c k v vi c
Nguy n Anh (sau này là vua Gia Long)
trong quãng đ i bôn t u c a m ình, đư c cá
Ông c u sông trong m t l n thuy n s p b
đ m , lúc đang b quân Tây Sơ n rư t đu i
trên bi n (r t giông truy n th uy ế t ph biế n
Vàm Láng thu c xã Vàm Láng, huy n Gò
Công, t nh Ti n Giang). D ng truy n
thuyêt này cũng khá ph biế n các t n h
Nam B như Bà R a - Vũng Tàu, Tp. H
Chí M inh, T i n G i ng, Bế n Tre... nh ng
nơ i đã t ng lư u d u chân c a Nguy n Ánh
ho c như tru y n th u y ế t B ình T hu n k
r ng, vua G ia Long tron g m t l n ng
th uy n r ng H uế , ch n g m ay thuy n g p
phong ba, trôi d t vào đế n t n Bình Thu n.
Vua đư c cá Ông c u, đư a th u y n vào b ,
như ng cá thì k i t s c m à chế t [28, tr.36].
Riêng th ôn Q u ng H i (xã v n Th ng,
huy n V n N inh, t n h K hánh Hoà) l i có
truy n th uyế t liên qu an đế n Q uan Công và
ông N am H i. M t con phư ng hoàng đ ra
hai tr ng, m t tr ng r t xu ng bi n Đông
hoá th à n h ông N am H i (cá voi) và tr ng
kia rơ i trên đ t li n, đư c m t v hoà
thư ng p tro ng đ i h ng chung, sau 100
ngày n ra Q uan T hánh, v này sau b d p
sau ót do chui ra t trong chuông (?).
Còn s tích n hà P h t k r ng: M t hôm
P h t Bà Q uan Âm tu n du trên bi n Đông,
th y dân làn h đói kh , thư ng xuyên ph i
ra bi n kiế m ăn trong điêu ki n mư a gió
bão bùng, tín h m ng có lúc b đe do ...
Đ ng lòng thư ơ ng, P h t Bà đã xé v n chiêc
áo cà sa c a m ình, quăng xu ng biế n, biế n
thàn h vô vàn con cá voi. Cùng v i b xư ơ ng
voi và phép th â u đư ng (phép rú t ng n
đư ng đi) đã đư c P h t Bà ban cho, cá voi
làm nhi m v c u ngư i gi a bão tôi
Trong th n tho i Chăm , cá voi vôn là
hoá th â n c a v th n C ha-A ih-V a. Vì nôn
nóng tr v x s sau th i gian rèn luy n
phép th u t, C ha-A ih-V a đã cãi l i th y t
ý biế n th à n h cá voi, ra sông l n m à đi và
sau đó b tr ng ph t. C ha-A ih-V a đ i tên
và t xư ng là Po R iyah (th n Sóng Bi n),
cũng có lúc hoá th â n th àn h thiên nga, tr
th à n h ân n h ân c a nh ng ngư i b đ m
th uy n [10, tr.l]. Cũng theo th n tho i này
(Bài ca P a ta n G ahlau), có m t th i gian
dài, vua cá voi sông Lào và ngư i ta đã
l p nh ng ngôi đ n đây đ th ph ng
th n h m nh [1, tr . 117-118].
TCVHDG S 4/2006 - NGHN c u TRAO Đ l 53
Và trong dòng ch y c a tín ngư ng
này, cùng t n t i vùng N am Đ o (châu
Á), N h t B n nh ng hu y n tho i v các
th n d t vào t bi n. Đã có m t tru y n
th uy ế t v con cá voi th n kì, ch đế n cho
ngư i m i n núi phía Nam V i t N am m t
hài nhi c u thế , gi i phóng loài ngư i kh i
b đau kh . Trong kh i đó C am puchia l i
không tìm th y d u vế t gì v s th cúng
này [8, tr.122].
T c th cá Ông v n là tín ngư ng c a
ngư i C hăm (thu c khu v c v ăn hoá
M alayo - Polynési) m à nh ng lư u dân
ngư i Vi t trê n bư c đư ng N am tiế n đã
tiế p thu đư c tro ng quá trìn h giao lư u văn
hoá và tín ngư ng này đã ăn sâu vào kí c
cư dân ven bi n thông qua vi c t ch c các
l h i cúng cá voi h ng n ăm di n ra trên
vùng đ t m i này [16, tr.24-27].
0 mi n B c, do nh hư ng c a văn hoá
Trung Hoa, chuyên đán h b t cá voi nên
không có t c th này. Trong dân gian hay
lư u tru y n câu T i N am vi th n, t i B c vi
ngư ( m iên N am là th n , mi n B c ch là
cá) là vì v y.
V tín ngư ng, đa s ngư d ân Nam
Trung B theo đ o th cúng ông bà t tiên.
Trong ho t đ ng ngư nghi p, h coi tr ng
vi c th cúng các v th n h u hình và vô
hình như Hà Bá, Ngũ v Long vư ơ ng, B át
B u công chúa, Các Bác, Bà chúa X , Bà
chúa Đ o, ông S a, R ái Cá, ông Nư c (cá
heo), bà T ám (rùa bi n), M c T r th n xà,
bà L ch (r n bi n)... Tuy nhiên, cá Ông là
v phúc th n đư c ngư dân th cúng tôn
nghiêm, kính tín v i nh ng nghi th c, l
h i uy nghiêm nh t.
2. Đ c đi m th cúng
2 .1 . N g h i t h c c ú n g t ế
Vê thòi gian m l h i cá O ng thì không
có ngày thông n h t chung, mà m i nơ i tu
thu c vào ngày cá Ông đ u tiên lu ho c
ngày nh n s c vua phong. L h i này đư c
tiế n hành, coi n hư m t h ìn h th c gi ông
v y.
Qu ng N am - Đà N ng: Tam H i (20/1
âm l ch), T h an h Khê (6/1 âm l ch), M ân
Thái, Th Q uang (26/1 âm l ch), Tân
C hánh (16/2 âm l ch), An Vĩnh (20/2 âm
l ch), An Bàng (15/1 âm l ch), c m Thanh
(10/2 âm l ch) [7, tr.46].
Q u ng Ngãi: Bình T h nh (18/1 và 15/8
âm l ch), B ình T h u n (15/2 và 15/8 âm
l ch), B ình Dư ơ ng (8/1 và 15/7 âm l ch),
Nghĩa An (16/1 âm l ch), Ph T h n h (3/1
âm l ch).
Bình Đ nh: Nhơ n H i (12/2 âm l ch),
Đ Gi (10/4 âm l ch), Tiên Châu (15/12 âm
l ch), lăng Õ ng sô 72 Nguy n Hu , Quy
Nhơ n (5/2 âm l ch).
K hánh Hoà: T rí Nguyên (12/5 âm l ch),
K hánh Cam (6/4 âm l ch), Cam Linh (16/7
âm l ch), Bá H à 1 (16/2 âm l ch), Xư ơ ng
H u ân (23/6 âm l ch), Cù Lao (16/6 âm l ch),
Trư ng Tây (16-17/7 âm l ch), Vĩnh Trư ng
(11- 2 âm l ch).
Bình T hu n: T hu Tú (20/6 âm l ch),
Bình T h n h (16/6 âm l ch), H ư ng Long (15-
17 âm l ch), Hi p Hư ng, Bình H ư ng (15-
17/2 âm l ch), Liên Hư ơ ng, T T ân (15-17/6
âm l ch).
N hìn chung, ngày th án g cúng tu
thu c vào ngày Ông l y, ngày vua ban s c
phong ho c theo phong t c, công vi c làm
ăn m à đ nh ngày cúng, song h u hế t l
cúng c u ngư t p tru n g vào hai m ùa xuân
và m ùa thu. M ùa x uân r n h t là cu i
thá ng giêng, đ u th án g h ai âm l ch. M ùa
thu r n h t là m ùng 10/8 âm l ch, th i
đi m kế t thúc v cá. L tế cá O ng thư ng
kế t h p v i l c u ngư , l xu ng thuyên
h ng năm , m ang tín h c h t t ơ n th n
thán h và c u m ong m ùa m àng b i th u t t
đ p. L h i đư c t ch c trong ba ngày đêm
li n, có nơ i kéo dài đế n năm ho c b y ngày
đêm.
54 NGUYỀ N THANH L I - T C THÒ CÁ ÔNG ...
2 .2 . Đ ô i tư n g th t
Trong tín ngư ng thò cá Ông, N am
Trung B là đ a bàn có nhi u s c phong
hơ n so v i N am B và đư c b o q u n tình
tr ng t t. Cá Ông thư ng đư c phong v i
các th n hi u như : Đông H i c t c ng c
lân tôn th n, Nam H i Đ i Nam tư ng
quân...
Lăng O ng làng H ư ng Lư ơ ng (xã N hơ n
Lý, Tp. Quy Nhơ n) hi n còn 6 s c phong
c a vua M inh M ng (1826), vua Thi u Tr
(1843, 1844), vua T Đ c (1850), vua Đ ng
K hánh (1892) và vua K h i Đ nh (1924) [19,
tr.34].
Đình Trư ng Tây (Nha Trang, K hánh
Hoà) có 9 s c th n, trong đó có sáu s c
phong cho cá ô n g vào các năm: Thi u Tr
th 3 (1843), T hi u Tr th 1 (1847), T Đ c
th 3 (1850), T Đ c th 33 (1880), Đ ng
Khánh th 2 (1887), Duy Tân th 3 (1909).
Các lăng Ong khác K hánh Hoà cũng thu c
lo i có nhi u s c phong trê n đ a bàn N am
Trung B : Cù Lao (phư ng Vĩnh Th , Tp.
Nha Trang, m t s c đ i Kh i Đ nh th 5 -
1920), Xư ơ ng H uân (Tp. N ha Trang, năm
s c), C a Bé (phư ng Vĩnh Trư ng, Tp. N ha
Trang, bôn s c), Bá H à 1 (xã Ninh Thu ,
huy n Ninh Hoà, bôn s c), Lư ơ ng H i (xã
V n Lư ơ ng, huy n V n Ninh, m t s c).
Dinh v n Thu Tú (phư ng Đ c T h ng,
Tp. P h an T hiế t, t nh Bình T hu n) có 24 s c
phong, ch riêng đ i vua Thi u Tr (1841 -
1847) đã có đế n 10 s c phong; v n T Tân
(huy n Tuy Phong, t n h Bình T hu n) có 16
s c, lâu n h t là s c phong đ i M inh M ng
th 5 (1824); v n Nam N ghĩa có s c phong
đ i vua T hành Thái (1900); v n Long H i,
Liên Hư ơ ng có s c phong đ i vua K h i
Đ nh; v n B ình T h n h, Phư c L c (Lagi) có
nhi u s c phong đ i các vua N guy n b đ t
hu lúc tiêu th kh áng chiế n sau năm 1945
[24, tr .43-44].
S c th n lăng Õng thôn Đông H i:
S c Khánh Hoà t nh, N inh Hoà ph ,
Đông H i thôn, ph ng s Đông Nam Sát
H i Lang Thát N h Đ i tư ng quân chi
th n. H qu c tí dân n m tr linh ng.
Kim phi 'th a c nh m nh ni m th n hư u,
tr phong vi Tr ng Tr m D c B o Trung
Hư ng H đ ng th n. Chuân kì ph ng s
th cơ th n kì tư ơ ng h u b o ngã lê dân.
Khăm tai!
Kh i Đ nh nh niên tam nguy t th p
bát nh t.
An S c m nh chi b o.
D ch nghĩa:
S c cho thôn Đông H i, ph Ninh Hoà,
t nh Khánh Hoà nơ i đang th v th n Đông
Nam Sát H i Lang Thát N h Đ i tư ng
quân, t lâu đã giúp nư c che dân nghe r t
linh ng. Trâm th a m ng l n, xét đ c
m ng nên luôn nghĩ đế n s linh thiêng c a
th n, nay đ c phong Tr ng Tr m D c B o
Trung Hư ng H đang th n. Các ngư i hãy
theo đó mà ph ng s cho long tr ng. Th n
hãy giúp tr m che ch dân đen. Kính thay!
Ngày 18 tháng 3 năm Kh i Đ nh th 2
(1917) [3, tr.9]
(P h m H oàng Q uân ph iên âm và d ch
nghĩa).
Trong các lăng Ông, thư ng chánh
đi n có bàn th ông N am H i, ch có m t
ch T h n viế t b ng ch H án ho c ch
Phư c, M c tư ng và ng c c t trong
quách. Bàn th không có tư ng, ngai. Phía
trên bàn th là b c đ i t l n Nam H i
chư th n". H a i g ia n b ê n th T b a n li t v
và H u ban li t v v i đ y đ các đ th
cúng.
Trong sô' b y b n văn tế b ng Hán
Nôm trê n đ a b àn th xã H i An (Qu ng
Nam) th y có c m t t p th th u th n,
trong đó Nam H i c t c ng c lân (cá voi)
v trí th 8 tron g s 60 đ i tư ng đư c
th n h nh c trong bài văn [20, tr.1461.
TCVHDG S 4/2006 - NGHN c u TRAO Đ l 55
Các lăng Ông K hán h Hoà trê n chánh
đi n có bài v thư ng ghi "Nam H i c t c
ng c lân Đ i tư ng quân. Trong các b n
văn tế , ngoài v th n ch là N am H i, còn
có c các đ i tư ng khác tro ng h thông
th n linh bi n cũng đư c t n h nh c đế n
như : Lý Ngư , Lý L c, Hà Bá, ông S a, Rái
Cá, ông Nư c (cá heo), bà Tím (rùa bi n),
M c Tr th n xà (r n bi n), bà L ch, ông
Hèo, cô H ng (r n bi n). Đ c bi t, do đây là
vùng đ t ch u nh hư ng m nh m c a s
giao lư u văn hoá Vi t - C hăm , nên h u hế t
các lăng Ông đêu có ban th Thiên Y Ana
v i niêm kính tín r t sâu s c c a c ng đ ng
ngư dân.
V n T hu Tú (Tp. P h an Thiế t, t nh
Bình Thu n) th các v th n là Nam H i c
t c ng c lân tôn th n, Thu Long thánh phi
nư ơ ng nư ơ ng tôn th n và Thái hi u tiên sư
tôn th n. P hía sau ch ánh đi n là nhà Tiên
vãng th các b c Ti n hi n, H u hi n,
nh ng ngư i có công d ng làng, l p v n.
Trên đ a bàn huy n đ o P h ú Quý (thu c
t nh Bình T hu n), bên c nh các bài văn tê
nói đế n các v th n linh nh ư th y N i, công
chúa Bàn T ranh, bà chúa Ng c hay th n
phò tr cho nghê' nghi p nh ư bà T m , trong
dân gian hi n còn lư u gi khá nhi u văn tế
b ng ch H án như : Nam H i văn, Nam
H i b n m n kí văn, Th a ân Nam H i
văn, Cáo c u th n N am H i nh p li m t n
v văn... [26, tr.860]
2 .3 . L h i c ú n g c á Ô n g
Cũng giông như N am B , l cúng cá
Ong các t n h N am T run g B vê cơ b n là
l cúng đình h ng năm .
Di n trìn h tế l th n N am H i Q u ng
Nam - Đà N ng g m năm ph n vói các l :
l v ng (l cáo gi hay l tiên thư ng, có ý
nghĩa báo cáo vê vi c cúng gi , tế ), l
nghinh Ông S anh (nghinh Ông), l tế cô
h n, l chánh tế , l xây ch u b tr o và h át
h i [7, tr.37-38].
Các bư c tron g l h i c u ngư K hánh
Hoà là: l rư óc s c, l ng hinh thu tri u, l
tế sanh, l chán h tế và h á t th l .
Nghi th c cúng cá voi Bình T hu n
bao g m:
Chiêu ngày th nhát: rư c ô n g Sanh,
ngư dân đư a ki u ra sông ho c c a bi n,
đ c văn tế , h á t chèo b tr o đư a Ông đ
rư c Ông và các th u th n vê dinh lăng v n
an v .
Sáng sâm ngày th hai: làm l cúng cáo
yế t và m heo, c t p h n lư ng, b ng đ n u
các món cúng l , ph n còn l i đ sông đư a
lên bàn th chính đi n đ tế . Sau đó làm l
dâng tr u , dâng rư u, đ c s c phong, bài
tế , h át m úa b tr o h u Ông.
Bu i trư a đế n chiêu t i thư ng t ch c
cúng l k ha i diên, tô ch c m úa h á t b tr o,
h á t tu ng t i nh à võ ca [27, tr .342-343],
Quy mô t ch c l h i tu thu c vào
tình h ìn h th u n h p c a t ng đ a phư ơ ng, vì
m i chi phí đ u d a vào s đóng góp t
nguy n trong v n ghe. N ăm nào bi n đư c
mùa, không x y ra chìm ghe, chế t ngư i,
hư m t phư ơ ng ti n đ ánh b t th ì vi c cúng
kiế n đư c tô ch c to hơ n, các ho t đ ng vui
chơ i sôi n i và phong p hú hơ n, h á t b i kéo
dài ngày hơ n. T râu bò, heo gà đư c giế t
th t, ăn u ng linh đ ìn h trong d p cúng tế
này.
2 .4 . Đ á m t a n g c á O n g
Cư dân ven b i n t T han h Hoá vào đế n
phía N am đ u có t c th cá Ông. Do v y,
khi g p cá Ông "lu " hay "l , ngư dân
thư ng t ch c m ai tán g r t chu đáo.
Thông thư ng cá voi chế t do b cá ép, b
b nh già, môi trư ng ô nhi m , đôi khi cũng
do vô ý vư ng vào lư i đ ánh cá. Trư ng h p
cá b sóng l n đán h d t vào b như ng chư a
chế t, ngư d ân s tìm m i cách đư a cá xu ng
nư c, tr ra bi n. Ngư i đ u tiên th y xác
cá Ông đư c xem là trư ng tang, coi như
con ông N am H i. Ngư i đó ph i đ i dây
56 NGUYỀ N THANH L I - T C THÒ CÁ ÔNG ...
rơ m mũ b c như đ tan g cha m m ình. Dân
làng t ch c đám ta n g và xem anh ta như
m t v cao niên đư c tr ng v ng trong làng.
Nế u ngư i đó là ph n thì b bãi mi n và
trư ng tan g ph i là m t ngư i con trai
trong gia đình. Ngư i này đ a phư ơ ng nào
thì đư c phép cung ng hinh xác Ong vê c p
táng lăng c a đ a phư ơ ng đó và thư ng
xuyên canh gác bên c nh xác cá voi cho đế n
khi hoàn t t công vi c m a chay.
Trong bài kh o c u Tín ngư ng và
ng n ng dân gian vùng thung l ng Ngu n
Sơ n, tinh Qu ng Bình (1901), C adière mô
t : Khi chôn c t, cá ph i đư c ph li m
tr n v n bang v i ho c l a. Ngư i đ u tiên
th y cá đư c mang tư c là trư ng nam và
thi hành ph n s y... Trư ng nam c a cá
voi cũng thi hành ph n s y như m t
trư ng nam trong gia đình v i ngư i quá
cô. Ong ta b n áo chế đ i tang, đ i m rơ m,
áo r ng, xô lai, g u áo b ra ngoài, m t t m
v i nh kế t đăng sau, nghĩa là anh ta đư c
xem như là ngư i thân thu c g n nh t c a
b c linh thiêng v a t thế . Chính anh ta là
ngư i s c hành m i tang l và nh n nhi u
ăn lành nh t c a cá voi" [6, tr.298].
Tu theo ông L n hay ông C u, vi c
chôn cât cá voi có khác n hau. Theo ngư dân
thì cá voi l n g i là cá Ong, nh hơ n thì g i
là cá Cô và cá C u. Ngoài ra, tu theo đ a
phư ơ ng và đ c đi m h ìn h dáng, đ a bàn
ho t đ ng mà cá voi có nhi u tên g i khác
nhau: ông Khơ i, ông L ng, ông Chuông, ông
Kìm, ông Xư a, ông Đ ng, ông Hoa, ông
N gư , ông T hô n g, ôn g M á n g , ô ng T hoi, ô ng
Mun, ông Đăng, ông H ... Khi chôn c t ông
L n, ngư i ta xây b c ván xung quanh,
phía trên đ cát tr n g, nơ i nào có đi u ki n
thì xây m t p th b ng xi m ăng. V i ông
C u th ì an táng nơ i m ph n. Các lăng Ông
đ u có các khu nghĩa tra n g dàn h đ mai
táng cá Ông n hư T am H i (huy n Núi
Thành, Qu ng N am) có đế n trê n 300 m cá
voi (l n n h t nư c), lăng n g xã X uân
H i (huy n N úi T hành, Q u ng Nam ) khu
m có 60 - 70 h ài c t cá ông trê n di n tích
l.OOOm2. Trên đ o Hòn T ran h (huy n Phú
Quý, t n h B ình T hu n) có m t ngôi m
chôn đế n 72 con cá voi chế t t p thê vào
năm 1925. Đ m Môn (huy n V n Ninh,
t nh K hánh Hoà) có trư ng h p 11 con cá
voi l y cùng m t lúc. N h ng nơ i p h á t hi n
đư c cá Ong chế t d t vào b m à quá l n thì
ph i dùng đăng quây l i dư ói bế n cho th t
ru ng m c ra. Ngư dân mi n T ru ng quan
ni m r n g nêu vùng bi n nào có cá Ong
chế t t p vào n hi u thì s đư c m ùa đánh
b t tro ng nhi u năm li n.
Trong l chôn c t cá Ông, có m t điêu
giông nh au gi a các đ a phư ơ ng là ngư i
đ u tiên th y cá n g lu , trong đám tang
ph i ăn m c như trư ng nam . C th là
nón rơ m sô tư a, áo qu n m àu tr ng, ng
r ng, không v t s , đư ng may l n trá i và
m t m nh nh g n sau lư ng và đi gi t lùi
trư c linh c u tro ng đám tang. 0 K hánh
Hoà, tan g ph c thư ng m ay b ng v i đ .
Toàn thê ngư ph trong làng có b n ph n
t p tru n g đông đ đ c h àn h l mai táng
cho tr ng th . Trư c đây thòi gian hành l
có thê t ba đế n 10 ngày tu theo khu v c.
Ngày nay l di n ra trong ba ngày ba đêm,
chi phí r t t n kém.
Đúng ba năm , th t cá voi r a hế t, ngư i
ta tiên hành l qu t m , hài côt đem vào
lăng th , g i là thư ng ng c c t. Ng c c t
đư c r a b ng rư u tr ng và phơ i khô, do
m t ngư dân cao tu i ph trách và đư c cho
vào các thùng, quách, kh p, niêm phong c n
th n, đư a vào lăng th . Theo ngư dân, khi
không trú n g m ùa cá, h đế n đây làm l rư c
ng c c t, đô rư u tr n g vào ng c cót, h ng
l y và đem rư i vào dàn lư i, c u mong cho
đánh b t đư c nhi u cá tôm. Lăng Thu Tú
ch a hơ n 100 b xư ơ ng cá voi, trong đó có
hàng ch c b xư ơ ng g n 200 năm tu i. Lăng
An T h nh (xã Tam Thanh, huy n Phú Quý,
t nh Bình Thu n) hi n còn gi trên 70 b