NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l 35
Việ c PHỤ NG THỜ
THÁNH ĐẢ N (vun BA vì)
CỦ A NGƯ Ờ I MƯ Ờ NG
(Trư ở ng hợ p thôn Khánh
Chúc, xã Khánh Thư ợ ng
huyệ n Ba Vì, tỉ nh Hà Tây)
LÊ THỊ HIỂ N*’’
Đã có m ộ t th ờ i k ì lị c h s ử V iệ t - M ư ờ n g
c h u n g . L ú c b â y giờ , h a i d â n tộ c có
c h u n g lị ch sử , c h u n g v ă n h o á , n g ô n ng ữ ,
p h o n g tụ c v à c h u n g đ ị a b à n cư tr ú . C ó th ê
nói: V iệ t v à M ư ờ n g là a n h em s in h đô i.
N h iề u g iá trị v ă n h o á cô c ủ a th o i V iệ t
M ư ờ n g c h ư n g d ư ợ c n g ư ờ i a n h e m M ư ờ ng
b ả o lư u th e o q u y l u ậ t h o á th ạ c h n g o ạ i b iê n
vê v ă n ho á , tro n g lú c đó , n g ư ờ i V iệ t đ ã bị
đ á n h m a t t r o n g q u á t r ìn h H á n h o á, d ư ố i
n g h ìn n ă m B ắ c th u ộ c . T iê u b iê u ch o các giá
trị dó là th ầ n th o ạ i V iệ t — M ư ờ n g '1’ v à sử
th i V iệ t - M u ố n g Đ ẻ đ ấ t đ ẻ nư ớ c i2\ H a i a n h
em V iệ t - M ư ờ n g c ù n g có n ề n v ă n h o á tín
n g ư ỡ n g c h ư n g , tiê u b iể u là v iệ c th ờ S ơ n
T in h (h o ặ c T h á n h T ả n , h o ặ c v u a B a V ì).
N h iề u n h à k h o a họ c đ ã đ ê c ậ p đ ế n v ấ n đê
n à y n h ư T r ầ n Q u ô c V ư ơ n g '” , N g ô Đ ứ c
T h ị n h " ’, N g u y ễ n T ừ C h i '1’.
T h a y c h o n h ậ n đ ị n h vê lí t h u y ế t v à đổ
cụ t h ể h o ả lí t h u y ế t V iệ t _ M ư ờ n g ch ư n g ,
c h ú n g tô i giố i th iệ u v iệ c th ờ p h ụ n g T h á n h
T ả n ổ th ô n K h á n h C h ú c , s ử d ĩ c h ọ n K h á n h
C h ú c vì th ô n n à y h iệ n n a y 1 00% n g ư ờ i
M ư ờ n g cú trú , là m ộ t t r ư ờ n g h ọ p k h ô n g có
n h iề u ở H à T â y .
N C S. V iệ n N g h iê n c ứ u V ă n h o á
I. GIỚ I TH IỆ U Đ Ò I N É T VỂ TH Ô N
KHÁNH CHÚC XÃ K H Á NH THƯ Ợ NG
HUYỆ N BA VÌ VÀ TR U Y Ề N THUYẾ T
SƠ N TINH
K h á n h T h ư ợ n g là m ộ t x ã m iề n n ú i ở
h u y ệ n B a Vì, x ã có 60 % d à n sô" là n gư ờ i
M ư ờ n g , 30% là n g ư ờ i D ao. T h ô n K h á n h
C h ú c th u ộ c x ã K h á n h T h ư ợ n g , có 100 % d â n
số là n g ư ờ i M ư ờ n g , th u ộ c b a họ : Đ in h ,
N g u y ề n , H à , họ Đ in h là d ô n g n h ấ t .
T r u y ề n th u y ế t v ề đứ c T h á n h T ả n ở đ â y
vê cơ b a n g iô n g n h u ' c ác tr u y ề n th u y ế t ở các
v ù n g k h á c , n h u n g c ủ n g có m ộ t v ài c h i t iê t
k h á c h iệ t. D â n cu' ỏ d â y k ê r ằ n g , n g à y x u a,
có m ộ t n g ư ờ i con g ái con n h à n g h è o , lạ i x ấ u
n ê n c h a n g có a i lâ y . B ỗ n g n h i ê n cô c h ử a m à
d â n là n g k h ô n g b iế t c h ử a vố i ai. T h e o lệ
là n g th ì cô sẽ bị b ắ t vạ n h ư n g vì n h à n g h è o
n ê n c ủ n g c h a n g có gì đ ể n ộ p c h o là n g . Bở i
v ậ y , d ê g iữ d a n h tiê n g c ủ a là n g n g ư ờ i ta
b ắ t cô đ i đ à y . C ô bị đ u a v à o ó tr o n g đ ồ i
H a n g H ù m , nơ i đó có r ấ t n h iề u cọ p beo. Họ
d ự n g c h o cô m ộ t t ú p lề u , rồ i bỏ dó r a về .
N g ư ờ i t a ti n r ằ n g cô k h ô n g bị c h ế t đ ói th ì
c ũ n g bị cọ p b eo ă n th ị t. T h ế n h ú n g , cô lạ i
dư ợ c n h iê u con v ậ t tr o n g r ừ n g c h ă m sóc.
N g à y n g à y c ọ p, v ư ợ n đ e m th ứ c ă n về và
đ ê m c a n h g iữ b ả o v ệ cô. í t là u s a u , cô d ẻ
đư ợ c m ộ t đ ứ a co n, cọ p b e o lạ i c h ă m sóc
cho h a i m ẹ con cô. C h o đ ế n b â y giờ ở g ầ n
d ồ i H a n g H ù m v ẫ n còn p h i ế n d á in lạ i d ấ u
c h â n cả n g ư ờ i v à cọ p b eo...
C ác cụ cò n t r u y ề n tụ n g lạ i rằ n g , b à m ẹ
đó c h ín h là Đ in h T h ị Đ e n , ng ư ờ i M ư ờ n g ,
cò n ng ư ờ i c o n đư ợ c s in h ra tr o n g r ừ n g dó là
N g u y ễ n T u ấ n (đ ứ c T h á n h T ả n V iê n ).
II. CÁC HÌNH THỨ C THỜ THÁN H ĐẢ N
1. T h ờ c h u n g ở c á c b a n th ờ g ia
đ ìn h
H iệ n n a y , ở t h ô n K h á n h C h ú c h ầ u n h ư
t ấ t c ả cá c g ia đ ìn h d ể ư th ờ c ú n g đứ c T h á n h
T ả n . N g ư ờ i t a th ờ T h á n h T ả n ở b a n th ờ tạ i
g ia d in h , th ờ t ạ i b à n th ờ c ủ a g ia tiê n , k h i
36 LÊ THI HIỂ N
c ú n g lễ b a o giò' c ũ n g m òi T h á n h ă n trư ớ c .
B à i c ú n g n h ư s a u : M ờ i c ác ô n g ở tr ê n đ ề n
T r ắ n g (đ ề n T h ư ợ n g thò' đ ứ c t h á n h T ả n ở B a
V ì) v ề h ư ở n g lễ v à c h ứ n g g iá m lò n g
th à n h .
L ễ c ú n g N g à i v à o c á c n g à y rằ m v à
m ồ n g m ộ t, th ư ờ n g c h ỉ c ú n g h o a q u ả . Đ ặ c
b iệ t n h ấ t là lễ c ú n g v à o m ồ n g 5 th á n g 5
(c ú n g d ư a h ấ u ) , r ằ m t h á n g 7 (có b á n h
ch u ô i), lễ c ú n g cơ m m ớ i (m ồ n g 10 t h á n g
10), v à c ú n g 2 9 v à 30 t ế t .
Cỗ c ú n g T h á n h v à o d ị p t ế t có: đ u đ ủ
x a n h , b ổ th à n h b a , c ắ t k h o a n h v à x ế p g iố n g
n h ư t h ủ lợ n đ ặ t lê n t rê n , m ộ t đ ĩa b á n h
c h a y k h ô n g n h â n , m ộ t đ ĩa b á n h trô i k h ô n g
n h â n , 12 c á i b á n h c h ư n g k h ô n g n h â n .
N g o à i r a c ò n có m ậ t, x ôi, h o a q u ả v à ru'Ợ u.
N g u y ễ n H ữ u T h ứ c c ũ n g gh i n h ậ n lỗ
v ậ t d â n g c ú n g c u a n g ư ờ i M ư ờ n g lê n T a m vị
Đ ứ c T h á n h ở đ ề n T r u n g có m ó n đ ặ c b iệ t là
đ u đ ủ x a n h đ ể cả vỏ lu ộ c ch ín : “T ro n g số lễ
v ậ t d â n g th ò Đ ứ c T h á n h T ả n , c h ú n g tô i đ ặ c
b iệ t c h ú ý đ ế n m â m lễ c ủ a n g ư ờ i M ư ờ n g có
s ả n v ậ t là đ u đ ủ x a n h h á i ở r ừ n g đ ê c ả vỏ
luộ c c h ín ”(<;). T á c g iả đ ã k h ô n g g iả i t h íc h , đu
đ ủ x a n h cả vỏ là tư ợ n g t r ư n g c h o t h ị t lợ n,
m à vỏ là d a .
Lề hộ i cồ ng c hiê n g củ a n gư ờ i Mư ờ ng ớ Tân Lạ c, Hoà Bình.
Ả nh: PHẠ M MINH TÂN
2. T h ờ ở c á c g ia đ ì n h c ó " rén g " r iê n g
H iệ n n a y ở K h á n h C h ú c v ẫ n còn m ộ t sô
g ia đ ìn h th ờ T h á n h T ả n ỏ tr o n g n h à v à có
b à n th ờ r iê n g th ờ N g à i. Đ iể n h ì n h là n h à b à
D ầ n xóm K h á n h C h ú c Đ ồ i. B à k ể r ằ n g , việ c
th ờ c ú n g n à y là do các c ụ tru y ề n lạ i. T h e o b à
cho b iê t, việ c c ú n g T h á n h T ả n đư ợ c tiê n
h à n h vào c ác n g à y r ằ m , m ồ n g m ộ t h à n g
th á n g . L ễ c ú n g th ư ờ n g là h o a q u ả .
Đ ặ c b iệ t là lễ c ú n g v à o r ằ m th á n g 7.
V ào th ờ i d iê m n à y , cỗ c ú n g n h ấ t đ ị n h p h ả i
có c h u ô i. T rư ớ c đ â y n g ư ờ i ta k i ê n g ă n c h u ô i
trư ớ c rằ m th á n g 7, c h ỉ s a u k h i c ú n g T h á n h
x o n g t h ì m ớ i đ ư ợ c ă n . C á c c ụ k ể r ằ n g , đ ã có
n g ư ờ i ă n trư ớ c k h i c ú n g n ê n bị p h ạ t, ng ư ờ i
đó đ ã bị p h á t rồ (con d â u b à D ầ n ). S a u đó
p h ả i th ắ p h ư ơ n g x in T h á n h th ì m ớ i đ ư ợ c
th a . C ũ n g có lẽ vì t h ế m à n h à b à D ầ n v ẫ n
còn th ờ T h á n h v à b à c ũ n g ch o b i ế t v ẫ n m ã i
m ã i th ò T h á n h T ả n tro n g n h à c ủ a m ìn h .
B à n th ờ N g à i là m ộ t t ấ m đ a n b ằ n g n ứ a
gọ i là c á i " rén g ". B à n th ờ đ ư ợ c đ ặ t ở dư ớ i
đ ò n ta y th ú ' b a tín h từ đ ò n nóc tr ở x u ố n g O
g ia n c h ín h g iữ a , n g a y s á t c ạ n h tr e o bứ c
th ư ợ n g đ ắ n g tôi lin h th ầ n . T rê n b à n th ờ
đư ợ c tr ả i m ộ t t ấ m v ả i đỏ , t r ê n đó có đ ặ t m ộ t
ố n g n ứ a th a y cho b á t h ư ơ n g , các lễ v ậ t d â n g
c ú n g th ư ờ n g đ ặ t ở b à n p h ía
d ư ớ i vì "ré n g " r ấ t cao.
C á c c ụ k ể rằ n g , cái "ré n g "
ỏ ' t r ê n th ờ b a vị v u a c h a ở
tr ê n n ú i vì các n g à i n g ự cả
tro n g n h à m ìn h n ữ a . C ác
N g à i đ ã có cô n g d ạ y d â n là m
c ử a là m n h à , là m r u ộ n g làm
n ư ơ n g , c à y c ấ y đ ể m à s in h
số n g . T iế n g M ư ờ n g gọ i các
N g à i là v u a ô n g, v u a c h a ,
v u a B a V ì. C á c vị đ ư ợ c p h â n
c ô n g á n n g ữ m ặ t t â y n a m
c ủ a T ổ q u ố c, g iú p v u a c h ô n g
g iặ c n g o ạ i x â m . T h e o sự
tr u y ề n tụ n g th ì đó là giặ c từ
n ư ớ c n g o à i tớ i.
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l 37
L ễ c ú n g tr o n g n h à đư ợ c co i tr ọ n g n h ấ t
là c ú n g r ằ m th á n g 7 v à 29 th á n g c h ạ p . Đ ây
là lề c h ay , lễ c ú n g g ồ m có:
- B á n h c h u ô i, cò n gọ i là b á n h c ặ p , vì
b á n h etude là m t h à n h từ n g c ặ p . N g u y ê n
liệ u đ ê làm b á n h g ồ m c h u ô i v à b ộ t. C h u ô i
lá m ậ t c h ín , th a y ch o m ậ t, n h à o vố i bộ t
n ế p . C ủ h a i n ắ m b ộ t là m th à n h m ộ t cái
b á n h , gọ i là b á n h c h u ô i. C ác c ụ k ể r ằ n g ,
trư ớ c đ â y , v ào th á n g 7 á m lị c h (k h i c h ư a
là m lễ c ú n g đ ứ c t h á n h T ả n ) d â n là n g
k h ô n g a i đ ư ợ c ă n c h u ố i. C h u ô i đ ư ợ c n h à o
vái b ộ t n ặ n t h à n h b á n h v à đ ồ c h ín . Đ â y là
b á n h c ủ a m ẹ vợ đ ú c T h á n h T ả n . T rư ớ c k h i
d i t r ậ n N g ài đ ế n ch à o m ẹ vợ , k h ô n g k ị p ă n
tế t, vì th ế , m ẹ vợ đ ứ c T h á n h d ã là m c á i lễ
ấ y đ ê cho con rê d i t r ậ n ă n .
- Đ u đ ủ x a n h d ể cả vỏ lu ộ c c h ín , th a y
cho t h ị t lọ n , vỏ d u đ ủ tư ợ n g tr ư n g ch o d a
lợ n.
C ác g ia d in h th ờ N g à i t r ê n " re n g " ỏ '
tr o n g n h à n h ư v ậ y t h ì b à n th ờ g ia tiê n dư ợ c
đ ặ t ỏ d ư ớ i b à n th ờ d ứ c T h á n h v à k h i c ú n g
g ia tiê n b ao g iờ c ũ n g t r ì n h Đ ứ c T h á n h
trư ớ c . C ác cụ c ò n g iả i th íc h t h ê m r ằ n g ,
"ré n g " p h ả i đ ặ t ỏ g ia n g iữ a th ì m ố i là
"rén g " th ờ T h á n h T ả n . T ro n g g ia d in h
n g ư ờ i M ư ờ n g còn có m ộ t " ré n g " n ữ a , ở m ã i
trê n nóc. Đ â y là "ré n g " ( c ũ n g gọ i là b a n
th ờ ) th ờ ô n g cô b à m ã n h . B a n thò' n à y n h ỏ
v à y ế u ớ t, c h ỉ đố n n g à y lễ n g ư ờ i t a m ớ i b ắ c
th a n g trè o lê n , d ặ t cơ i t r ầ u b á t n ư ớ c và
c h â m h ư ơ n g . N g o à i r a , ỏ ' b ê n t r á i g ia n n h à
còn m ộ t b a n th ờ n ữ a , c ũ n g có k h i n g ư ờ i ta
v a n gọ i là " rén g ", b a n th ờ n à y th ò' ô n g v u a
b ế p (th ờ ô ng công)
3. Thờ ở đ ìn h (d in h K h á n h Chúc)
v ề lị ch s ử c ủ a đ ìn h : C ác cụ có tr u y ề n
lạ i rằ n g , n g à y x ư a , m ộ t sô’ d â n ở Bi V a n g
T h à n g Đ ộ n g đ ế n đ à y , t h ấ y p h o n g c ả n h đ ẹ p ,
d ồ n g ru ộ n g tó t, m ố i d u n g lạ i v à d ự n g d in h .
L ú c d ầ u , đ ìn h có tê n là d in h Dồ i B ô n g, ó'
là n g Đồ i B ô n g . Có tê n n à y , bở i lẽ ở d à y
trồ n g n h iê u b ô ng , r ấ t đẹ p . D â n k h a i c a n h ở
đ â y đ ề u là h ọ Đ in h , h ọ d ự n g đ ìn h và trồ n g ở
d â y h ai c â y đa , b ố n c â y th ô n g , cho đ ế n nay ,
h a i c ây d a cô th ụ v ẫ n cò n . r ấ t x a n h tó t,
H iệ n n a y c á i tê n Đ ồ i B ô n g , d ã dư ợ c
th a y b à n g K h á n h C hú c, ơ d in h K h á n h
C h ú c đ ặ t b ô n n g a i, g ồ m có: Đ ệ N h ấ t t h iê n
v ư ơ n g (N g u y ễ n T u ấ n ) , Đ ệ N h ị th iê n v ư ơ n g
(N g u y ề n H iể n), đệ T a m th iê n v ư ơ n g N gu y ễ n
S ù n g và b à m ẹ n u ô i c ủ a Đ ứ c T h á n h là M a
T h ị c a o Sơ n .
T ro n g n g à y lễ , các n g h i th ứ c đư ợ c
c h u ẩ n b ị r ấ t tr ị n h trọ n g vớ i n iề m th à n h
k ín h s â u sắ c. S a u k h i c á c lễ v ậ t đ ã dư ợ c
c h u ẩ n bị c h u đ á o , c ụ t ừ đọ c m ộ t b à i c ú n g
b ằ n g tiế n g M ư ờ n g , n ộ i d u n g n h ư s a u :
"D ạ , d ạ , c h ấ p ta y co n t â u lạ y cho đ ế n
T a m VỊ đ ứ c T h á n h T â n V iên S ơ n, T ứ vị
D u e T h á n h T ả n V iê n S ơ n (cả m ẹ n u ô i c ủ a
N gà i), n h à ở tr ê n d ề n đ à i n g a i v à n g t r á n g
bạ c. H ô m n a y là n g à y ... m ố i t â u đ ế n n h à
N g ư ờ i. C h ú n g co n có lỗ v ậ t là: ... tâ u đ ế n
n h à N g ư ờ i d ể N g à i đ i đ ế n nơ i vổ đ ế n ch ô n ,
đ ế n c ủ a t ạ i b ả n g ia , đ ế n d in h d ã th ờ n h à
n g à i từ x ư a đ ê n n a y , đ ê n g à i b ư ó c c h â n lê n
tr ê n b a n , đ ê x e m c h ỗ vị n à o n g ồ i v à o vị ấ y .
S a u xin n h à N g ư ờ i c h ứ n g g iá m lòng
th à n h . ..” .
S a u dó c ụ tù x in á m d ư ơ n g , n ế u đ ư ợ c
th ì tin tư ơ n g N g à i d ã về . C ò n n ế u n h ư đ ã
x in m à c h u a đư ợ c th ì p h ả i t iế p tụ c k ê u c ầ u ,
x in tiê p b a o giờ d ư ợ c m ớ i then.
T iế p d ế n là c á c cụ m oi N g à i ă n t r ầ u ,
x in N gài p h ù h ộ ch o m ọ i n g ư ờ i k h ỏ e m ạ n h
c h ă n n u ô i g ia s ú c đư ợ c n h iề u , là m r u ộ n g
n ư ơ n g dư ợ c tố t, n h iề u cơ m n h iê u lú a , p h ù
h ộ c h o v iệ c đ i họ c đ ư ợ c sá n g .
L ễ c ú n g n g à y 2 5 t h á n g c hạ p : Đ â y là
n g à y đ ó n g c ử a rừ n g . V ào n g à y n à y các cụ
là m th ủ tụ c tắ m b á u (tiê n g M ư ờ n g gọ i là
th ă m bá n), tứ c là vệ s in h sạ c h sẽ , r ử a n g ai.
T ro n g n g h i t h ú c tấ m b á u , p h ả i d ù n g n úố c
s ạ c h v à k h ă n m ơ i. L ễ c ú n g gồ m có:
38 LÊ THI HIÊN
Th iêu n ữ M ư ò hg , Tả n Lạ c, H oà B inh. Ả nh: PHẠ M MINH TÂN
- B á n h c h a y gói lá d o n g đỏ k h ô n g n h â n
- B í đ a o (n ê u k h ô n g có b í đ a o th ì th a y
b ằ n g đ u đ ủ x a n h ) đ ê c ả vỏ lu ộ c, rồ i th á i,
x ế p tr ò n t h a y c h o t h ủ lợ n .
- M u ô i v ừ n g (đê c h ấ m vớ i đ u đ ủ x a n h )
- L á đ u đ ủ đ ồ c h ín
- M ậ t (đ ê c h ấ m b á n h c h ư n g )
S á n g 30 th á n g c h ạ p có th ê m lễ m ặ n là
v á n xôi g à . C h ủ tê (cụ từ ) p h ả i t ắ m g iặ t
sạ c h sẽ , k h i c ú n g , p h ả i đ ể ta y cao c h e
m iệ n g , h a y n ó i c á c h k h á c là ch e lu ồ n g k h í
từ m iệ n g ra , k h ô n g đư ợ c h ạ ta y th ấ p .
L ễ c ú n g r ă m t h á n g g iê ng: R ằ m t h á n g
g iê n g m ở h ộ i k h a i x u â n , n g o à i t ế lễ c ò n có
các t r ò v u i n h ư n é m c ò n , b ị t m ắ t b ắ t d ê,
b ắ n nỏ , v ậ t h ầ u T h á n h ( v ậ t th ờ ), đ á n h đ u
b a cọ c...
L ễ c ú n g ră m th á n g 7: C ác lễ v ậ t g ồ m có
b á n h ch u ô i, đ u đ ủ x a n h ... (g iô n g n h ư lễ v ậ t
c ú n g v à o d ị p n à y t ạ i các g ia đ ìn h có th ờ đứ c
T h á n h T ả n tr o n g n h à ). N g o à i r a c ú n g ỏ
đ ìn h có th ê m m ă n g n ứ a lu ộ c v à m u ố i riề n g .
C ủ r iề n g đ ư ợ c ru ô i r a (tứ c m à i n h ỏ ra ) rồ i
trộ n m u ô i. M u ô i n à y có m à u v à n g th ơ m ,
cay r ấ t h ấ p d ẫ n . L ễ c ú n g có xôi, g à , rư ợ u ,
b á n h m ậ t n h â n v ừ n g .
R ằ m t h á n g 7 ở d â y c ủ n g
có c ú n g c h ú n g s in h n h ư ở
m iề n x u ô i. N g o ài c á c lễ v ậ t
tr ê n còn có c h á o cho
c h ú n g s in h , v à c à n h x o a n
bóc vỏ , c h ặ t t h à n h t ừ n g k h ú c
rồ i b ó lạ i là m t h à n h "v àng ".
L ễ c ú n g n g à y 10 th á n g
10: c ò n gọ i là c ú n g cơ m m ớ i.
V ụ g ặ t, d â n là n g b a o giờ
c ũ n g là m lễ c ơ m m ớ i c ú n g
N g à i. C á c c ụ k ể rằ n g , lễ
c ú n g cơ m m ớ i th ư ờ n g đ ư ợ c tô
ch ứ c v à o n g à y 10 th á n g 10.
D ù b ấ t k ì lí cìo gì n g ư ờ i ta
c ũ n g k h ô n g ă n cơ m g ạ o m ố i
trư ớ c k h i c ú n g T h á n h , n g a y cả rơ m c ũ n g
k h ô n g đư ợ c ch o t r â u bò ă n k h i lễ cơ m m oi
c h u a đ ư ợ c th ự c h i ệ n . T rư ớ c đ â y , đ ã có kh i
vì sơ s u ấ t m à ch o t r â u bò ă n rơ m trư ớ c , th ế
là t r â u bò lạ i b ị cọ p vồ .
N g a y c ả b â y giờ , n ế u a i k h ô n g s u y n g h ĩ
m à n ó i p h ạ m tố i T h á n h th ì c h ín h n g u ô i dó
sẽ t ự v ả v à o m ồ m m ìn h c h o đ ê n g ã y ră n g .
G ầ n d â y ở tr o n g t h ô n đ ã có m ộ t trư ờ n g h ọ p
n h ư v ậ y .
N g à y x ư a , c ác c ụ p h â n c h ia t r á c h
n h iệ m r ấ t rõ r à n g , ví d ụ : c h u y ê n b iệ n th ì có
trá c h n h iệ m m ổ lợ n , là m cỗ , xế p sắ p cò n
p h ụ b iệ n t h ì d i v á c nư ớ c, n h ó m b ế p p h ụ
v iệ c c h o c h u y ê n b iệ n . C ó m ộ t ô n g (ô n g X)
lợ i d ụ n g đi vác n ư ớ c đ ã lấ y m ộ t m iế n g t h ị t
c ủ a ô n g c h u y ê n b iệ n đ e m r a chỗ lâ y nư ớ c
g iấ u v à o Ố ng nư ớ c. T ô i h ô m d ó có c h ín a n h
p h iê n n ằ m ỏ ' đ iế m p h iê n , ô n g X n ằ m g iữ a
th ì bị cọ p n h ả y v ào b ắ t.
C ác c â u c h u y ệ n l in h th i ê n g vê' N g à i ở
đ â y r ấ t n h iề u .
T u y N g à i n g h iê m k h ắ c n h ư v ậ y n h ư n g
v ẫ n r ấ t th ư ơ n g d â n . T h e o lệ c ủ là c ú n g cơ m
m ố i n g à y 10 th á n g 10 n h ú n g b â y giờ 10
th á n g 8 đ ã g ặ t l ú a n ế p v à d â n đ ã đư ợ c sử
d ụ n g cơ m g ạ o m ố i, n g à i d ạ i x á ch o co n d â n .
NGHIÊN CỨ U - TRAO ĐỐ I 39
m iễ n là t r u n g t h à n h , n g h iê m tú c . L ễ c ú n g
vào m ồ n g 10 t h á n g 10 th ì cà là n g đ ề u cú n g ,
trư ớ c h ê t là c ú n g N g à i, s a u là c ú n g g ia tiê n .
N gư ờ i t a m ờ i N g à i vê' h ư ở n g lề trư ớ c , saư
đó m ớ i trìn h v à m òi tố tiê n .
N g o à i các lỗ c ú n g trê n , ở đ ìn h c ò n tổ
chứ c c ú n g đ ặ c b iệ t v à o r ằ m t h á n g c h ạ p
(tô n g k é t m ộ t n ă m , t r ì n h n h à T h á n h , tạ
ơ n).
III. NH Ậ N X ÉT VÀ K IẾ N N G H Ị
Q u a h iệ n tư ợ n g th ờ T h á n h Đ ả n ở là n g
to à n M ư ờ n g K h á n h C h ú c có th ể r ú t r a m ấ y
n h ậ n xét:
1. V iệ c n gư ờ i M ư ờ n g th ờ T ả n V iên Sơ n
T h á n h là có th ự c v à r ấ t p h ô b iê n 0 đ ị a
p h ư ơ n g . Đ iế u n à y k h a n g đ ị n h là t ừ x a x u a
n g u ô i V iệ t v à n gư ờ i M ư ờ n g c h u n g m ộ t vị
th ầ n tô. H ìn h t h ú c v ố n có từ x ư a là th ờ ở
từ n g g ia đ ìn h , có b à n th ờ r iê n g , đơ n sơ , gọ i
là “ró n g ". V ê s a u S ơ n T h á n h đư ợ c n h ậ p và o
p h ô i tự vói g ia tiê n , n h ư n g k h i k h a n p h ả i
k h ấ n N g à i trư ớ c tiê n .
T h e o c h ú n g tô i, đ â y là h ìn h th ứ c cổ .
N g u y ề n H ữ u T h ứ c c ũ n g có ý k iế n n h u v ậ y
v à cò n c h ỉ r a rằ n g , cá c lễ v ậ t d â n g c ú n g có
d ấ u v ế t từ th ờ i t ín n g ư ỡ n g p h ồ n th ự c : “C ác
lễ v ậ t d â n g T h á n h T ả n ít k h i th iế u v ắ n g
h a i t h ứ b á n h là b á n h d à y d ẹ t đ ã trò n lạ i
tr ắ n g v à b á n h c h ư n g là m b ằ n g g ạ o n ế p
k h ô n g n h â n , bọ c lá d o n g c u ộ n h ìn h t r ụ
tr ò n . N h ữ n g đ ồ lễ n à y n g ư ờ i d â n đ ã q u e n
là m b a o đờ i n a y . C á c t ậ p tụ c n ê u t r ê n đ ã
gợ i c h ú n g t a n g h ĩ đ ế n n g h i th ứ c th ờ T h á n h
T ả n b u ổ i d ầ u ở tr o n g n g ô i n h à c ủ a n g ư ờ i
d ân ; B á n h c h ư n g c h a y h ìn h tr ụ tr ò n , b á n h
d à y d ẹ t t r ắ n g , đ ầ y c h ẳ n g p h ả i là ư óc v ọ n g
vế sjự p h ồ n t h ự c đ ó s a o ? ”l7)
H ìn h th ứ c th ờ t h ứ b a - th ò ở d in h là
T h à n h h o à n g c ủ a là n g . Có t h ể đ o á n đ ị n h là
h ìn h th ứ c n ã y có m u ộ n h ơ n v iệ c t h ò ỏ g ia
d in h , c h ỉ x u ấ t h iệ n k h i ở m iề n x uô i đ ã có
tụ c th ờ T h à n h h o à n g là n g , th e o c á c tà i liệ u
h iệ n n a y t h ì sở m n h ấ t là t h ế k ỉ X V I. T ụ c
th ờ T h á n h Đ ả n là m T h à n h h o à n g là n g 0
K h á n h C h ú c k h ô n g rõ t ừ b a o giờ . T u y
n h i ê n th e o các b ả n t h ầ n s a c còn lư u giữ
đư ợ c th ì T a m vị tô n t h ầ n ở đ â y d ư ợ c sắ c
p h o n g sớ m n h ấ t là n g à y 11 th á n g giê n g
n ă m T ự Đ ứ c th ứ 6 (1853). S a u dó dư ợ c liê n
tụ c p h o n g s ắ c tro n g c á c đợ t:
- N g à y 24 t h á n g 11 n ă m T ự Đ ứ c th ứ 33
(1880).
- N g à y 1 t h á n g 7 n ă m Đ ồ n g K h á n h th ứ
2 (1 887).
- N g à y 11 t h á n g 8 n ă m D u y T â n th ứ 3
(1909).
- N g à y 25 t h á n g 7 n ă m K h ả i Đ ị n h th ứ
9 (1 9 2 4 )
T ấ t cả là n á m l ẳ n v à t r o n g d ợ t đ iề u t r a
vô' T h à n h h o à n g , d o V iệ n V iễ n D ôn g B ác cổ
P h á p c h ủ trư ơ n g , đ ã đư ự c k h a i b á o n g à y 5
th á n g 4 n ă m 1 938.
2. T r u y ề n t h u y ế t v ề Đ ứ c T h á n h ở
đ â y c ò n g iữ đ ư ợ c tín h c ỏ sơ , c h ấ t p h á c.
T r u y ệ n kê rằ n g , m ẹ c ủ a D ứ c T h á n h n g h èo ,
lạ i x ấ u . k h ô n g a i lấ y v à đ ã có c h ử a b ấ t họ p
p h á p , là n g đ à y v à o đ ồ i H a n g H ù m .
T rư ờ n g h ợ p n à y c ũ n g th u ộ c v ê m ô tip
có m a n g và r a đờ i b ấ t th ư ờ n g n h ư n g k h ô n g
d ù n g cá c t h ủ p h á p h o a m ĩ n h ư , có rồ n g
q u ấ n rồ i c ả m ứ n g có m a n g , h o ặ c là d ặ t m ộ
p h á t rồ i có m an g . N h ữ n g t h ủ p h á p h o a m ĩ
n à y c h ị u ả n h h ư ở n g c ủ a các lu ồ n g tư tư ở n g
n g o ạ i n h ậ p n h ư th u y ế t p h o n g th u ỷ v à x u ấ t
h iệ n m u ộ n vê s a u .
3. Đ iề u đ ặ c b iệ t là n g o à i h ìn h th ứ c
th ờ ở đ ìn h là n g c ò n c ó h ìn h th ứ c th ờ ở
các g ia đ ìn h n h ư t r ê n đ ã t r ì n h b à y . H ìn h
th ứ c n à y d ầ n d ầ n có sự c h u y ê n b iế n t ừ chỗ
th ờ r iê n g đ ế n c h ỗ p h ô i tự vớ i g ia tiê n . V à
th e o N g u y ễ n H ữ u T h ứ c t h ì "H iệ n n a y , ít
n h à còn giữ tụ c th ờ n à y , n h ư n g m ỗ i k h i g ia
đ ìn h x ả y r a việ c gì h ệ tr ọ n g , h ọ k h ô n g q u ê n
s ử a lễ có đ u d ủ x a n h v à d ĩa m u ô i v ừ n g lê n
d ề n T r u n g k ê u c ầ u T h á n h T ả n " IS).