Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
919
XÂY DỰNG CHÍNH PHỦ KIẾN TẠO NHÌN TỪ MÔ HÌNH CÀ PHÊ DOANH NGHIỆP
Ở VIỆT NAM
PGS. TS. Phan Thế Công, ThS. Đặng Thị Thanh Bình
Trường Đại học Thương mại
Email: congpt@tmu.edu.vn
thanhbinh42dhtm@gmail.com
Tóm tắt
Mô hình cà phê doanh nghiệp xuất hiện ở Việt Nam từ đầu năm 2016 tại tỉnh Đồng Tháp. Trải qua quá
trình phát triển và nhân rộng, mô hình này đã cho thấy sự thành công trong việc hỗ trợ các doanh nghiệp giải
quyết khó khăn trong quá trình kinh doanh. Bài viết phân tích mối liên hệ giữa mô hình cà phê doanh nghiệp với
việc xây dựng chính phủ kiến tạo cấp chính quyền địa phương ở Việt Nam. Cùng với việc phân tích các khía
cạnh của việc xây dựng chính phủ kiến tạo gắn với mô hình cà phê doanh nghiệp, nhóm tác giả cũng đưa ra một
số gợi ý chính sách nhằm xây dựng thành công chính phủ kiến tạo ở Việt Nam.
Từ khóa: Chính phủ kiến tạo; Cà phê doanh nghiệp; Xây dựng chính phủ kiến tạo.
Abstract
The model of “coffee with enterprises” has operated in Vietnam since the beginning of 2016 in Dong
Thap province. During the time of development and replication, this model has shown achievements in
supporting enterprises to solve difficulties in their business. The paper analyzes the relationship between the
model and the building of “tectonic government” at local level in Vietnam. In addition to analyzing aspects of
constructing “tectonic government” in accordance with the model of “coffee with enterprises”, the authors
offer some policy implications for the successful construction of “tectonic government” of a state in Vietnam.
Key words: Tectonic government; Coffee with enterprises; Tectonic government practice.
1. Đặt vấn đề
Trong một báo cáo của mình có tiêu đề “Government and development” (World Bank, 1992)
đã đưa ra khái nghiệm về nhà nước quản trị tốt hay nhà nước kiến tạo là nhà nước giúp tạo lập “kiểu
nhà nước mà ở đó quyền lực được sử dụng để quản trị các nguồn lực kinh tế và xã hội của đất nước
cho sự phát triển của quốc gia”. Nội hàm của thuật ngữ này rất gần với thuật ngữ “good governance of
a state” – tạm dịch là một nhà nước quản trị tốt mà thế giới đã sử dụng và tranh luận từ những năm
1990. Tuy nhiên, cho đến hiện tại vẫn chưa có một khái niệm thống nhất về “tectonic government” hay
nhà nước kiến tạo hoặc nhà nước quản trị tốt. (OECD, 1995) cho rằng nhà nước kiến tạo là việc nhà
nước sử dụng các quyền lực chính trị để quản trị xã hội và quản lý các nguồn lực của quốc gia phục vụ
cho sự phát triển kinh tế và xã hội. Sau đó, (UNDP, 1997) đưa ra định nghĩa về Nhà nước kiến tạo trên
ba chiều hướng quản trị nhà nước về kinh tế, chính trị và hành chính nhà nước. Theo đó, nhà nước cần
tạo lập được các cơ chế, quy trình, tổ chức về cả kinh tế, chính trị và hành chính mà qua đó người dân
và các nhóm xã hội đạt được lợi ích của họ, thực hành các quyền theo pháp luật, chấp hành các nghĩa
vụ liên quan cũng như điều hoà được những khác biệt. Tóm lại, có thể hiểu Nhà nước kiến tạo là Nhà
nước xây dựng được các quy trình ra quyết định chính sách và hệ thống vận hành các quy trình đó
nhằm kích thích sự phát triển của quốc gia.
Việt Nam thuật ngữ Chính phủ kiến tạo được thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đưa ra tại hội nghị
cấp cao APEC 2017, là thông điệp được thủ tướng trong việc đổi mới, cải tạo và điều hành tốt công tác
quản lý nhà nước. Theo đó, chính phủ kiến tạo là chính phủ mang những đặc điểm sau đây:
- Thứ nhất, đó phải là một Chính phủ chủ động thiết kế ra một hệ thống pháp luật tốt, những
chính sách tốt, thể chế tốt để nuôi dưỡng nền kinh tế phát triển, chứ không phải bị động đối phó với
những diễn biến trên thực tế.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
920
- Thứ hai, là Nhà nước không làm thay thị trường, những khu vực nào thị trường có thể làm
được, doanh nghiệp tư nhân có thể làm được thì Nhà nước không can thiệp, mà thay vào đó là tạo điều
kiện cho các doanh nghiệp làm. Nhà nước sẽ chỉ đầu tư vào những khu vực các doanh nghiệp tư nhân
không thể đầu tư.
- Thứ ba, Chính phủ phải kiến thiết được môi trường kinh doanh thuận lợi, không chỉ đứng đầu
trong nhóm các nước ASEAN, mà còn phấn đấu vươn lên tiêu chí của các nước nhóm OECD.
- Thứ tư là Chính phủ cũng phải nói đi đôi với làm, siết chặt kỷ cương, đặc biệt phải thay ngay
cán bộ không đáp ứng yêu cầu công việc. Cần xây dựng chính quyền điện tử, thương mại điện tử đến
tòa án điện tử… Đây là yếu tố quan trọng để xây dựng Chính phủ kiến tạo.
Mô hình cà phê doanh nghiệp hay còn được biết đến với cái tên “cà phê doanh nhân” hay "quán
cà phê doanh nhân” đầu tiên được xây dựng ở Đồng Tháp, là một minh chứng điển hình cho những nỗ
lực xây dựng chính phủ kiến tạo của chính quyền cấp tỉnh, thành phố. Trải qua quá trình phát triển và
nhân rộng, mô hình này đã cho thấy sự thành công trong việc hỗ trợ các doanh nghiệp giải quyết khó
khăn trong quá trình kinh doanh. Bài viết phân tích mối liên hệ giữa mô hình cà phê doanh nghiệp với
việc xây dựng chính phủ kiến tạo cấp chính quyền địa phương ở Việt Nam. Cùng với việc phân tích
các khía cạnh của việc xây dựng chính phủ kiến tạo gắn với mô hình cà phê doanh nghiệp, nhóm tác
giả cũng đưa ra một số gợi ý chính sách nhằm xây dựng thành công chính phủ kiến tạo ở Việt Nam.
2. Các đặc trưng của chính phủ kiến tạo
Cho đến nay cũng có nhiều cách tiếp cận về các đặc trưng của Nhà nước kiến tạo, Chính phủ
liêm chính. Đáng chú ý là cách tiếp cận của World Bank và Ủy Ban Châu Âu (CEC).
Theo World Bank, xây dựng nhà nước kiến tạo cần tập trung vào ba điểm sau (WB, 1997),
(WB, 2000): Thứ nhất, hệ thống luật pháp và quy định trong khu vực công, trong đó bao gồm sự chia
sẻ quyền lực, phân định rõ trách nhiệm giữa các cấp chính quyền, các quy định về chi tiêu ngân sách
trong các tổ chức thuộc khu vực công, các nguyên tắc và sự giám sát nội bộ và văn hóa của các tổ chức
chính quyền. Thứ hai, cơ chế khuyến khích tiếng nói và sự tham gia của người dân dưới nhiều hình
thức khác nhau của cơ chế biểu quyết đại diện cũng như sự tham gia trực tiếp của người dân và xã hội
dân sự. Thứ ba, các cơ chế khuyến khích cạnh tranh, bao gồm cạnh tranh về mặt chính trị (ví dụ như
giữa các vùng, các đảng phái), cạnh tranh giữa các cơ quan thuộc khu vực công và giữa khu vực công
với khu vực tư nhân trong cung cấp hàng hóa, dịch vụ và thông tin, thậm chí là cạnh tranh trong nội bộ
từng cơ quan thuộc khu vực công.
(CEC, 2001) đưa ra cách tiếp cận khá gần gũi với định nghĩa mà các tổ chức quốc tế đã đưa ra
nhưng tập trung chủ yếu vào khía cạnh quản trị hành chính nhà nước (một trong ba hướng tiếp cận của
UNDP). Theo đó, một Nhà nước kiến tạo được định hình dựa trên 5 đặc điểm: Tính mở (Openness), sự
tham gia (participation), tính giải trình (accountability), tính hiệu quả (effectiveness) và sự gắn kết
(coherence). Cụ thể, “Tính mở”: các tổ chức nên làm việc dưới một hệ thống mở và sử dụng ngôn ngữ
một cách dễ hiểu, dễ tiếp cận đối với đại bộ phận công chúng. “Tính tham gia”: Các chính sách của
chính phủ chỉ có thể có hiệu quả, có chất lượng và phản ánh nhu cầu của người dân khi nó đảm bảo sự
tham gia rộng rãi của các tầng lớp công chúng xuyên suốt quy trình chính sách. “Tính giải trình”: hay
tính trách nhiệm trính trị. Vai trò của các cơ quan lập pháp cũng như hành pháp cần phải rõ ràng hơn.
Mỗi cơ quan nhà nước cần phải giải thích và nhận trách nhiệm trước công chúng với những gì mà họ
làm. “Tính hiệu quả”: các chính sách cần đảm bảo sự hiệu quả và kịp thời, được đưa ra và thực thi đáp
ứng được nhu cầu của người dân, có mục tiêu rõ ràng, có đánh giá về những tác động trong tương lai
cũng như xem xét và học hỏi được từ những kinh nghiệm đã có. “Tính gắn kết”: giữa chính sách và
hành động phải có sự gắn kết chặt chẽ, nhất quán với nhau.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
921
Hình 1: Các đặc trưng của Nhà nước kiến tạo theo World Bank
Nguồn: World Bank
Ủng hộ cách tiếp cận của WB, IMF nhấn mạnh nhà nước kiến tạo là nhà nước thúc đẩy sự minh
bạch (transparency), tính giải trình (accountability), tính hiệu quả (efficiency), sự công bằng (fairness),
sự tham gia (participation) và quyền sở hữu (ownership) (IMF, 2017). Đặc biệt, IMF nhấn mạnh vai
trò của các chính phủ trong việc phòng chống tham nhũng. Những giá trị này trở thành những mục tiêu
mà nhà nước hướng tới: tính trách nhiệm trính trị (hay tính giải trình), sự tham gia, hiệu lực của luật
pháp, minh bạch và các dòng thông tin giữa chính quyền và người dân.
Cũng dựa trên cách tiếp cận của CEC và các tổ chức quốc tế, nghiên cứu của (Vyas-
Doorgapersad & Aktan, 2017) mở rộng và đưa ra đầy đủ hơn các đặc trưng của Nhà nước kiến tạo bao
gồm rất nhiều yếu tố như: tham gia (participatory), đồng thuận (consensus oriented), trách nhiệm
(accountable), minh bạch (transparent), đạo đức (ethical), tài năng (meritocratic), trách nhiệm
(responsive), hiệu lực và hiệu quả (effective and efficient), chất lượng (quality-oriented), bình đẳng và
bao trùm (equitable and inclusive), phân quyền và dựa trên cơ sở của luật pháp (decentralized and
follows the rule of law), bền vững…
- Sự “tham gia” của tất cả cộng đồng và xã hội. Sự tham gia ở đây hàm ý tất cả những bên có
liên quan về mặt lợi ích và chịu tác động của chính sách đều phải có sự tham gia một cách chủ động và
quy trình chính sách. “Sự đồng thuận” hàm ý tất cả các cá nhân phải đạt được sự đồng thuận để thông
qua quyết định chính sách phục vụ tốt nhất cho lợi ích của toàn xã hội. Thực tế cho thấy, xã hội phải
điều hành trên nguyên tắc thượng tôn pháp luật “rule of law”, trong đó công chúng bao gồm cả Chính
quyền đều phải tuân thủ luật pháp, trong đó các quyền hạn của Chính quyền phải được quy định trong
luật pháp và phải nằm trong một giới hạn nhất định.
- “Tính trách nhiệm” yêu cầu các công chức chính quyền, những người được dân chúng bầu ra
hay được chỉ định phải có nghĩa vụ giải thích các quyết định và hành động của họ cho công chúng.
“Tính mở và minh bạch” hàm ý thông tin phải sẵn có, dễ dàng tiếp cận một cách trực tiếp và tự do đối
với công chúng. “Đạo đức” của chính quyền có nghĩa là các tất cả các công chức chính quyền phục vụ
trong khu vực công phải xây dựng và có được đạo đức nghề nghiệp. “Hiền tài”. Nó hàm ý quyền lực
chỉ nên được đặt vào tay của các cá nhân có năng lực, có tài, có đức. Nó đòi hỏi phải có sự vắng mặt
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
922
chủ nghĩa tư lợi (bao gồm cho cả bản thân và gia đình công chức), chủ nghĩa thân hữu trong chính
quyền. Đội ngũ công chức làm việc trong các tổ chức chính quyền cần phải không ngừng học hỏi nâng
cao trình độ và nâng cao chất lượng của các dịch vụ công. Sự chuyên nghiệp chính là một trong những
phẩm chất cơ bản nhất của công chức.
- “Xã hội dân sự” là khu vực thứ ba bên cạnh khu vực chính quyền và khu vực tư nhân. Khu
vực này bao gồm các tổ chức từ thiện, các tổ chức được xây dựng dựa trên sự tin cậy lẫn nhau, labor
unions, các tổ chức công đoàn, hội đồng hương, các tổ chức nghề nghiệp, các tổ chức gây quỹ… Sự
xuất hiện và tham gia của các tổ chức xã hội dân sự là cần thiết để có được một nền quản trị nhà nước
tốt. “Sự phân quyền”, là quá trình chia sẻ quyền lực, vai trò và chức năng của chính quyền trung ương
cho chính quyền địa phương.
- “Hiệu lực và hiệu quả” hàm ý chính sách phải đáp ứng được nhu cầu của công chúng trên cơ
sở tối ưu hóa các nguồn lực. Chính phủ luôn phải đặt người dân làm trung tâm trong các quyết định
của mình. “Tính trách nhiệm” có nghĩa là các tổ chức chính quyền và quy trình chính sách phải phục
vụ tất cả các bên liên quan (stakeholders) sao cho đúng thời điểm và theo cách thức phù hợp. “Công
bằng và bao trùm” hàm ý tất cả các thành viên trong xã hội, đặc biệt là các nhóm yếu thế và dễ bị tổn
thương phải nhận được sự quan tâm thích đáng. “Chính phủ điện tử”: là việc ứng dụng các thiết bị điện
tử, thông tin, máy tính và internet trong cung ứng các dịch vụ công. Ủng hộ “tự do cạnh tranh” và các
lực lượng thị trường. Vai trò và các chức năng của Nhà nước phải được chia sẻ và chuyển giao cho
kinh tế thị trường.
- Cuối cùng là “tính bền vững”, nghĩa là việc sử dụng các nguồn lực để đáp ứng các nhu cầu
của các thế hệ hiện tại không làm tổn hại đến các nguồn lực mà các thế hệ tương lai có thể sử dụng để
đáp ứng nhu cầu họ.
Như vậy, có thể thấy rằng trải qua quá trình tranh luận và phát triển, các đặc trưng của Nhà
nước kiến tạo đã không ngừng được mở rộng và hoàn thiện theo thời gian, trong đó xem xét một cách
toàn diện các yếu tố của một nhà nước quản trị tốt trên cả ba chiều hướng, về kinh tế, về chính trị và
quản trị hành chính nhà nước. Các đặc trưng này về Chính phủ kiến tạo cũng bao trùm các nội dung
mà thủ tướng Chính phủ Việt Nam đã nhắc đến.
3. Phương pháp nghiên cứu
Trong bài viết này, các tác giả sử dụng phương pháp phân tích tổng hợp để tìm hiểu hệ thống
các quan điểm và các cách tiếp cận khác nhau về chính phủ kiến tạo và đặc trưng của chính phủ kiến
tạo nhằm đưa ra một cách hiểu đầy đủ về nội hàm của thuật ngữ chính phủ kiến tạo. Bên cạnh đó, các
tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu tình huống (case study), xem xét thực tiễn triển khai và vận
hành mô hình cà phê doanh nghiệp tại một số địa bàn cụ thể, đặc biệt là xem xét trường hợp của tỉnh
Đồng Tháp để thấy được tại sao mô hình này lại thành công trong việc hỗ trợ doanh nghiệp khi tiến
hành các hoạt động kinh doanh của mình. Thêm nữa, các tác giả cũng sử dụng phương pháp suy luận
logic để nhận diện những đặc trưng của chính phủ kiến tạo được thể hiện trong mô hình, những thành
công và hạn chế của mô hình; từ đó liên hệ để đề xuất một số giải pháp nhằm xây dựng thành công
chính phủ kiến tạo ở Việt Nam.
4. Mô hình cà phê doanh nghiệp Việt Nam
4.1. Mô hình cà phê doanh nghiệp
Mô hình cà phê doanh nghiệp hay còn được biết đến với cái tên “cà phê doanh nhân” hay "quán
cà phê doanh nhân” đầu tiên được xây dựng ở Đồng Tháp, là một minh chứng điển hình cho những nỗ
lực xây dựng chính phủ kiến tạo của chính quyền cấp tỉnh, thành phố. Cà phê doanh nghiệp là một
sáng kiến của Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Tháp Nguyễn Văn Dương và các thành viên UBND. Quán cà
phê được mở vào đầu năm 2016 ngay tại nơi làm việc của ông Dương để tiếp các doanh nhân, doanh
nghiệp vào mỗi buổi sáng, kịp thời lắng nghe những vướng mắc, tâm tư và nguyện vọng của họ.
Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Thương mại và phân phối” lần 2 năm 2020
923
Trước đó, thông qua các kênh như e-mail, Facebook, điện thoại, vào cuối ngày, tổ thông tin
trực thuộc Văn phòng UBND tỉnh sẽ báo cáo với ông Dương những vướng mắc, phản ánh của các
doanh nghiệp. Khi tiếp nhận các thông tin này, ông Dương xem các phản ánh liên quan đến Sở, ngành
nào rồi gửi nội dung đó cho các Sở, ngành có liên quan để gặp gỡ, trao đổi trực tiếp với doanh nghiệp
vào buổi cà phê sáng hôm sau. "Quán cà phê" doanh nhân – doanh nghiệp chỉ rộng khoảng 30 m2 được
thiết kế trong một tiểu hoa viên cạnh nhà ăn của UBND tỉnh Đồng Tháp với những bộ bàn ghế đơn
giản. Những doanh nhân đến đây không chỉ có cơ hội trình bày những vướng mắc trong kinh doanh
mà còn được các lãnh đạo tỉnh giới thiệu, tư vấn những kênh đầu tư hiệu quả nhất trong tỉnh, mà còn
được Chủ tịch tỉnh mời uống cà phê miễn phí.
4.2. Một số thành công của mô hình
Nhờ có mô hình cà phê doanh nghiệp, các doanh nghiệp hoạt động trên địa bàn tỉnh đã kịp thời
phản ánh những vướng mắc trong kinh doanh. Nếu các cơ quan, công chức trong hệ thống công quyền
ở các sở, ban ngành thuộc tỉnh có biểu hiện sách nhiễu với doanh nghiệp cũng được doanh nghiệp trực
tiếp phản ánh trực tiếp lên các lãnh đạo cao nhất của tỉnh. Bên cạnh việc khai thông những vướng mắc,
đây cũng là nơi các doanh nghiệp và lãnh đạo của tỉnh trao đổi về kế hoạch kinh doanh, kết nối các đối
tác đầu tư. Lãnh đạo tỉnh sẽ chia sẻ về những chính sách thu hút đầu tư, giới thiệu các đơn vị có thể
giúp các doanh nghiệp giải đáp mọi thắc mắc, lắng nghe ý kiến của các doanh nghiệp.
Nhờ có cà phê doanh nghiệp mà các khó khăn mà doanh nghiệp gặp phải được kịp thời tháo gỡ.
Các nguyện vọng của doanh nghiệp được trình bày trực tiếp với các lãnh đạo sở, ban ngành, mọi việc
vì vậy mà được giải quyết nhanh chóng và kịp thời hơn. Cũng từ những buổi cà phê này mà nhiều sản
phẩm của Đồng Tháp đủ tiêu chuẩn xuất khẩu sang các thị trường khó tính. Ví dụ như quả xoài được
xuất khẩu qua Nhật, Hàn Quốc, Nga,… quả nhãn xuất khẩu vào thị trường Mỹ; quả chanh xuất sang
Nhật, Hàn Quốc,…
Đồng Tháp liên tục đứng đầu và hiện nằm trong top 3 các tỉnh thành có chất lượng điều hành
tốt nhất cả nước (theo báo cáo chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh PCI). Tinh thần khởi nghiệp tại tỉnh
này vì thế cũng phát triển rất mạnh.
Hình 2: Xếp hạng chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) của một số tỉnh thành triển khai mô hình cà
phê doanh nhân qua các năm
Nguồn: VCCI
Từ những thành công của mô hình này, thủ tướng đã kêu gọi nhiều tỉnh thành khác học tập theo
mô hình cà phê doanh nhân tại Đồng Tháp. Mô hình cà phê doanh nhân đã được nhân rộng tại nhiều
tỉnh thành khác, ví dụ như cà phê doanh nhân tại Quảng Ninh, Quảng Ngãi, Bạc Liêu, TP Hồ Chí
Minh, Đắk Nông, Bến Tre, Yên Bái, An Giang…; trà doanh nhân tại Thái Nguyên. Các chính quyền