Bài 6: Kế toán trách nhiệm
TXKTQT02_Bai6_v1.0015107216_b3 1
BÀI 6 KẾ TOÁN TRÁCH NHIỆM
Hướng dẫn học
Để học tốt bài này, sinh viên cần tham khảo các phương pháp học sau:
Học đúng lịch trình của môn học theo tuần, làm các bài luyện tập đầy đủ và tham gia
thảo luận trên diễn đàn.
Đọc tài liệu:
1. Nguyễn Ngọc Quang (Chủ biên) (2012), Giáo trình Kế toán quản trị, Nhà xuất bản
Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.
2. Ngô Thế Chi (Chủ biên) (2008), Giáo trình kế toán quản trị, Nhà xuất bản Tài
chính, Hà Nội.
3. Võ Văn Nhị (Chủ biên) (2006), Giáo trình kế toán quản trị, Nhà xuất bản Đại học
Kinh tế TPHCM.
Sinh viên làm việc theo nhóm và trao đổi với giảng viên trực tiếp tại lớp học hoặc qua email.
Tham khảo các thông tin từ trang Web môn học.
Nội dung
Bài 6 trong học phần Kế toán quản trị 2, nghiên cứu trách nhiệm của nhà quản trị các cấp
đối với nhà quản trị cấp trên như thế nào. Đánh giá hiệu quả của các trung tâm chi phí,
doanh thu, lợi nhuận và đầu tư. Cách xác định giá thành sản phẩm theo phương pháp trực
tiếp và toàn bộ. Cách lập báo cáo kết quả kinh doanh theo 2 phương pháp xác định chi
p
hí. Cách lập báo cáo bộ phận và phân tích hiệu quả kinh doanh của từng bộ phận từ đó
góp phần đánh giá trách nhiệm của nhà quản trị. Đồng thời giới thiệu cho người học cách
p
hân bổ chi phí gián tiếp như thế nào để tính giá đúng, đủ các đối tượng chịu chi phí, từ
đó có các thông tin chính xác về kết quả và hiệu quả kinh doanh của các bộ phận trong
doanh nghiệp.
Mục tiêu
Yêu cầu người học hiểu về khái niệm và cơ sở hình thành trung tâm trách nhiệm trong
doanh nghiệp.
Đặc điểm và cách lập, phân tích báo cáo bộ phận.
Cách tính giá thành sản phẩm theo phương pháp trực tiếp và toàn bộ.
Phân bổ chi phí gián tiếp.
Bài 6: Kế toán trách nhiệm
2 TXKTQT02_Bai6_v1.0015107216_b3
Tình huống dẫn nhập
Tập đoàn điện tử Sam Sung
Tập đoàn Sam sung là một tập đoàn đa quốc gia, đa lĩnh vực của Hàn Quốc có tổng hành dinh
đặt tại Samsung Town (Seoul). Samsung được sáng lập bởi Lee Byung-chul năm 1938, được
khởi đầu là một công ty buôn bán nhỏ, tập đoàn này sẽ phát triển dòng sản phẩm Điện thoại
SS2015 cạnh tranh với iphone6 Plus của Apple. Tập đoàn thấy giá nhân công tại Việt Nam và dự
định sẽ đặt nhà máy sản xuất dòng sản phẩm này tại Việt Nam và theo kế hoạch sẽ thu được
khoản lợi nhuận lớn. Tuy nhiên, khi đặt nhà máy tại Việt Nam thì lãnh đạo tập đoàn đang băn
khoăn trụ sở chính tại Hàn Quốc rất khó trực tiếp điều hành công việc sản xuất tại Nhà máy. Do
vậy, phải thực hiện phân quyền quản lý.
1. Nếu các nhà quản trị cấp cao tại Hàn Quốc, trực tiếp điều hành nhà máy tại
Việt Nam, tập đoàn gặp thuận lợi và khó khăn gì?
2. Tập đoàn gặp khó khăn và thuận lợi gì khi phân quyền quản lý cho nhà quản
trị tại nhà máy đặt ở Việt Nam?
3. Các nhà quản trị cấp cao của tập đoàn tại Hàn Quốc làm thế nào để quản trị
tốt quá trình hoạt động sản xuất kinh doanh tại Việt Nam?
Bài 6: Kế toán trách nhiệm
TXKTQT02_Bai6_v1.0015107216_b3 3
6.1. Khái niệm và phân loại các trung tâm kế toán trách nhiệm
6.1.1. Khái niệm trung tâm trách nhiệm
Trung tâm trách nhiệm là một bộ phận trong một tổ
chức hoạt động mà nhà quản trị bộ phận chịu trách
nhiệm về toàn bộ hoạt động của bộ phận mình đối với
nhà quản trị cấp cao. Trong doanh nghiệp dựa trên cơ
sở phân cấp quản lý tài chính mà phát sinh nhiều loại
trung tâm trách nhiệm khác nhau như trung tâm chi phí
như phân xưởng, trung tâm doanh thu như cửa hàng,
trung tâm lợi nhuận, trung tâm đầu tư…
Trung tâm trách nhiệm được hình thành từ đặc điểm tổ chức bộ máy hoạt động của
từng doanh nghiệp và nó phụ thuộc và đặc điểm của hoạt động kinh doanh theo từng
ngành nghề cụ thể. Trung tâm trách nhiệm phát huy tác dụng khi cơ chế quản lý tài
chính được phân cấp cụ thể cho từng người, từng bộ phận gắn với trách nhiệm, nghĩa
vụ và quyền lợi trong từng hoạt động cụ thể. Báo cáo kết quả kinh doanh của từng bộ
phận gắn với trách nhiệm của từng nhà quản trị cụ thể có giá trị rất cao đối với hiệu
quả của các hoạt động trong hiện tại và tương lai. Một tổ chức hoạt động phân cấp
trách nhiệm cụ thể cho từng bộ phận: phòng, ban, phân xưởng… gắn với cơ chế tài
chính khen thưởng, xử phạt thích đáng sẽ là động lực quan trọng trong quá trình tổ
chức các hoạt động đạt hiệu quả cao. Trong các tổ chức hoạt động khi phân cấp quản
lý tài chính mạnh mẽ, các nhà quản trị càng chủ động trong các quyết định điều hành
doanh nghiệp. Các nhà quản trị phát huy tính tư duy, sáng tạo trong các tình huống để
tạo ra cái mới. Khi đó nhà quản trị phải chịu trách nhiệm về các quyết định trong
quyền hạn của mình. Tuy nhiên việc phân cấp quản lý tài chính cũng có những hạn
chế nhất định. Việc phân cấp quản lý tài chính dẫn đến sự độc lập tương đối giữa các
bộ phận. Khi nhà quản trị bộ phận đưa ra quyết định của bộ phận mình thường không
xem xét sự ảnh hưởng đến các bộ phận khác như thế nào. Mặt khác các bộ phận
thường quan tâm đến mục tiêu của bộ phận mình mà coi nhẹ mục tiêu của bộ phận gắn
với mục tiêu chung của toàn doanh nghiệp. Trong các tổ chức phân cấp quản lý tài
chính, mỗi một bộ phận thường được coi là một trung tâm trách nhiệm, sự hoạt động
của trung tâm gắn với trách nhiệm cụ thể của nhà quản trị.
6.1.2. Phân loại trung tâm trách nhiệm và nội dung kế toán
Trung tâm trách nhiệm rất đa dạng và phong phú, vì nó phụ thuộc vào đặc điểm của
hoạt động kinh doanh, phạm vi hoạt động, ngành nghề sản xuất, kinh doanh. Song mỗi
một trung tâm trách nhiệm cụ thể thường gắn với một nhà quản lý để xác định rõ trách
nhiệm của các trung tâm trong việc tạo ra kết quả và hiệu quả kinh doanh chung của
toàn doanh nghiệp.
Thông thường trong các đơn vị trung tâm trách nhiệm thường được chia thành những
trung tâm sau:
Trung tâm trách nhiệm chi phí. Trung tâm trách nhiệm chi phí thường được hình
thành tại các phân xưởng, đội sản xuất, tổ sản xuất gắn với trách nhiệm của quản
đốc phân xưởng, tổ trưởng tổ sản xuất, đội trưởng đội sản xuất. Mục tiêu của trung
Bài 6: Kế toán trách nhiệm
4 TXKTQT02_Bai6_v1.0015107216_b3
tâm trách nhiệm chi phí là tối thiểu hóa chi phí. Đầu vào của trung tâm là các chỉ
tiêu phản ánh các yếu tố sản xuất như nguyên vật liệu, tiền công và tình hình sử
dụng máy móc thiết bị… có thể được đo bằng những thước đo khác nhau. Đầu ra
của trung tâm là các chỉ tiêu phản ánh kết quả sản xuất như số lượng và chất lượng
sản phẩm, chỉ tiêu chi phí sản xuất và giá thành sản phẩm…
Kế toán trách nhiệm chi phí có nhiệm vụ kiểm soát các khoản mục và yếu tố chi
phí phát sinh theo các định mức và dự toán đã xây dựng. Lập các báo cáo chi phí
sản xuất, giá thành sản phẩm theo yêu cầu quản trị. Phân tích sự biến động của các
định mức chi phí nguyên vật liệu trực tiếp, nhân công trực tiếp, chi phí sản xuất
chung… Từ đó xác định những nguyên nhân ảnh hưởng và đưa ra các biện pháp
nhằm giảm chi phí thấp nhất.
Trung tâm trách nhiệm doanh thu. Trung tâm trách nhiệm doanh thu thường phát
sinh tại các bộ phận bán hàng như cửa hàng, siêu thị, phòng kinh doanh… Trung
tâm trách nhiệm doanh thu gắn với trách nhiệm của các cửa hàng trưởng, trưởng
bộ phận bán hàng, trưởng phòng kinh doanh. Mục tiêu của trung tâm doanh thu là
tối đa hóa doanh thu trên các thị trường. Đầu vào của trung tâm doanh thu đó là số
lượng và chất lượng hàng hóa, sản phẩm, dịch vụ chuẩn bị mang đi tiêu thụ. Đầu
ra của trung tâm đó là các chỉ tiêu doanh thu bán hàng, tổng số tiền thu về thể hiện
bằng thước đo giá trị.
Kế toán trách nhiệm doanh thu, lập báo cáo về doanh thu các mặt hàng, ngành
hàng, thị trường, thời gian… theo yêu cầu quản trị. Từ đó phân tích doanh thu của
từng mặt hàng, doanh thu theo thị trường, doanh thu theo cửa hàng, doanh thu theo
thời gian… để xác định những nhân tố ảnh hưởng đến doanh thu đưa ra các biện
pháp nâng cao doanh thu và thỏa mãn nhu cầu của thị trường.
Trung tâm đầu tư. Trung tâm đầu tư thường phát sinh tại phòng đầu tư, ban giám
đốc gắn với trách nhiệm là giám đốc doanh nghiệp, trưởng phòng đầu tư. Đầu vào
của trung tâm đầu tư đó là vốn phục vụ cho sản xuất kinh doanh, vốn cho các
phương án… Đầu ra của trung tâm đó lợi nhuận thu về từ kết quả hoạt động kinh
doanh, các chỉ tiêu doanh thu và chi phí. Để đánh giá trách nhiệm của trung tâm
đầu tư các nhà quản trị thường hay sử dụng chỉ tiêu ROI (return on investment).
Chỉ tiêu ROI được xác định như sau:
Lợi nhuận trước thuế + Lãi tiền vay
ROI = Vốn kinh doanh bình quân
Chỉ tiêu này cho biết, sau một kỳ hoạt động kinh doanh hoặc kỳ vọng cho kỳ tới,
doanh nghiệp đầu tư 1 đồng vốn thì thu được bao nhiêu đồng lợi nhuận, chỉ tiêu
này càng cao chứng tỏ hiệu sử dụng vốn càng tốt, thể hiện trình độ tổ chức các yếu
tố sản xuất của các nhà quản trị.
Khi viết công thức tính ROI, ta có thể triển khai dưới dạng:
Lợi nhuận Doanh thu
ROI = Doanh thu
Vốn kinh doanh bình quân
Khi viết công thức ROI theo cách này sẽ làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến sức
sinh lời của vốn đầu tư của một trung tâm đầu tư.
Bài 6: Kế toán trách nhiệm
TXKTQT02_Bai6_v1.0015107216_b3 5
Hệ số lợi nhuận trên doanh thu được gọi là lãi trên doanh thu (sales margin). Chỉ
tiêu này cho biết khi thực hiện được 1 đồng doanh thu thì doanh nghiệp đạt được
mức lợi nhuận bằng bao nhiêu phần trăm của một đồng doanh thu.
Ngoài chỉ tiêu ROI, dùng để đánh giá hiệu quả của một trung tâm đầu tư, ta còn sử
dụng chỉ tiêu thu nhập thặng dư (residual income – RI).
Thu nhập thặng dư được định nghĩa là chênh lệch giữa lợi nhuận của một trung
tâm đầu tư và mức lợi nhuận để đạt được tỷ lệ sinh lời tối thiểu tính theo vốn đầu
tư (giá sử dụng vốn của trung tâm đầu tư).
Thu nhập thặng dư (RI) là một chỉ tiêu tuyệt đối, không giống như ROI là một chi
tiêu tương đối. RI thực chất là lợi nhuận còn lại của một trung tâm đầu tư sau khi
loại trừ chi phí sử dụng vốn đầu tư.
RI của một phương án lớn hơn không (0), dự án sẽ được chấp nhận vì nó làm tăng
tổng RI của trung tâm đầu tư. Rất nhiều nhà quản lý cho rằng thu nhập thặng dư -
RI là một công cụ đánh giá hữu hiệu của trung tâm đầu tư. RI thúc đẩy các nhà
quản lý thực hiện đầu tư có lợi tính trên tổng thể của tổ chức, đảm bảo tính phù
hợp giữa mục tiêu của các đơn vị với mục tiêu chung của tổ chức.
Nhược điểm cách tính thu nhập thặng dư có một điểm hạn chế là hiệu quả hướng
về các bộ phận lớn thường có thu nhập thặng dư cao hơn các bộ phận có quy mô
nhỏ, và dĩ nhiên không phải vì chúng được điều hành tốt hơn mà chỉ đơn giản là vì
vốn được sử dụng nhiều hơn. Để minh họa, chúng ta xem xét số liệu về thu nhập
thặng dư của hai trung tâm đầu tư X và Y sau:
Bộ phận X và Bộ phận Y:
Chỉ tiêu X Y
Thu nhập thặng dư
Vốn đầu tư
20.000
100.000
15.000
25.000
Thu nhập thặng dư cao hơn là do quy mô vốn của nó lớn hơn chứ không phải do
chất lượng quản lý tốt hơn. Bộ phận Y có quy mô nhỏ hơn nhưng được quản lý tốt
hơn vì nó có khả năng sinh ra thu nhập thặng dư gần bằng với thu nhập thặng dư
của bộ phận X chỉ với số vốn bằng 1/4 vốn đầu tư của bộ phận X. Nói tóm lại,
ROI và RI đều có những hạn chế nhất định trong việc đánh giá hiệu quả hoạt động
của các trung tâm đầu tư có qui mô khác nhau. Vì vậy, các doanh nghiệp sẽ sử
dụng phối hợp cả hai phương pháp đánh giá này. Ngoài ra, những tiêu chuẩn đánh
giá khác, bao gồm cả những chỉ tiêu tài chính và phi tài chính như mức tăng
trưởng doanh thu, thị phần… có thể kết hợp sử dụng.
6.1.3. Hệ thống báo cáo kế toán trách nhiệm
Trong nội dung hệ thống kế toán trách nhiệm, báo cáo kế toán là phương tiện quan
trọng để cung cấp thông tin, xác định trách nhiệm cụ thể của các nhà quản trị đối với
từng bộ phận mà mình quản lý.
Để cấp quản trị cao nhất trong một tổ chức có thể nắm được toàn bộ tình hình hoạt
động của bộ phận, định kỳ các trung tâm trách nhiệm từ cấp thấp báo cáo lên cấp cao
hơn trong hệ thống về những chỉ tiêu tài chính chủ yếu của trung tâm trong một kỳ gọi
là báo cáo thực hiện trách nhiệm.